Marketing atamasi

Marketing atamasi

Marketing — (Marketing) ingliz tilidan olingan bo‘lib, bozor faoliyatini o‘rganish ma’nosini anglatadi. Marketing — bozorda iste’molchilarga mahsulotlarni to‘g‘ri shakllangan narxlarda yetkazib berishni o‘rgatadi. Marketing — ayirboshlash yo‘li bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yo‘naltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning o‘zaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Marketing bu tovar harakatining barcha bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi, talab va taklifni o‘rganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lgan turli xildagi xizmatlar ko‘rsatish va iste’moldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozor muammolarini yechishda yaxlit-tizimli (kompleks-sistemali) yondashishdir.
F.Kotler quyidagi ta’rifni taklif etadi: marketing - bu tovarlarni taqdim etish va almashtirish bilan alohida bir individlar va guruhlarning talab va ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan ijtimoiy va boshqaruv jarayonidir. Ushbu ta’rifning asosiy tushunchalari - zarurat, ehtiyoj va talab, mahsulot, xarajatlar va qondirish, almashuv, transaksiyalar va o‘zaro munosabatlardir. Buyuk Britaniyaning marketing jamoa instituti marketingga «iste’molchining talablarini aniqlash, bashorat qilish va qondirishga shuningdek daromad olishga yo‘naltirilgan boshqaruv jarayoni» degan ta’rifni beradi. Shu kabi Amerika tashkilotlari ham marketingni taxminan ushbu kategoriyalarda aniqlashtiradi

Tarixi

Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor ta1abini qondirishga mo‘ljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish, sotish, savdo faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo bo‘lgan. Biroq, sobiq sotsialistik, moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini reja asosida, ma’muriy boshqarish asos bo‘lgan jamiyatda, marketingni eng dastlabki tashkil bo‘lish zarurati, negizi ham o‘z-o‘zidan yaroqsiz, keraksiz holga keldi. Ayniqsa, 50—80-yillardagi xo‘jalik yuritishda baholashdagi yalpi miqdoriy ko‘rsatkichlarning ustunligi, yirik xo‘jalik va vazirliklarning yakkahokimligi kun sayin yemirilib borayotgan, «kasallangan» xo‘jalik mexa- nizmining yaratilishiga olib keldi.

XIX - XX asrlarda marketing

XIX asrgacha G’arb iqtisodiyoti mahalliy yoki hududiy miqyosda tovarlarni sotuvchi kichik ta’minotchilar sifatida xarakterlanadi. Shunga qaramasdan, transport tizimi XIX asr o’rtalaridan rivojlana boshlaganida, iqtisodiyot milliy darajada standartlashtirilgan, brendga ega tovarlarni yetkazuvchi kompaniyalar orqali yagona tizimga ega bo’ldi. Bu keng miqyosda marketing yondashuvni rivojlanishiga turtki berdi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulot xarajatlarini kamaytirishni saqlab qolish va mahsulot hayotiy faoliyatining dastlabki bosqichlarida bozorga kirish orqali iqtisodiyot shkalasiga erishish maqsadida qat’iy standartlashtirishni talab qilishga odatlandilar. Ford Model T nomli avtomashina rivojlanayotgan o’rta sinf vakillari uchun maqbul narxlarda ishlab chiqarilgan mahsulotga yaqqol misol edi[1].
Marketing» termini AQSHda 20 asrning boshlarida paydo bo‘lib, yetakchi boshqaruv funksiyasi sifatida esa marketing 50-yillardan boshlab ko‘rila boshladi. Hozirgi davrda marketingning 2000 yaqin ta’riflari mavjud bo‘lib, ularning har biri marketingning u yoki bu tarafini yoritib berishga yoki uning kompleks tavsifini berishga harakat qiladi.

Marketingda talab

Marketing jarayoni xaridorni o‘rganish va uning talablarini aniqlash bilan boshlansa, xaridor tomonidan mahsulotni xarid qilish va uning aniqlangan talabini qondirish bilan ushbu jarayon o‘z nihoyasiga yetadi.
Marketingni boshqarishning asosiy mazmuni bu talabni boshqarish deb qaraladi. Shunday ekan talabni turlari va bu talabning turli holatlarida marketingning qanday yo‘l tutishini ko‘rib chiqish kerak. Talabning asosiy turlari 8 ta bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:

