Vikipediya

Malazgirt jangi

Malazgirt jangi (turkcha: Malazgirt Meydan Muharebasi) — Vizantiya imperiyasi va Saljuqiylar imperiyasi oʻrtasida 1071-yil 26-avgust kuni Malazgirt yaqinida boʻlib oʻtgan jang. Ushbu jangning tarixdagi ahamiyati juda baland hisoblanib, Vizantiya qoʻshinlarining magʻlubiyati va imperatorining asir tushishi orqali Vizantiyaning Onadoʻli va Armanistondagi hokimiyatiga putur yetdi va keyingi yillarda Onadoʻli asta-sekin turklasha boshladi[14]. Gʻarbga XI asrda koʻchib oʻtgan koʻplab turklar Malazgirt jangini Kichik Osiyoga kirish kaliti sifatida bilishgan[15].

Malazgirt jangi
Vizantiya-Saljuqiylar janglari
Malazgirt jangi haqida rasm (Giovanni Boccacio)[1]
Sanalar 1071-yil 26-avgust
Urush yeri Malazgirt hududi
Natija Saljuqiylar imperiyasi gʻalabasi.
Raqiblar
Vizantiya imperiyasi.
* Vizantiya muntazam (Tagmata) va provinsiya (tematik) qoʻshinlari.
* Frank, ingliz, norman, gruzin, arman, bolgar, bijanak va qipchoq yollanma askarlari 		Saljuqiylar imperiyasi
* Bijanaklar
*Qipchoq pulli jangchilari
*Kurdlar[2][3][4][5]
Qoʻmondonlar
Romanos IV Diogenes (asir) Alp Arslon
Kuchlar
250,000 (Saljuqiy manbalari)[6][7][8][9][10]
• 40,000 (Vizantiya manbalari)[11] 		55,000[7][10][12][13]
• 10,000 ta kurd[2]
Yoʻqotishlar
93,000 askar oʻlgan (qoʻshinning yarmi qochgan) 20,000 askar oʻlgan
Umumiy yoʻqotishlar
110,000

Jangning butun qiyinchiliklarini sharqiy va gʻarbiy tagmatadan kelgan Vizantiya armiyasining professional askarlari boshdan kechirdilar, chunki koʻp sonli yollanma askarlar va Onadoʻlidan yigʻilganlar erta qochib qolishdi va jonlari omon qoldi. Malazgirt jangidagi magʻlubiyat Vizantiya imperiyasi uchun falokatli oqibatlar olib keldi. Magʻlubiyat natijasida imperiyada fuqarolar urushi va iqtisodiy tanazzul yuz berdi. Buning oqibatida imperiya oʻz chegaralarini munosib himoya qila olmadi va turklar ommaviy Onadoʻliga hujum qilib, koʻchib kela boshladilar[16]. Kichik Osiyoga ommaviy koʻchib kelgan saljuqiy turklar 1080-yilda Onadoʻlining 78,000 km2 hududini egallab olgan edilar. Vizantiyada ichki nizolar Aleksey I (1081-1118) imperiyada vaziyatni barqarorlashtirguniga qadar oʻttiz yil davom etdi.

Tarixchi Thomas Asbridge shunday deb yozgan: „1071-yilda saljuqiylar Malazgirt jangida imperator qoʻshinini tor-mor etishdi va tarixchilar buni yunonlar uchun mutlaqo halokatli burilish deb hisoblamasalar-da, ammo bu magʻlubiyat juda katta muvafaqqiyatsizlik edi“. Ushbu jangda arixdagi birinchi va yagona Vizantiya imperatorining musulmon qoʻmondoniga asir boʻlishi kuzatildi[17].

Janggacha boʻlgan vaziyat

tahrir

Garchi Vizantiya imperiyasi oʻrta asrlarda kuchli va qudratli davlat boʻlgan boʻlsa-da[18], u harbiy jihatdan qobiliyatsiz Konstantin IX Monomachos va Konstantin X Dukas davrida tanazzulga yuz tuta boshladi. Isaak I Komnenos davridagi qisqa muddatli ikki yillik islohot davri imperiya tanazzulini va imperiya armiyasining parchalanishini faqat oz muddatga kechiktirdi xolos[19].

