Vikipediya

Masjidi Sulaymon

Masjidi Sulaymon (forscha: مسجد سلیمان)[lower-alpha 1] Eronning Xuziston ustoni Masjidi Sulaymon shahristoni Markaziy tumanidagi shahar. Ham shahriston, ham tuman markazi vazifasini bajaradi[3].

Masjidi Sulaymon

forscha: مسجد سلیمان
Shahar
31°57′36″N 49°17′17″E / 31.96000°N 49.28806°E / 31.96000; 49.28806
Mamlakat Eron
uston Xuziston
shahriston Masjidi Sulaymon
baxsh Markaziy tuman
Hukumat
Rasmiy til(lar)i fors tili
Aholisi
 (2016)
 100 497[1]
Vaqt mintaqasi UTC+3:30
Telefon kodi +98
Masjidi Sulaymon xaritada
Masjidi Sulaymon
Masjidi Sulaymon

2006-yilgi milliy aholini roʻyxatga olish vaqtida shahar aholisi 22 393 xonadonda yashovchi 106 121 kishini tashkil qilgan[4]. 2011-yilgi aholini roʻyxatga olishda 24 577 ta xonadondan iborat 103 369 kishi bor edi[5]. 2016-yilgi aholini roʻyxatga olish vaqtida 26 502 ta xonadonga boʻlingan 100 497 kishi istiqomat qilgan[1].

Tarixi

tahrir
 
Parfiya shohi Gerakl-Veretragna xudosiga qurbonlik qilmoqda. Masjidi Sulaymon, Eron. Milodiy 2—3-asrlar. Luvr muzeyi Sb 7302[6]

Masjidi Sulaymon shahri Elam imperiyasining Mesopotamiyadagi qadimiy shaharlaridan biri boʻlib, dastlab Assak nomi bilan tanilgan, ammo ilk Ahamoniylar tomonidan nomi Parsomashga oʻzgartirilgan. 1955-yilda Roman Ghirshman hozirgi Loli shahri yaqinidagi Pepde gʻorida 10 000 yil avval odamlarning yashashiga oid dalillarni topdi va bu uni Xuziston tekisligidagi eng qadimgi aholi maskanlaridan biriga aylantirdi[6]. Ghirshmanning Masjid Sulaymon hududida olib borgan qazish ishlari uni Parsomash (hozirgi Masjidi Sulaymon) Ahamoniylar davlatining eng qadimgi poytaxti ekanligiga ishonishiga olib keldi.

Shahardagi arxeologik manzilgohlar orasida mahalliy aholi orasida Sar-masjid nomi bilan mashhur boʻlgan va eng qadimgi tarixdagi afsonaviy shoh Hoʻshangga tegishli boʻlgan qadimiy olovli ibodatxona qoldiqlari va mahalliy aholi orasida Bard-Neshande nomi bilan mashhur boʻlgan, Buyuk Kirning bobosi Teypesning tugʻilgan joyi sifatida tanilgan Ahamoniylar saroyi xarobalari bor. Salavkiylar va Ashkaniylar davrida Masjidi Sulaymon shahri muhim shahar boʻlib qoldi.

Sosoniylar davrida kanallar va koʻpriklar qurilgan, buning natijasida mintaqada tamaki va boshoqli ekinlar yetishtirilgan. Bunday binolarning xarobalari Tembi mintaqasida, Godar Landar va Dou-Palon mintaqasida (Izex yaqinida) koʻrish mumkin; biroq musulmonlar Eronni bosib olgandan soʻng, mintaqaning koʻplab qadimiy monolit inshootlari vayron qilingan va mintaqa Umaviy xalifalari tayilangan hukmdorlar tomonidan boshqarilgan va Qojarlar davrida u qatron savdosi markaziga aylanganiga qadar nisbatan qorongʻi boʻlib qolgan. Qojarlar davrida nomi Tol-Gʻor deb oʻzgartirildi, chegaralari Qarun daryosining gʻarbiy qirgʻogʻidan smola buloqlarigacha cheklandi. Mintaqada neft topilishi bilan bu shahar Jahongiriy nomini oldi, biroq birinchi neft qudugʻi qazib olinganda, u Maydon Nefton deb nomlandi. 1924-yilda Eron Milliy kengashi Muhammad Rizo Pahlaviyning farmoni bilan shahar nomini rasman Masjidi Sulaymonga oʻzgartirdi.