1. Qarshi talab. Bunda bozor qarshi talabga uchragan bo‘lib, tovarni yoqtirmaganlar bu tovarni chetlab o‘tish uchun qo‘shimcha harakat qilishga ham tayyor bo‘ladi. Bu holatda marketingning vazifasi - nega bozor tovarni yoqtirmayapti degan savolni tahlil qilib, bu holatni marketing dasturi orqali tovarni o‘zgartirish, narxini pasaytirish bilan hal qilish mumkinmi degan savolga javob topishi kerak.
2. Talabning yo‘qligi. Bunda xaridorlar tovarga nisbatan qiziqishlari yo‘q yoki umuman befarq bo‘ladilar. Marketing bu holatda xaridorlarni tovarga qiziqishlarini oshirish yo‘llarini topishi zarur.
3. Yashirin talab. Ko‘p xaridorlar o‘z ehtiyojlarini namoyon qiladilar, ammo bu ehtiyojlarni qondirib bo‘lmaydi. Marketing bu holatda iste’molchi talabini qondiruvchi samarali tovar va xizmatlarni yaratishi lozim.
4. Pasayuvchi talab. Erta yoki kech har bir korxona talabning pasayishi bilan to‘qnashadi. Marketing bunda bu tendensiya (ziddiyat)ni tovar taklifini o‘zgartirish orqali teskarisiga aylantirishi lozim.
5. Doimiy bo‘lmagan talab. Ko‘pchilik korxonalar mavsumi, kunlik tarzda ishlaydi va ishning ortib ketishi va kamayib ketishi muammosi kelib chiqadi. Marketing bunday talabning vaqt bo‘yicha taqsimlanishini egiluvchan narxlar orqali to‘g‘irlashi zarur.
6. To‘liq talab. Korxona o‘z savdo oboroti bilan mamnun bo‘ladi. Marketing bunda mavjud talabni kuchayayotgan raqobatga qaramasdan ushlab turishi lozim.
7. Ortiqcha talab. Ko‘p korxonalarda talab hajmi ular qondira olish hajmidan yuqoridir. Marketing bunda vaqtincha yoki doimiy talabni pasaytirish yo‘llarini izlab topishlari zarur.
8. Ratsional bo‘lmagan talab. Sog‘liq uchun zararli bo‘lgan tovarlarga talabni kamaytirishga harakat qilish zarur. Marketing bunda har xil qo‘rqinchli xabarlarni tarqatib, narxni tezda ko‘tarib, odamlarni o‘zi sevgan zararli odatlarni tashlashga undaydi.
   

Marketingda 4P qoidasi

Marketingda 4P qoidasi(aralashmasi) – mo’ljallangan bozorda marketing maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan marketing vositalarining jamlanmasidir. Marketing o’zgarishlar ko’lamini bo’laklarga bo’lish yoki to’rt xil farqli kategoriyalarga aralashtirish marketing strategiyasini rivojlatirish va tartibga solishni osonlashtiradi. Ushbu 4 kategoriyaga quyidagilar kiradi:

1. Mahsulot (ing.-"product")
2. Hudud (ing.-"place")
3. Narx (ing.-"price")
4. Rag’batlantirish (ing.-"promotion")
   

Mahsulot

Armstrong va Kotler mahsulotni quyidagicha ta’riflaydi: “ehtiyoj yoki xohishni qondirishi mumkin bo’lgan har qanday iste’mol uchun, foydalanish, bilim yoki e’tibor uchun bozorga taklif qilina oladigan vositadir” (Armstrong & Kotler, 2005). Ko’pgina ta’riflar bir biriga o’xshash va u ta’kidlanishi kerakki, “mahsulot tayyor tovarlar bilan cheklanmagan”. Marketing strategiyasi yaratilayotgan vaqtda mahsulotni rivojlantirish va uning brendi, muddatliligi va qadog’i bilan bog’liq muhim jihatlari inobatga olinishi kerak. Iste’molchi ehtiyojlarini tushunish va tahlil qilish maqsadga ko’ra mahsulot ishlab chiqarish demografiyasini inobatga olishda muhim hisoblanadi.

Hudud

Hudud – joylashuv, yetkazib berish, jo’natish, xavf-xatar va oqim turi(channel type) kabi marketing muammolarini o’z ichiga oladi. Mahsulot – iste’molchi istagan vaqtda va joyda mavjud bo’lishi zarur. Marketologlar bu jarayonni “channel”(daryo, kanal, oqim) sifatida ta’riflaydi. “Oqim” ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilargacha mahsulot oqimi jarayonida qatnashadigan korxonalar yoki individlar jamlanmasini qamrab oladi.

Narx

Marketing rejalari narx muhokamasini ham o’z ichiga olishi kerak. Narxlashtirish raqobat, tannarx, o’sish, diskontlash(chegirish) va geografiya kabilarni o’z ichiga oladi. Hattoki, agar Marketing aralashmasining qolgan barcha jihatlari noto’g’ri narx bilan mukammal bo’lsa, iste’molchilar mahsulotni sotib olmasligi mumkin. Marketing rejalashtirishda narxlarning qanchalik moslashuvchan ekanligi inobatga olinadi.

Rag’batlantirish

Rag’batlantirish(ing.-"promotion") - Rag’batlantirishning maqsadi iste’molchilar uchun zarur bo’lgan mahsulotga qo’yilgan narxga ko’ra ular bilan o’zaro muloqot tarzida namoyon bo’ladi. Rag’batlantirish mahsulotni tanishtirish uchun reklama, ommaviy jalb qilish va umuman ommaviy axborot vositalaridagi strategiyalarni o’z ichiga oladi.