Vizantiya tarixchisi Jon Skilittsning yozishicha, 1053-yilda Konstantin IX tomonidan XI asrdagi „Iberiya armiyasi“ deb atalgan 50,000 kishidan iborat armiyani tarqatib yubordi. Skilittsning zamondoshlari, sobiq amaldorlar Maykl Attaleiates va Kekaumenos, Skilittsning „Konstantin bu askarlarni demobilizatsiya qilish orqali imperiyaning sharqiy mudofaasiga halokatli zarar yetkazgan“ degan fikriga qoʻshiladilar. Konstantin Saljuqiylar bilan 1064-yilgacha davom etgan sulh tuzdi, Alp Arslon boshchiligidagi katta saljuqiy qoʻshini Iberiya hududiga hujum qilib, 25 kunlik qamaldan keyin Ani shaharini egallab oldi[20].

1068-yilda Romanos IV Diogenes hokimiyatni oʻz qoʻliga oldi va bir qancha tezkor harbiy islohotlardan soʻng, Saljuqiylarga qarshi harbiy safarni boshqarishni Manuel Komnenosga (Isaak I Komnenosning jiyani) ishonib topshirdi. Manuel Suriyadagi Hierapolis Bambyceni qoʻlga kiritdi, keyin turklarning Iconiumga qilgan hujumini qarshi hujum bilan toʻxtatdi, ammo keyin jangda magʻlubiyatga uchradi va sulton Alp Arslon boshchiligidagi Saljuqiylar tomonidan qoʻlga olindi. Muvafaqqiyatlariga qaramay, sulton Alp Arslon Vizantiya bilan sulh shartnomasi tuzishga harakat qildi va 1069-yilda tinchlik shartnomasi imzolandi. Buning saababi, Alp Arslon oʻzining asosiy raqibi sifatida Misrdagi Fotimiylar xalifaligini bilardi va kichik va muhim boʻlmagan janglar bilan chalgʻishni xohlamadi[13].

1071-yil fevral oyida Romanos 1069-yilgi shartnomani yangilash uchun Alp Arslonga elchilar yubordi va chegarasining shimoliy qanotini hujumga qarshi himoya qilishni xohladi, Alp Arslon yangi shartnomaga mamnuniyat bilan rozi boʻldi va Edessa qamalinin toʻxtatib, Fotimiylar xalifaligi shahrli Halabga hujum boshladi. Biroq, yunonlarning tinchlik shartnomasi bir chalgʻitish boʻlib, Romanos Vizantiya tomonidan yoʻqotilgan qal’alarni qaytarib olish uchun Armaniston hududiga katta qoʻshin olib kirdi[13].

Jang arafasida

tahrir
 
Saljuqiylarni Malazgirt jangida Vizantiya imperiyasiga qarshi gʻalabaga yetaklagan sulton Alp Arslon

Saljuqiylarga qarshi safarga Romanosga Andronicus Ducas yoʻldoshlik qildi. Armiyada gʻarbiy va sharqiy viloyatlardan 5,000 dan jangchilar mavjud edi. Ushbu jangchilarga markaziy dala armiyasining (Tagmata)[21] uzoq vaqtdan beri tashkil etilgan muntazam boʻlinmalari (Heteria, Scholai va Straelati) kiradi[22]. Armiyaning mahalliy Vizantiya harbiy birliklari orasida sharqiy va gʻarbiy harbiy hududlardagi viloyat qoʻshinlari ham bor edi. Malazgirtdagi orqa qoʻriqchilar asosan Andronicus Ducas boshchiligidagi chegara lordlarining (archontes) shaxsiy askarlari va dehqonlardan iborat edi[23]. Roussel de Bailleuli buyrugʻi ostida 500 ta frank va norman jangchilar, turkiy qipchoq va bijanaklar va bolgar jangchilari, Antioxiya gersogi qoʻl ostida Gruziya va Armaniston askarlari va Varang gvardiyasi, umumiy 40,000 jangchilar toʻplandi. (Saljuqiylar manbasiga koʻra, Vizantiya qoʻshini soni 250,000 boʻlgan)[24]. Viloyat qoʻshinlarining soni Romanosdan oldingi yillarda kamaytirilgan, chunki hukumat moliyalashtirishni eplay olmagan va bor eʼtibor pulni tejash uchun ishlatilganidan keyin tarqatib yuborilishi mumkin boʻlgan yollanma askarlarga yoʻnaltirgan[25].