Masjidi Sulaymon 20-asrda

tahrir

Masjidi Sulaymon neftning topilishi va D’Arsi konsessiyasi bilan Yaqin Sharqda birinchi neft qudugʻining barpo etilishi bilan yana ahamiyat kasb etdi. 1900-yilda u Volf, Ketabchi va Kot boshchiligida Forsda neft va minerallarni qidirishni moliyalashtirishga rozi boʻldi, biroq D’Arsi hech qachon Forsga tashrif buyurmagan[7]. Hukmron monarx Muzaffariddinshoh Qojar bilan muzokaralar 1901-yilda boshlangan va neftni qidirish uchun oltmish yillik imtiyoz uchun 20 000 funt sterling (bugungi kunda 2,7 million funt sterling) taklif qilingan. Keyinchalik D’Arcy konsessiyasi nomi tarixga kirgan bitim may oyida 480,000 kvadrat milya (1,200,000 km2) maydonni egallagan va Shimoliy Erondagi beshta viloyatdan tashqari butun mamlakatga neft huquqiga ega boʻlishini taʼminlagan edi.

Buning evaziga Eron hukumatiga neft kompaniyasining yillik foydasining 16 foizi berildi, bu kelishuv Eron inqilobigacha amalda qoladi. D’Arcy konsessiyasidan soʻng, Britaniya hukumati Eronning katta neft zaxiralariga tayanganligi sababli uning barqarorligi haqida koʻproq qaygʻurdi[8].

Konstitutsiyaviy inqilob

tahrir

Husaynqulixon Haft lang 1862-yilda shoh tomonidan baxtiyoriylar boshligʻi (nāẓem) va 1867-yilda qabila boshligʻi (īlḵān) etib tayinlangan. 1882-yilda Shoh uni oʻldirishga va uning oʻrniga Hoji Elhoniy laqabli ukasi Imomqulixonni qoʻyishga sabab boʻldi.

Oʻshandan to 1956-yilda xon unvoni bekor boʻlgunga qadar deyarli toʻxtovsiz, birin-ketin qabila boshliqlari ikki aka-ukadan birining yoki boshqasining avlodi boʻlgan. Haft Lang qabilasi muhim rol oʻynagan, ayniqsa, mamlakatda Konstitutsiyaviy inqilob (1905–1907) davrida[9]. Bu voqea, asosan, Aliqulixon, Haft lang qabilasining boshligʻi Sardor Asad II va uning ukasi Najafqulixon Baxtiyor Saad ad-davla (shuningdek, Samsam as-saltana deb ataladi) boshchiligidagi baxtiyoriylar qabila ittifoqining harbiy yurishi natijasida muvaffaqiyat qozondi. 1909-yilda Tehron darvozalarigacha borgan va oxir-oqibat Muhammadalishoh Qojar (hukmronlik yillari 1907—1909) taxtdan agʻdarilgan[10][11].

Bu voqea 1909-yilda Muhammadalishoh Qojarning (1907—1909) taxtdan voz kechishi va uning Rossiyaga surgun qilinishiga olib keldi. Bu hodisa Saad ad-davlaga Qojarshoh taxtdan voz kechganidan keyingi davrda Bosh vazir lavozimini egallashiga yoʻl ochdi. Shunga qaramay, Rossiyaning koʻmagi bilan shoh 1911-yilda kuchlar koalitsiyasi bilan Astrobodga kelish orqali oʻz taxtini qaytarib olishga harakat qiladi[12]. Shu maʼnoda, inqilobni qojar qoʻshinlaridan qutqarishda baxtiyoriylar hal qiluvchi rol oʻynagan.

