|
vebsayt = [http://english.budapest.hu/ budapest.hu]<br/> '''Sayyohlar uchun''': [http://budapest.com/ budapest.com]|
ilovalar = |
}}'''Budapesht''' ([[mojarcha]] ''Budapest'') — [[Mojariston]]ning (Vengriyaning) eng katta shahri va poytaxti. BudapeshtMamlakatning Vengriyaningsiyosiy, shimolidaiqtisodiy joylashganva madaniy markazi. ShaharniOʻrta Dunay pasttekisligida, [[Dunay daryosi]]ning daryosihar ikkigaikki boʻlibsohilida turadijoylashgan. Mamlakatning 20 foiz aholisi Budapeshtda yashaydi.<ref> ''Budapesht'', Microsoft® Student 2009 [DVD]. Redmond, WA: Microsoft Corporation, 2008</ref> Buda, Pesht va Obuda shaharlari 1873-yil birlashib oʻsha paytda endigina mustaqil boʻlgan Vengriyaning poytaxti qilib belgilangan. Vengriyaliklar Budapeshtni „Pesht“ deb atashadi.
== Tarix ==
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
B.Budapesht 1872 -yilda y.da tari[[ xBuda]] an tashkil topgan 3 kiyem: Buda, [[Obuda ]] va Peshtning[[Pesht]] shaharlarining birlashishidan paydo boʻlgan. Manbalarda Buda va Pesht 1148 y.dan-yildan tilga olinadi. Qadimdan bu yerlarga keltlar joylashgan. 1— 1-4- a.lardaasrlarda Rimga[[Rim]]ga qaram boʻlgan. VengerlarMojarlar kelgan paytda ( ta[[x]]m.taxminan 895 y.-yil) Peshtda [[slavyan ]] qishloqlari bor edi. 11 —13- a.larda13-asrlarda Pesht muhim savdo markazi bo'lgan. 1241 -yilda y.da moʻgʻultatar[[moʻgʻul]]-[[tatar]] bosqinchilari Buda, Obuda va Peshtni vayron qildilar. 1350 y.dan-yildan Buda vengermojarlar qirollarining doimiy qarorgohi bo'lgan. 1541—1686 -yillari y.lari turklar[[turk]]lar tasarrufida boʻlgan. 18- a.asr boshida har uch shahar gabsburglarga oʻtdi. Buda va Pesht 1848—1848-1849 49 y.lardayillarda Vengriyada boʻlib oʻtgan [[x]]alqxalq gʻalayonlarining muhim markazlaridan boʻlgan. AvstriyaVengriya[[Avstriya-Vengriya]] tashkil etilgandanetilganidan soʻng (1867) B.Budapesht — Vengriya poyta[[x]]tipoytaxti bo'lgan. 1944 y. martda-yilmartda nemis qoʻshinlari B.niBudapeshtni bosib oldi. 1945 y.-yil 13 -fevralda fev.dashar ulardan ozod qilindi (Budapesht operatsiyasi). ▼'''Budapesht''' — Vengriya poyta[[x]]ti, Pesht medyesining maʼmuriy markazi. Mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazi. Oʻrta Dunay pasttekisligida, Dunay daryosining har ikki sohilida joylashgan. Iqiimi moʻʼtadil kontinental, yanv.ning oʻrtacha t-rasi 0 dan —3° gacha, iyulda 21—22°. Aholisi 2 mln. kishidan ziyod (1990-y.
== Iqtisod ==
lar oʻrtalari).