Kichik Osiyo boʻylab yurish uzoq va qiyin kechdi. Mahalliy aholi yollanma frank askarlarining talon-tarojidan aziyat chekdi. Shu sababli, Romanos franklarni ortga qaytarib yuborishga majbur boʻldi. Harbiy safar askarlari 1071-yil iyun oyida Teodosiopolis (Erzurum)ga yetib keldi, Xalis daryosidagi Sebasteyada dam oldi. Sebasteyada Romanosning baʼzi sarkardalari yurishni davom ettirish kerakligini, Alp Arslonni tayyorgarliksiz magʻlubiyatga uchratish lozimligi haqida aytishdi. Boshqalar, shu jumladan Nicephorus Bryennius, kutish va oʻz pozitsiyalarini mustahkamlashni taklif qilishdi. Muhokamalarda yurishni davom ettirishga qaror qilindi[26].

Romanos Alp Arslon uzoqroqda yoki umuman bu hududlarga deb oʻylab, Malazgirt hududini va iloji boʻlsa, yaqin atrofdagi Xliat qal’asini tezroq qaytarib olishni umid qilib, Van koʻli tomon yoʻl qoʻshinni boshlab bordi. Alp Arslon allaqachon ittifoqchilari va Halab va Mosuldan kelgan 30,000 otliq askari bilan shu hududda edi. Alp Arslonning josuslari Romanosning qayerdaligini aniq bilishgan. Romanos esa raqibining harakatlaridan mutlaqo bexabar boʻlgan[27].

Romanos sarkarda Joseph Tarchaniotesga muntazam qoʻshinlar va varanlar bilan bijanaklar va franklarni olib, Xliatga borishni buyurdi. Keyin, Romanos va qolgan qoʻshinlar Malazgirtga yurishdi. Taxminlarga koʻra, bu ikki qoʻshinning har birini soni 20,000 atrofida boʻlgan. Joseph Tarchaniotesning qoʻshini taqdiri qanday kechganligi nomaʼlum boʻlib, Islomiy manbalarga koʻra, Alp Arslon bu qoʻshinni tor-mor etgan. Ammo Rim manbalarida Joseph Alp Arslonni koʻrib qolgach, qoʻshini bilan qochib ketgan. Ammo Rim sarkardalarining obroʻyini hisobga olsak, bu haqiqatga biroz toʻgʻri kelmmaydi. Shu bilan Romanos oʻzi rejalashtirgan 40,000 kishilik qoʻshini yarmiga qisqarib ketdi[24].

Jang

tahrir
 
Vizantiyaliklar bilan sulh tuzgan Alp Arslon, Vizantiyaning Halabda oldinga siljishini bilguniga qadar Misrga hujum qilish niyatida boʻlgan. U shimolga qaytib, Van koʻlining shimolida Vizantiyaliklar bilan toʻqnashgan.

Alp Arslon qoʻshinini bir joyga yigʻdi va jang boʻladigan kunning ertalab vaqtida, kafanga oʻxshash oq libos kiygan holda, qoʻshinga nutq soʻzladi[28]. Bu uning jangda shahit boʻlishga tayyor ekanligi haqidagi dalda beruvchi bir motivatsiya edi. Romanos Tarchaneiotesning yoʻqolganidan bexabar edi va 23-avgust kuni osonlikcha qoʻlga kiritgan Malazgirt hududiga yurishni davom ettirdi. Ammo keyin saljuqiy kamonchilar kuchli qarshilik bilan javob qaytardilar[29]. Ertasi kuni Bryennios boshchiligidagi baʼzi oziq-ovqat izlovchilar Saljuqiylar qoʻshinini ushbu hududlarda ekanini aniqladilar va Manlazgirtga chekinishga majbur boʻldilar. Saljuqiylarning butun boshli toʻliq qoʻshini kelmagan deb hisoblagan Romanos, arman generali Basilakes va bir qancha otliqlarni yubordi ularga qarshi yubordi. Otliqlar yoʻq qilindi va Basilakes asirga olindi. Romanos oʻz qoʻshinlarini toʻpladi va chap qanotni tezda yaqinlashib kelayotgan turklarga qarshi qoʻmondon Bryennios qoʻl ostida yubordi. Saljuqiy qoʻshinlari tunda yaqin atrofdagi tepaliklar orasiga yashirinib oldi va Romanos qarshi hujum uyushtirishi deyarli imkonsiz boʻlib qoldi[30][31].