Pahlaviylar davri

tahrir

Baxtiyoriylar taʼsirining kengayishi bilan nufuzli siyosatchilar (ayniqsa Tehronda) Baxtiyoriylarning Fors mulklarini egallashi mumkinligidan xavotirlana boshladilar. Bu vaqtgacha Baxtiyoriylar asosan oʻzlarining hududiy chegaralarida qolishgan. 1921-yil fevral oyida mazkur siyosatchilar davlat toʻntarishini uyushtirdilar, buning natijasida Qazvinda joylashgan butun kazak brigadasi qoʻmondoni Rizo Pahlaviy oʻz qoʻshinlariga Tehron tomon yurishni buyurdi va poytaxtni egallab oldi.

U hukumatni tarqatib yuborishga majbur qildi va Ziyovuddin Tabatabayni yangi bosh vazir etib tayinladi. 1925-yilda Eron taʼsis majlisi qarori bilan Rizo Pahlaviy Eronning qonuniy shohi etib tayinlandi. Assambleya Qojarlar sulolasining soʻnggi shohi Ahmadshoh Qojarni taxtdan agʻdardi va Eronning 1906-yilgi konstitutsiyasiga Rizo Pahlaviyni Eron shohi etib saylashga ruxsat beruvchi oʻzgartirish kiritdi. Baxtiyoriylarning Eron siyosatidagi taʼsiri shu tariqa pasayib ketdi, ammo ular Eronning 20-asr boshidagi siyosatida muhim rol oʻynashda davom etdilar. Rizo Shoh Pahlaviy (hukmronlik yillari 1925—1941) Baxtiyoriylarning yoʻq qilinishini oʻz missiyasiga taʼsir qildi[13], bundan tashqari, Baxtiyoriylar hududida neftning mavjudligi Pahlaviy monarxini qabila muxtoriyatiga putur yetkazishga va uning aholisini markaziy hukumat buyruqlariga amal qilishga majburlashga undadi[13].

Rizoshoh Pahlaviy oxir-oqibat Baxtiyoriylar muxtoriyatini tor-mor etish va qabila ustidan nazoratni saqlab qolish uchun bir necha eʼtiborga molik qabila boshliqlarini qatl qiladi. Qatl etilgan xonlar orasida Muhammad Rizoxon (Sardori Fotih) ham bor edi, uning oʻgʻli Shopur Baxtiyor keyinchalik pahlaviylar bosh vaziri boʻldi[14]. Bu voqea Baxtiyoriylar uchun burilish nuqtasi va ularning Eron siyosatidagi yuksalishi boʻldi[14].

20-asr boshlarida neftning kashf etilishi

tahrir

19-asr oxirida Buyuk Britaniya Qirollik dengiz floti ser Uinston Cherchill boshchiligida yoqilgʻi manbasini koʻmirdan neftga oʻtkazishga qaror qildi. Shuning uchun Britaniya admiralligi va Urush idorasi Britaniya hukumatining neftga intilishi ortida faktik kuchga aylandi. 1890-yillarda Britaniya Tashqi ishlar idorasi tomonidan Forsning katta neft salohiyatiga ega ekanligini koʻrsatadigan tadqiqot va hisobotlar toʻplangan.

Britaniya Tashqi ishlar idorasi millioner investor Uilyam Noks D’Arsini tanlab oldi va unga hisobotlarni taqdim etib, agar u neft qazish ishlariga sarmoya kiritsa, unga koʻproq boylik va davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlanishini vaʼda qildi. D’Arcy rozi boʻldi va unga Forsda neft qazib olish uchun eksklyuziv huquqlarni beradigan imtiyozni qoʻlga kiritish uchun Tehronga vakillarini yubordi. 1901-yil 16-aprelda D’Arsi vakillari va Qojar shohi Muzaffariddinshoh oʻrtasida neft konsessiyasi boʻyicha muzokaralar boshlandi.[4]

1901-yil 28-mayda Shoh Muzaffariddin 18 moddadan iborat konsessiyani imzoladi, bu konsessiya D’Arsiga faqat Forsda tabiiy gaz, neft, asfalt va mineral mumlarni izlash, qidirish, ekspluatatsiya qilish, tashish va sotish huquqini berdi.[7] Bu imtiyoz, shuningdek, D’Arcyga bu huquqlarni 60 yillik muddatga berdi va u 1,242,000 kvadrat kilometr maydonni yoki mamlakatning taxminan toʻrtdan uch qismi qamrab oldi[8] .

