Liritsa

Liritsa (lieritsa, xorvatcha: lirica, lijerica, qisqacha „lira“^[1]) — serb-xorvat kamonli musiqiy asbob, Dalmatiya, shuningdek, Bosniya va Gertsegovina janubida ommabop.^[2] Tipologik jihatdan bolgar gadulka, gagauz keushe, krit lirasi, serb va makedoncha kemene (chemene, chemane, maked.: ќемане, serbcha: ćemane, ћемане), pontiy lirasi va gusle janubiy slavyanlarning koʻpchiligi orasida keng tarqalgan.

Tarixi

Liritsaning prototipi sifatida, ehtimol, Vizantiyaning lirasi sababchi boʻlib, koʻplab Yevropa kamonli cholgʻu asboblarining ajdodi hisoblanadi^[3]. Также некоторые музыковеды отмечают сильную схожесть с критской лирой^[3]. Shuningdek, baʼzi musiqashunoslar Krit lirasi bilan kuchli oʻxshashlikni qayd etishgan^[3] XI-XII asrlarda Yevropa manbalarida kamon cholgʻu asboblari haqida gap ketganda fidel (fiddl) va lira nomlari bir-birining oʻrnida ishlatiladi^[4].

Keyingi asrlarda Yevropada shakli jihatidan farq qiluvchi ikki turdagi kamon cholgʻu asboblari yaratilgan. Toʻrtburchak turi, lira da brachcho nomi bilan mashhur boʻlgan; ikkinchisi, yelka va tizzalari orasiga tutilib chalinadi, uning nomi — лира да гамба^[en] lira da gamba. Uygʻonish davrida gambalar zodagonlar orasida mashhur hisoblangan nafis asbob boʻlgan. Ammo, oxir-oqibat, ular lira da brachcho^[4] ning balandroq (dastlab kam aristokratcha) oilasiga yoʻl berishdi.

Bugungi kunda liritsadan anʼanaviy motivlar va xalq musiqasini ijro etishda qoʻllanadi. Masalan, lindjo juft raqsi (xorvatcha: linđo), Xorvatiya qirgʻoqlari boʻylab va Adriat dengizining yaqin orollarida keng tarqalgan boʻlib, liritsa musiqasi^[1] ostida ijro etiladi, raqqosalar ijro davomida musiqachi atrofida harakatlanishadi^[5]. Shuning ortidan asbob „Adriat lirasi“ laqabini oladi^[3].

XX asrning oxirida liritsa musiqachi Мате Булич^[en] Mate Bulich tufayli ommalashgan, u xorvat xalq musiqasiga asoslangan pop musiqasini taqdim etgan. 2014-yilda Xorvatiya pochtasi liritsa^[6] aks etgan 3,10 kun markasini chiqargan.

Tuzilishi va ijro

Nok shaklidagi uch torli yogʻochdan yasalgan cholgʻu asbobi. Tovushi kamon chalish orqali chiqadi (xorvatcha: lukanʼanaviy nomi). Musiqachi asbobni chap tizzasiga qoʻyib, oʻtirgan holda chaladi. Shu bilan birga, ijrochi oʻng oyogʻi bilan raqqosalar uchun toʻgʻri ritmni uradi.^[1] Baʼzan ijrochi (lirichar yoki lierichar, xorvatcha: liričar, lijeričar) unga joʻr boʻlib kuylaydi.^[2]^[5]

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 „Лижерика“. melma.ru. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
↑ ^2,0 ^2,1 „HERCEGOVAČKI ETNO OKRET - HEO“. web.archive.org (2009-yil 7-dekabr). 2009-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 JOŠKO ĆALETA, VIDO BAGUR. „LIRICA - TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA“ (hr). web.archive.org (2011-yil 29-sentyabr). 2011-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
↑ ^4,0 ^4,1 „Stringed instrument“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.
↑ ^5,0 ^5,1 Lindjo — HOUSE MARUSIC — LiveJournal
↑ Булатова, Динара Айдаровна. Тюркский след в инструментальной культуре народов Восточной Европы (на материале шейковых хордофонов)^(rus.) // Музыка. Искусство, наука, практика. — 2018. — № 3(23). — С. 79—87. — ISSN 2226-3330.

Adabiyotlar

Рихтман Ц. „Несколько замечаний о балканской лире“, . Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. Сборник статей и материалов. Часть 2. М.: Советский композитор, 1988 — 122—126-bet.

Havolalar

Уличный музыкант играет на лирице YouTubeda
Линджо под аккомпанемент лирицы, 1970 год, деревня Мрчево (xorvatcha: Mrčevo) pod Dubrovnikom YouTubeda
Документальный фильм HRT, посвящённый линджо и лирице YouTubeda

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 „Лижерика“. melma.ru. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.

[:1-2] 2,0 ^2,1 „HERCEGOVAČKI ETNO OKRET - HEO“. web.archive.org (2009-yil 7-dekabr). 2009-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.

[:2-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 JOŠKO ĆALETA, VIDO BAGUR. „LIRICA - TRADICIJSKO GLAZBALO HRVATSKOGA JADRANA“ (hr). web.archive.org (2011-yil 29-sentyabr). 2011-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.

[:3-4] 4,0 ^4,1 „Stringed instrument“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2021-yil 27-aprel.

[lindo-5] 5,0 ^5,1 Lindjo — HOUSE MARUSIC — LiveJournal

[6] Булатова, Динара Айдаровна. Тюркский след в инструментальной культуре народов Восточной Европы (на материале шейковых хордофонов)^(rus.) // Музыка. Искусство, наука, практика. — 2018. — № 3(23). — С. 79—87. — ISSN 2226-3330.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]