25-avgust kuni Vizantiyaga pul uchun xizmat qiladigan baʼzi turkiy qabilalar saljuqiylar bilan toʻqnash keldilar va qochib ketdilar. Romanos saljuqiylarning yana bir tinchlik shartnomsi imzolash taklifini qabul qilmadi. Chunki u Vizantiyaning turklar hujumi ostidagi sharq masalasini hal qilishni xohlar edi va jang qilishni tanladi. Buning asosiy sababi, qaytib ketgandan soʻng, yangi qoʻshin tuzish ham qiyin, ham qimmatga tushishini bilardi. Imperator Tarchaneiotes va uning qoʻshinini chaqirishga harakat qildi, ammo u allaqachon yoʻq edi. Oʻsha kuni hech qanday jang boʻlmadi. Ammo ertasi kuni 26-avgustda, Vizantiya armiyasining chap qanoti Bryennios, oʻng qanoti Thedore Alyatos va markazi imperator Romanos boshchiligida turklarga qarab yurish boshladi. Shu payt bir turk askari Alp Arslonga: „Sultonim, dushman qoʻshini yaqinlashmoqda“ deganida, Alp Arslonning „Unday boʻlsa, biz ham ularga yaqinlashamiz“, deb javob bergani aytiladi. Andronikos Doukas orqada zaxira qoʻshinlarini boshqargan. Saljuqiylar qoʻshini taxminan toʻrt kilometr uzoqlikda yarim oy shaklida tizilishgan[32]. Saljuqiy kamonchilar Vizantiyaliklar yaqinlashganda ularga hujum qilishdi, yarim oyining markazi doimo orqaga qarab harakatlanar, qanotlari esa Vizantiya qoʻshinlarini oʻrab olish uchun oldinga harakatlanar edi[33].

 
Vizantiya hududi (siyohrang), Vizantiya hujumlari (qizil) va Saljuqiylar hujumlari (yashil)

Vizantiyaliklar oʻq hujumlari toʻxtaganda, tushdan keyin Alp Arslonning qarorgohini egallab olishdi. Ammo oʻq hujumlaridan eng koʻp zarar koʻrgan oʻng va chap qanot jangchilari, saljuqiylarni jangga chorlamoqchi boʻlib, oʻzlari parchalanib ketdilar. Ammo saljuqiy otliq qoʻshiniga ham katta zarar yetdi va oʻz pozitsiyasini yoʻqotdi. Romanos jang vaqtida muhim buyruq berdi. Biroq oʻng qanot bu buyruqni bajarmadi va Dukas Romanosning raqibi sifatida imperatorning buyrugʻini ataylab eʼtiborsiz qoldirdi va imperatorning chekinishini yashirmay, Malazgirt tashqarisidagi lagerga qaytib ketdi. Vizantiyaliklar bu voqeadan soʻng sarosimaga tushib qoldilar va saljuqiylar bu fursatdan foydalanib qoldilar[30]. Vizantiyaliklar oʻng qanoti armanlar yoki turkiy bijanaklar tomonidan xiyonatga uchradik deb hisoblar, magʻlubiyatlarini tan olishni boshlaganlar. Baʼzi manbalarga koʻra, armanlar jang vaqtida qochishga harakat qilganlar va buni uddalaganlar. Ammo pullik yollanma turkiylar oxirgacha kurashganlar.[34]. Boshqa manbalarga koʻra, arman piyoda askarlari qattiq qarshilik koʻrsatgan va koʻpchilik kabi imperatorni tashlab ketmagan. Imperator Romanos arman piyoda askarlarining jasoratini koʻrib, ularga mehr koʻrsatdi va ularga misli koʻrilmagan mukofotlarni vaʼda qildi. Jangda imperatorning shaxsiy qoʻshinlari va arman piyoda askarlari Vizantiya qoʻshinida eng katta talofatlarga duchor boʻldilar[35]. Bryennios qoʻl ostidagi chap qanot biroz koʻproq vaqt jang qila oldi, ammo tez orada ular ham magʻlub boʻldi[36]. Vizantiya qoʻshinining markaziy qismi va varang askarlari saljuqiylar tomonidan oʻrab olindi. Imperator Romanos yaralangan edi va turklar tomonidan asirga olindi[36].

Roman Diogenning asir olinishi

tahrir
 
Alp Arslonning Romanosni kechirishi. (Boccaccio)

Imperator Romanos IV Alp Arslon huzuriga olib borilganda, sulton qonga belangan va jarohatlangan odamning Vizantiyaliklarning qudratli imperatori ekanligiga ishonmadi. Alp Arslon uni tanigach, etigini imperatorning boʻyniga qoʻyib, oʻpishga majburladi[36]. Ular orasida mashhur suhbat ham boʻlib oʻtgani xabar qilinadi:[37]

Alp Arslon: Agar meni sening oldinga mahbus sifatida olib kelishganida, nima qilgan boʻlarding?