1902-yilda Jorj B. Reynolds boshchiligidagi burgʻulash guruhi hozirgi Eron-Iroq chegarasi yaqinidagi Chiah Surxga yuborildi va 1904-yilda neft topildi. Ammo jamoa juda koʻp qiyinchiliklarni boshdan kechirdi va korxona D’Arsi mablagʻlariga tang ahvolga qoʻydi, chunki D’Arsi allaqachon 160,000 funt sterling sarflagan va Lloyds bankda xarajatlar 177,000 funt sterlingga oshib ketgan. 1905-yilda Britaniya admiralligi Yaqin Sharqdagi raqiblariga konsessiyani sotish ehtimolidan qoʻrqib, D’Arsini Burma Oil Company Ltd.dan moliyaviy yordam soʻrashga ishontirdi va 1905-yilda keyinchalik Konsessiya sindikati tashkil etildi. Kompaniya 1909-yilda Anglo Persian Oil Co. deb qayta nomlandi[15].

Burma Oil tomonidan taqdim etilgan kapitalning kiritilishi neftni qidirishni davom ettirish imkonini berdi, ammo burgʻulash ishlari Forsning janubi-gʻarbiy qismiga oʻtdi va barcha burgʻulash uskunalari Masjidi Sulaymondagi yangi burgʻulash maydonchasiga joʻnatildi. Reynolds yana bir bor bu mintaqada dushman qabilalar va mahalliy aholi bilan muammolarga duch keldi.

Reynolds koʻpincha ularga yuqori haq toʻlashi va imtiyozni himoya qilish uchun foyda ulushini kafolatlashi kerak edi. 1907-yilda topilmalar muvaffaqiyatga erisha olmaganligi sababli, D’Arsi oʻzining aksariyat aksiyalarini Burma Oilga 203,067 funt sterlingga naqd pulga va 900,000 funt sterlinglik aksiyalarga sotdi, bu esa Burmaga kompaniyaning asosiy aksiyadori boʻlishiga imkon berdi. 1908-yil 26-may kuni ertalab soat 4:00 da Masjidi Sulaymon maydonida tijorat miqdorida neft olina boshlandi va 1 dona burgʻulash uskunasidan ellik futlik neft oqimi 1908-yilning 12-may kunida koʻtarildi.

1909-yil aprel oyida D’Arsi yangi tashkil etilgan Angliya-Fors neft kompaniyasining (APOC) direktori etib tayinlandi[15]:148, keyinchalik kompaniya British petroleum (BP) ga aylanadi. 1911-yilga kelib, APOC Masjidi Sulaymondagi neft konidan Obodondagi neftni qayta ishlash zavodiga quvur oʻtkazdi.

Iqlimi

tahrir

Masjidi Sulaymonda yoz uzoq, issiq, qurgʻoqchil va tiniq, qishi esa salqin, quruq va asosan ochiq. Yil davomida harorat odatda 45° F dan 112° F gacha oʻzgarib turadi va kamdan-kam hollarda 38° F dan past yoki 117° F dan yuqori boʻladi. Masjidi Sulaymonga tashrif buyurish uchun yilning eng yaxshi vaqti sentyabr oyining oʻrtalaridan oktyabr oyining oxirigacha. Masjidi Sulaymon issiq yarim quruq iqlimga ega (Köppen iqlim tasnifi: BSh).

Odamlari

tahrir

Masjidi Sulaymon shahrida Haft lang qabilasining koʻp sonli baxtiyoriy aholisi istiqomat qiladi. Baxtiyoriylar hududi Janubi-gʻarbiy Forsning taxminan 31 dan 34 gacha shimoliy kengling va 48 40' dan 51 gacha sharqiy uzunliklari oraligʻida joylashgan togʻli yoʻlni egallab, janubda Xuziston tekisliklari va shimolda Chahormahal, Faridun va Markaziy Eron platosi katta janubiy togʻ tizmasiga qoʻshilgan Xonsar tumanlari bilan tutashgan. Baxtiyoriylar yarim koʻchmanchi boʻlib, tirikchiliklari qoʻy, qoramol va ot podalari omon qolishiga bogʻliq edi[16]. Haft langning toʻrtta asosiy qabila boʻlinmalari – durakiy, bobodiy, baxtiyorvand va dinaruniylar, keyinchalik ular kichik urugʻlarga boʻlingan.