B.daBudapeshtda mamlakat [[sanoat ]] mahsulotining yarmiga yaqini ishlab chiqariladi. Sanoatining asosiy tarmogʻi — mashinasozlik: transport ( "GansMavag", "Ikarus") va elektrote[[x]]nikaelektrotexnika mashinalari, stanoksozlik, q.qishloq [[x]].xo'jaligi mashinalari va asboblari i.ham chishlab chiqariladi. ; toʻqimachilikToʻqimachilik (asosan, ip gazlama), [[kimyo ]], farmatsevtika, [[oziq-ovqat ]], [[poligrafiya ]] sanoati ham ya[[x]]shiyaxshi rivojlangan. B.danBudapeshtdan [[x]]alqaroxalqaro t.temir y.yo'l magistrallari, yirik avtomobil, suv va havo yoʻllari oʻtgan. B.Budapesht Dunay boʻiidagi yirik port, xalqaro [[ xaeroport]] alqaro aeroport bor. ▼
▲B. 1872 y.da tari[[x]]an tashkil topgan 3 kiyem: Buda, Obuda va Peshtning birlashishidan paydo boʻlgan. Manbalarda Buda va Pesht 1148 y.dan tilga olinadi. Qadimdan bu yerlarga keltlar joylashgan. 1— 4-a.larda Rimga qaram boʻlgan. Vengerlar kelgan paytda (ta[[x]]m. 895 y.) Peshtda slavyan qishloqlari bor edi. 11 —13-a.larda Pesht muhim savdo markazi. 1241 y.da moʻgʻultatar bosqinchilari Buda, Obuda va Peshtni vayron qildilar. 1350 y.dan Buda venger qirollarining doimiy qarorgohi. 1541—1686 y.lari turklar tasarrufida boʻlgan. 18-a. boshida har uch shahar gabsburglarga oʻtdi. Buda va Pesht 1848— 49 y.larda Vengriyada boʻlib oʻtgan [[x]]alq gʻalayonlarining muhim markazlaridan boʻlgan. AvstriyaVengriya tashkil etilgandan soʻng (1867) B. — Vengriya poyta[[x]]ti. 1944 y. martda nemis qoʻshinlari B.ni bosib oldi. 1945 y. 13 fev.da ulardan ozod qilindi (Budapesht operatsiyasi).
▲B.da mamlakat sanoat mahsulotining yarmiga yaqini ishlab chiqariladi. Sanoatining asosiy tarmogʻi — mashinasozlik: transport ("GansMavag", "Ikarus") va elektrote[[x]]nika mashinalari, stanoksozlik, q. [[x]]. mashinalari va asboblari i. ch.; toʻqimachilik (asosan, ip gazlama), kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, poligrafiya sanoati ham ya[[x]]shi rivojlangan. B.dan [[x]]alqaro t. y. magistrallari, yirik avtomobil, suv va havo yoʻllari oʻtgan. B. Dunay boʻiidagi yirik port, [[x]]alqaro aeroport bor.
Vengriya FA (1825 y.dan), unt (1635), polite[[x]]nika, pedagogika, tibbiyot intlari, siyosiy iktisod va q. [[x]]. untlari, koʻplab teatr (jumladan 1840 y.dan ishlayotgan Milliy teatr), Milliy muzey (1802) va b. muzeylar, kutub[[x]]onalar, metropoliten bor. Daryoning past, soʻl sohilidagi Pesht va baland oʻng sohilidagi Buda sh.lari Dunay daryosiga qurilgan panjarador koʻpriklar orqali bogʻlangan. Peshtda B.ning eng yirik ilmiy, madaniy muassasalari, meʼmoriy ansambllari joylashgan, keng koʻchalar, zamonaviy binolar koʻp. B.ning tari[[x]]iy yadrosi boʻlmish — Budada rimliklar qarorgohi boʻlgan Akvink harobalari (1—4-a.lar), gotika cherkovi (13—15-a. ▼
lar), qirol saroyi (13—18-a.lar) va b. saqlangan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
== Ilm va madaniyat ==
▲Vengriya FAFanlar Akademiyasiga (1825 -yil yasos solingan. dan), unt (1635),Shaharda polite[[ xpolitexnika]] nika, [[pedagogika ]], [[tibbiyot ]] intlariinsitutlari, siyosiy , iktisodiqtisod va q.qishloq [[x]].xo'jaligi untlariuniversitetlari, koʻplab [[teatr ]] (jumladan 1840 y.dan-yildan ishlayotgan Milliy teatr), Milliy muzey (1802) va b.boshqa muzeylar, kutub[[ xutubxona]] onalarlar, metropoliten bor. Daryoning past, soʻl sohilidagi Pesht va baland oʻng sohilidagi Buda sh.larishaharlari [[Dunay daryosigadaryosi]]ga qurilgan panjarador koʻpriklar orqali bogʻlangan. Peshtda B.ningBudapeshtning eng yirik ilmiy, madaniy muassasalari, meʼmoriy ansambllari joylashgan ,. U yerda keng koʻchalar, zamonaviy binolar koʻp. B.ningBudapeshtning tari[[x]]iytarixiy yadrosi boʻlmish — Budada rimliklar qarorgohi boʻlgan Akvink harobalari ( 1—41- a.lar4-asrlar), gotika cherkovi ( 13—1513- a15-asrlar), qirol saroyi (13—18-asrlar) va boshqa obidalar saqlangan. <ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
== Iqlim ==
|