Romanos: „Ehtimol, men seni oʻldirardim yoki Konstantinopol koʻchalarida sazoyi qilardim.“

Alp Arslon: „Mening jazom ancha ogʻirroq. Men seni kechiraman va ozod qilaman“, degan.

Alp Arslon Romanosga muloyimlik bilan munosabatda boʻldi va urushdan oldin taklif qilgan tinchlik shartlarini qaytadan taklif qildi[38].

Ibn al-Adimning yozishicha, Alp Arslonning huzurida Romanos Rashid al-Davla Mahmudning Vizantiya hududiga bosqinlari Malazgirt jangiga va musulmonlar hududiga kirishiga sabab boʻlganini taʼkidlagan[39]. Romanos bir hafta mobaynida sultonning asiri boʻldi. Bu vaqt ichida sulton Romanosga oʻz dasturxonida ovqatlanishga ruxsat berdi, shu bilan birga Antioxiya, Edessa, Ierapolis va Malazgirt saljuqiylarga taslim boʻlishi kerakligi munozara qilindi[16]. Sulton Romanos ozodligi uchun 10 million oltin soʻradi, ammo bu juda katta summa boʻlgani uchun rad etildi. Shundan soʻng, bu qiymat boshlangʻich 1,5 million oltinga tushurildi va yana har yili yillik 360,000 oltin toʻlanishi kelishib olindi. Bundan tashqari, Alp Arslonning oʻgʻli va Romanosning qizi oʻrtasida nikoh bilan ittifoq mustahkamlanadigan boʻldi. Keyin sulton Romanosga koʻplab sovgʻalar va Konstantinopolga ketayotganda ikki amir va yuzta quldandan iborat karvon ham berdi[40].

Oʻz hududiga qaytganidan koʻp oʻtmay, Romanos oʻz saltanatini jiddiy muammolarga duchor qildi. Oʻziga sodiq qoʻshinlarni toʻplashga urinishlariga qaramay, Romanos Dukaslar oilasiga qarshi jangda uch marta magʻlubiyatga uchradi va taxtdan agʻdarildi. Shundan soʻng, koʻzlariga mil tortilib, koʻr qilindi va Proti oroliga surgun qilindi. Koʻp oʻtmay, u koʻr qilingan vaqtida jarohat olgan infektsiya natijasida vafot etdi. Romanos Onadoʻlini himoya qilish uchun qilgan olib borgan ushbu jangi, unga juda qimmatga tushdi va turklar uchun Onadoʻlini eshigi ochildi[16].

Jang natijasi

tahrir
 
Turklar Onadoʻliga 1072-yil Alp Arslon vafot etguniga qadar koʻchishmagan.

Oʻsha davr tarixchilari Malazgirt jangida Vizantiya magʻlubiyatga uchragan boʻlsa-da, bu voqea falokatli boʻlmaganini yozishgan. Zamonaviy olimlar Vizantiyaning yoʻqotishlari nisbatan past boʻlgan deb hisoblashadi, chunki koʻplab boʻlinmalar jangdan omon qolgan va bir necha oy ichida boshqa joylarda jang qilgan[41][42]. Shuningdek, Vizantiya harbiy asirlarining aksariyati keyinchalik ozod qilingan[42]. Albatta, Vizantiya tomonidagi barcha sarkardalar (Doukas, Tarchaneiotes, Bryennios, Theodore Alyates, de Bailleul va eng muhimi imperator) tirik qoldi va keyingi voqealarda qatnashdi. Jang Vizantiya va Saljuqiylar oʻrtasidagi kuchlar muvozanatini bevosita oʻzgartira olmadi[43]. Biroq, Vizantiya imperiyasidagi ichki nizolar va fuqarolar urushi saljuqiylarning foydasiga ishladi[42].

Dukas hech qanday qurbonlarsiz qochib qutuldi va tezda Konstantinopolga qaytib ketdi, u yerda Romanosga qarshi davlat toʻntarishiga rahbarlik qildi va Mihail VIIni basileus deb eʼlon qildi. Bryennios ham oʻz qanotidagi koʻplab askarlarini qurbon berdi, ammo oʻzi omon qoldi. Saljuqiylar qochgan vizantiyaliklarni taʼqib qilmadilar va Malazgirt hududining oʻzini ham qaytarib olishmadi. Vizantiya qoʻshini qayta toʻplanib, Dokeyaga yoʻl oldi, bir hafta oʻtgach, u yerda Romanos qoʻyib yuborilganidan soʻng, ularga qoʻshildi. Eng koʻp yoʻqotish imperatorning markaziy qismida kuzatildi[44].