Taniqli kishilari

tahrir
  • Aliqulixon Baxtiyoriy (1856-1917), Baxtiyoriy Haft lang qabilasining boshligʻi va Fors Konstitutsiyaviy inqilobining asosiy arboblaridan biri.
  • Bibi Maryam Baxtiyoriy (1874-1937), inqilobchi va Eron konstitutsiyaviy inqilobi faoli, Husaynqulixon Baxtyoriyning qizi va Aliqulixon Baxtyoriyning singlisi.
  • Surayyo Isfandiyoriy Baxtiyoriy (1932–2001), Eron imperiya davlati qirolichasi va Shoh Muhammad Rizo Pahlaviyning ikkinchi xotini
  • Bahman Alovuddin (Masud Baxtiyoriy) (1940–2006), musiqachi, musiqa tarixchisi, oʻqituvchi va baxtiyoriy lahjasida kuylovchi taniqli qoʻshiqchi.
  • Frenk Najodpurniya (1971-), ingliz-eronlik uchuvchi, karate ustasi, muallif. Prezident taklifini olgandan soʻng Eronda harbiy xizmatga koʻngilli boʻlgan birinchi eronlik.
  • Bijan Allipur (1949–), eronlik biznes rahbari. NISOC sobiq bosh ijrochi direktori[17].
  • Mehran Karimiy Nosiriy (1945–2022), 1988-yil 26-avgustdan 2006-yil iyulgacha Sharl de Goll aeroportidagi Birinchi terminalning joʻnash zalida yashagan eronlik qochqin.
  • Habib Far Abbosiy (1997–), futbolchi
  • Muhsin Rizoiy (1954-), eronlik siyosatchi, iqtisodchi va sobiq harbiy qoʻmondon
  • Lola Baxtiyor, muallif[18] va Qur’onning feministik qayta talqinini yozgan Chikago universitetining sobiq professori[19].
  • Rustam Amir Baxtiyor, Imperiya protokoli boshligʻi (1953–1979).
  • Abbasquli Baxtiyor, Sanoat va konlar vaziri (1979).
  • Abdulhamid Baxtiyor, parlament deputati.
  • Abulhasan Baxtiyor, Eronning Kanadadagi elchisi (1979).
  • Ogʻaxon Baxtiyor, Mehnat vaziri (1957—1958), Eron milliy neft kompaniyasi rahbari.
  • Gʻulomrizo Baxtiyor, Sardor Baxtiyor, Isfahon hokimi oʻrinbosari.
  • Roʻzi Baxtiyor, CNN va FOX TVning sobiq yangiliklar boshlovchisi va jurnalist.
  • Shohpur Baxtiyor, siyosatchi va Eron Bosh vaziri (1979).
  • Teymur Baxtiyor, eronlik general va Savak boshligʻi.
  • Behnush Baxtiyoriy, eronlik aktrisa.
  • David Baxtiyoriy, NFL futbolchisi va Green Bay Packers hujumchisi.
  • Behroʻz Baxtiyor, Muvaffaqiyatli tadbirkor va Crosskeys Vineyards egasi
  • Gʻulom-Husayn Baxtiyor (Sardor Muhtasham), Urush vaziri (1911—13, 1918).
  • Pejman Baxtiyoriy, shoir (1900–1974).
  • Shogʻoyagʻ Dehqon, Eron televideniyesi aktrisasi, yarim baxtiyoriy.
  • Xalil Isfandiyoriy-Baxtiyor, Eronning Gʻarbiy Germaniyadagi elchisi (1952—1961).
  • Mirzo Hidoyatulloh Ashtianiy Baxtiyoriy (vaf. 1892), Qojarlar davrida Eron Moliya vaziri.
  • Imon Mobali, futbolchi.
  • Zargʻom Saltana, Ibrohim, qoʻmondon va 1909-yilgi Konstitutsiyaviy inqilobning asosiy arbobi.
  • Nosirxon, Sardor Jang, Yazd hokimi.
  • Nilufar Baxtiyor Baxtiyoriy, NBB Design London, Interior Architecture asoschisi.
  • Bahrom Akasha, Eronning zilzilalar boʻyicha yetakchi ekspertlari
 