 
Kichik Osiyodagi turk bosqinlarining birinchi toʻlqini davrida turklarning oʻz taʼsirini oʻtkazgan aholi punktlari va hududlari. (1204-yilgacha)

Bu halokatli magʻlubiyatni Sharqiy Rim imperiyasining Onadoʻlidan ayrilishiga olib keldi. John Julius Norwich oʻzining Vizantiya imperiyasi haqidagi trilogiyasida magʻlubiyat haqida shunday yozgan: „garchi asrlar oʻtib Vizantiya qulagan boʻlsa-da, ushbu magʻlubiyat halokatli zarba boʻldi. Onadoʻlidagi viloyatlar imperiyaninig tom maʼnoda yuragi edi va keyingi oʻn yillar davomida ushbu hududlar egallab olindi.[45]“ Norvich oʻzining „Vizantiyaning qisqacha tarixi“ nomli kichik kitobida bu jangni „imperiyaning yetti yarim asrlik hayoti davomida boshdan kechirgan eng katta falokati“, deb taʼriflaydi. Ser Stiven Runciman oʻzining „Salib yurishlari tarixi“ asarida „Malazgirt jangi Vizantiya tarixidagi eng hal qiluvchi falokat boʻlgan“ deb taʼkidlagan.[46].

Yillar oʻtgach, Malazgirt jangi imperiya uchun falokat sifatida yanada koʻp namoyon boʻlgani bois, keyingi manbalar qoʻshinlar soni va qurbonlar sonini juda boʻrttirib koʻrsatadi. Vizantiya tarixchilari koʻpincha ortga nazar tashlab, oʻsha kunning „falokati“ haqida nolishadi va buni imperiyaning tanazzulga uchrashi boshlangan payt sifatida koʻrsatishadi. Bu jang Vizantiyaning tezda qulashiga olib kelmasa-da, imperiyaning yengilmasligi haqidagi ertaklarni yoʻqqa chiqargan edi. Andronikos Dukasning hokimiyatni tortib olishi, imperiyani siyosiy jihatdan ham beqarorlashtirib yubordi va jangdan keyingi turklarning ommaviy koʻchishiga qarshilik koʻrsatishni tashkil qilish qiyin kechdi[47].

Vizantiya imperiyasining yangi imperatori Mihail VII Romanosning imzolagan barcha shartnomalarini tan olmadi[48]. Bu xabarni eshitgan Sulton Alp Arslon saljuqiylar qoʻshiniga va turk beklariga Onadoʻlini fath etish buyrugʻini berdi. Bu fathlar, oxiri salib yurishlari va usmonlilar davriga qadar boʻlgan uzun tarixiy davrni boshlan berdi. Bu urushlar, turklarning Onadoʻlini butunlay egallashi uchun harakatini kuchaytirib yubordi va ommaviy jihod qilish yana boshlandi[49]. Oxirgi marta Abbosiylar davrida toʻxtab qolgan bunday harakatlarni, saljuqiylar qaytadan boshlab berdi. Vizantiya imperiyasi Islomni Yevropadan ayirib turgan bir toʻsiq hisoblanardi. Onadoʻliga hukmron boʻlgan, xristianlar bilan musulmonlarni ajratib turgan hudud Vizantiya saljuqiylar hujumi natijasida koʻplab hududlarini yoʻqotdi va saljuqiy turklar kelajakda Yevropaga hujumlarni asosini yaratib berdilar. Saljuqiylardan soʻng, Usmonlilar imperiyasi Yevropaga hujumlar va fathlarni muvafaqqiyatli amalga oshirdi[50][51][52].

Madaniyatda

tahrir
 
Çamlıca masjidi, Istanbul

Turkiyadagi eng katta masjid hisoblangan Çamlıcaning 4 ta minorasi mavjud boʻlib, har birining balandligi 107.1 metrni tashkil etadi. Bu majosiy maʼnoda Malazgirt jangi boʻlgan yil, 1071-yilni bildiradi.[53]. 2018-yilda Turkiyaning hukmron partiyasi AKP 2023, 2053 va 2071-yillarga moʻljallangan kelajak kun tartibini eʼlon qilgan boʻlib, bular respublikaning 100 yilligi, Istanbulning fath etilishining 600 yilligi va Malazgirt jangining 1000-yilligini anglatadi[54].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Çoban, R. V. (2020). Giovanni Boccaccio’nun “De Casibus Virorum Illustrium” Adlı Eserinin Bibliothèque Nationale de France’daki 226 ve 232 Numaralı Fransızca Nüshalarında Yer Alan Minyatürlerde XV. Yüzyıl’da Avrupalı Gözüyle Malazgirt Savaşı ve Sultan Alp Arslan’a Bakış. S. Karakaya ve V. Baydar (Ed.), II. Uluslararası Muş Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde (48-64 ss.). Muş: Muş Alparslan Üniversitesi. Manba (Wayback Machine saytida 2021-05-18 sanasida arxivlangan)
  2. ↑ 2,0 2,1 Sıbt İbnü'l — Cevzi, Mir'âtü'z-Zaman Fi Tarihi’l — Ayanʼda Selçuklular, Türk Tarih Kurumu
  3. ↑ Selçukname 1 Ahmed Bin Mahmud — Hazırlayan Erdoğan Merçil. Kervan. 1977. s. 94.
  4. ↑ İbnü'd-Devaddari-Kenzü'd-Dürer ve Câmiü'l-Gurer
  5. ↑ https://www.ensonhaber.com/amp/gundem/murat-bardakci-malazgirtte-kurtler-vardi-2015-08-30 (Wayback Machine saytida 2022-01-14 sanasida arxivlangan) Gazeteci yazar Murat Bardakçı, „Malazgirt savaşında Kürtler var mıydı“ sorusuna kaynak kitapla yanıt verdi.
  6. ↑ Carole Hillenbrand , Turkish Myth and Muslim Symbol The Battle of Manzikert , University of Edinburgh — 2013
  7. ↑ 7,0 7,1 Ali, Sevim „Malazgirt Muharebesi“. 2020-yil 30-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  8. ↑ (çev Zeynep Kerman), C. Cahen „İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı“ (Türkçe). DergiPark. 2020-yil 28-avgustda asl nusxadan arxivlangan.
  9. ↑ Norwich, John Julius (1991). Byzantium: The Apogee. London: Viking. ISBN 0670802522, sayfa 238
  10. ↑ 10,0 10,1 Haldon, John (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the e Era. Stroud: Tempus. ISBN 0752417959, sayfa 173
  11. ↑ Sevım, 2003 & Hillenbrand 2007.
  12. ↑ Paul Markham: The Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure? (Wayback Machine saytida 2014-05-06 sanasida arxivlangan)
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Markham, Paul „Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure?“.
  14. ↑ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann Katharine Swynford; Lewis, Bernard. The Cambridge History of Islam, 1977 — 231–232-bet. 
  15. ↑ Barber, Malcolm. The Crusader States Yale University Press. 2012. ISBN 978-0-300-11312-9. Page 9
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 241-bet. ISBN 0-679-45088-2. 
  17. ↑ Thomas S. Asbridge The Crusades (2010) p 27
  18. ↑ Konstam, Angus. The Crusades. London: Mercury Books, 2004 — 40-bet. ISBN 0-8160-4919-X. 
  19. ↑ Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 236-bet. ISBN 0-679-45088-2. 
  20. ↑ Baynes, T.S., ed (1878). "Anni". Encyclopædia Britannica. 2 (9th nashri). New York: Charles Scribner's Sons. p. 72. 
  21. ↑ d'Amato, Raffaele. Byzantine Imperial Guardsmen 925-1025. The Taghmata and Imperial Guard, 21-avgust 2012-yil — 13-bet. ISBN 978-1-84908-850-3. 
  22. ↑ Nicolle, David. Manzikerk 1071. The Breaking of Byzantium, 20-avgust 2013-yil — 40-bet. ISBN 978-1-78096-503-1. 
  23. ↑ Heath, Ian. Byzantine Armies 886–1118, 5-iyul 1979-yil — 26-bet. ISBN 0-85045-306-2. 
  24. ↑ 24,0 24,1 J. Haldon, The Byzantine Wars, 180
  25. ↑ Health, Ian. Byzantine Armies 886–1118, 5-iyul 1979-yil — 21–22-bet. ISBN 0-85045-306-2. 