 Vikiomborda Masjidi Sulaymon
haqida turkum mavjud
Vikisayohatda uchun sayohat qoʻllanmasi mavjud [[Vikisayohat:Masjed Solayman#raw|Masjed Solayman]].

Eslatmalar

tahrir
  1. ↑ Masjedsoleimān, Masjed-e Soleymān, Masjed Soleiman va Masjid-i-Sulaiman shaklida ham romanizatsiya qilinadi[2]

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 „Census of the Islamic Republic of Iran, 1395 (2016)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2019-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  2. ↑ Masjidi Sulaymon can be found at GEOnet Nom Serveri, at this link, by opening the Advanced Search box, entering "-3074315" in the "Unique Feature Id" form, and clicking on "Search Database".
  3. ↑ Habibi, Hassan „Approval of the organization and chain of citizenship of the elements and units of the national divisions of Khuzestan province, centered in the city of Ahvaz“ (fa). Islamic Parliament Research Center. Ministry of Interior, Political and Defense Commission of the Government Board. 2014-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 25-yanvar.
  4. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1385 (2006)“ (fa) (Excel). AMAR. The Statistical Center of Iran. 2011-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-sentyabr.
  5. ↑ „Census of the Islamic Republic of Iran, 1390 (2011)“ (fa) (Excel). Syracuse University. The Statistical Center of Iran. 2023-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr.
  6. ↑ 6,0 6,1 „Louvre Museum Sb 7302“.
  7. ↑ Jones, Geoffrey. The State and the Emergence of the British Oil Industry. Palgrave MacMillan, 1981 — 130 bet. 
  8. ↑ Cleveland, William L.. A History of the Modern Middle East. Boulder, CO: Westview Press, 2004 — 144 bet. ISBN 0-8133-4048-9. 
  9. ↑ „Bakhtiari Family“. Bakhtiari Family. 2014-yil 24-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 11-oktyabr.
  10. ↑ „Constitution“. Bakhtiari Family. Qaraldi: 2012-yil 11-oktyabr.
  11. ↑ Lily Sardarian Bakhtiari. Bakhtiaris and the Constitutional Revolution (A Summary). 
  12. ↑ Donzel, Emeri “van”. Islamic Desk Reference, 1994. ISBN 90-04-09738-4.  p. 285-286
  13. ↑ 13,0 13,1 „Oil“. Bakhtiari Family. Qaraldi: 2012-yil 11-oktyabr.
  14. ↑ 14,0 14,1 „Shapour Bakhtiar, Fariba Amini“. The Iranian. Qaraldi: 2012-yil 11-oktyabr.
  15. ↑ 15,0 15,1 Yergin, Daniel. The Prize, The Epic Quest for Oil, Money & Power. New York: Simon & Schuster, 1991 — 138–143 bet. ISBN 9780671799328. 
  16. ↑ Bakhtiyar, Golnar „Bakhtiyari Family“. www.bakhtiarifamily.com. Qaraldi: 2023-yil 1-oktyabr.
  17. ↑ „Iran's NIOC dismisses head of National Iranian South Oil Company“. businessweek. 2014-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 18-oktyabr.
  18. ↑ Laleh Bakhtiar, "Muhammad", Diane Publishing (1994), 39 pages. ISBN 978-0-7567-7802-6.
  19. ↑ Badawy, Manuela. „Woman re-interprets Qur'an with feminist view“. Reuters (2007-yil 24-mart). 2007-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Masjidi_Sulaymon&oldid=4338081" dan olindi