  26. ↑ Hillenbrand 2007, ss. 7–8
  27. ↑ Morris, Rosemary; Tucker, Spencer „Manzikert, Battle of (August 26, 1071)“, . Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century: An Encyclopedia and Document Collection. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2019 — 800-bet. ISBN 978-1-4408-5352-4. 
  28. ↑ Hillenbrand 2007, s. 214
  29. ↑ J. Norwich, Byzantium: The Apogee, 238
  30. ↑ 30,0 30,1 Grant, R.G.. Battle a Visual Journey Through 5000 Years of Combat. London: Dorling Kindersley, 2005 — 77-bet. ISBN 1-74033-593-7. 
  31. ↑ Konstam, Angus. The Crusades. London: Mercury Books, 2004 — 41-bet. ISBN 0-8160-4919-X. 
  32. ↑ Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 239-bet. ISBN 0-679-45088-2. 
  33. ↑ Nicolle, David. Manzikerk 1071. The Breaking of Byzantium, 20-avgust 2013-yil — 73-bet. ISBN 978-1-78096-503-1. 
  34. ↑ Heath, Ian; McBride, Angus. Byzantine Armies, 886–1118. London: Osprey, 1979 — 27-bet. ISBN 0-85045-306-2. [sayt ishlamaydi]
  35. ↑ Nicolle, David. Manzikert 1071: The breaking of Byzantium. Osprey Publishing (20 August 2013), pp. 80–81. ISBN 978-1780965031
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 240-bet. ISBN 0-679-45088-2. 
  37. ↑ Peoples, R. Scott (2013) Crusade of Kings Wildside Press LLC, 2008. p. 13. ISBN 0-8095-7221-4, ISBN 978-0-8095-7221-2
  38. ↑ Alp Arslan, the lion of Manzikert
  39. ↑ Hillenbrand 2007, s. 78
  40. ↑ Nicolle, David. Manzikerk 1071. The Breaking of Byzantium, 20-avgust 2013-yil — 89-bet. ISBN 978-1-78096-503-1. 
  41. ↑ Haldon, John. Byzantium at War 600–1453. New York: Osprey, 2000 — 46-bet. ISBN 0-415-96861-5. 
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Mikaberidze, Alexander. Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO, 2011 — 563-bet. ISBN 978-1-59884-336-1. 
  43. ↑ Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 240–3-bet. ISBN 0-679-45088-2. . Andronikus returned to the capital, Tarchaneiotes did not take part, Bryennios and all the others, including Romanos, took part in the ensuing civil war.
  44. ↑ Nicolle, David. Manzikerk 1071. The Breaking of Byzantium, 20-avgust 2013-yil — 41-bet. ISBN 978-1-78096-503-1. 
  45. ↑ Norwich, John Julius. A Short History of Byzantium. New York: Vintage Books, 1997 — 242-bet. ISBN 0-679-45088-2. 
  46. ↑ Runciman, Steven. A History of the Crusades Vol. I. The First Crusade and the Foundation of the Kingdom of Jerusalem, 1951 — 64-bet. ISBN 0-521-06161-X. 
  47. ↑ Haldon, John. Byzantium at War AD 600 – 1453, 18-sentabr 2002-yil — 46-bet. ISBN 1-84176-360-8. 
  48. ↑ Nicolle, David. Manzikerk 1071. The Breaking of Byzantium, 20-avgust 2013-yil — 92-bet. ISBN 978-1-78096-503-1. 
  49. ↑ Delbrück, Hans (1923). "7. Kapitel: Byzanz" (de). Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte. 3. Teil: Das Mittelalter (2nd nashri). Berlin: Walter de Gruyter. 209–210 b. http://www.zeno.org/Geschichte/M/Delbrück,+Hans/Geschichte+der+Kriegskunst/3.+Teil.+Das+Mittelalter/2.+Buch.+Der+vollendete+Feudalstaat/7.+Kapitel.+Byzanz/Schlacht+bei+Manzikert. <!--->
  50. ↑ Kafadar, Cemal (2007). "A Rome of One's Own: Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum". Muqarnas 24: 11. 
  51. ↑ Kermeli, Eugenia „Osman I“, . Encyclopedia of the Ottoman Empire. Infobase Publishing, 2009 — 444-bet. ISBN 978-1-4381-1025-7. 
  52. ↑ Nicolle, David. Nicopolis 1396: The Last Crusade. Osprey Publishing, 1999. ISBN 978-1-85532-918-8. 
  53. ↑ „Turkey's largest mosque opens its doors in Istanbul“. Gulf Times. DPA (8-mart 2019-yil).
  54. ↑ „TÜRKİYE'NİN 2023, 2053 VE 2071 HEDEFLERİ | YeniBirlik Gazetesi“. www.gazetebirlik.com. Qaraldi: 3-sentabr 2019-yil.

Adabiyotlar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Malazgirt_jangi&oldid=5230978" dan olindi