|
'''Ish haqi''' — [[mehnat]]ga [[pul]] shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.<ref name="OʻzME">{{cite encyclopedia
[[Ish haqi]] — ishchi va xizmatchilarning [[mehnat]]ining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan oladigan ulushining puldagi ifodasidir.
| year = 2000-2005
Ish haqi [[ishlab chiqarish jarayoni]]da yaratilgan zaruriy mahsulot bilan chambarchas bogʻliqdir. Chunki ish haqi uning asosiy qismini tashkil etadi.
| title = Ish haqi
| last1 = Musayeva, Yusupov
| first1 = Zamira
| last2 = Yusupov
| first2 = Qodirjon
| encyclopedia = Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi
| publisher = Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi
| location = Toshkent
| language =
| id =
'''Ish haqi''' — mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.}}</ref> Ish kuchi qiymati va narxi bevosita I.h.daish haqida ifodalanadi. I.h.Ish haqi darajasi [[mehnat bozorilzbozori]]da kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. I.h.Ish haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona, muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida maʼlum miqsordagimiqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar. Yollanma xodim uchun I.h.ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi. ▼
I.H-Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish krbiliyatigaqobiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish shakli. Shu b-nbilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi mehnat resurslaridan i.ch.ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni haridxarid qiladi. ▼<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn boshi -->
▲'''Ish haqi''' — mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi. Ish kuchi qiymati va narxi bevosita I.h.da ifodalanadi. I.h. darajasi mehnat bozorilz kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. I.h. mehnatning pul shaklidagi bahosi boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona, muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida maʼlum miqsordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar. Yollanma xodim uchun I.h. asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
== Vaqtbay va ishbay ish haqi ==
[[Bozor iktisodiyotiiqtisodiyoti]] sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga qaqhaq toʻlashning , asosan, ''vaqtbay'' va ''ishbay'' tizimlari qoʻllaniladi. Vaqtbay I.h.ish haqi shaklida xodim oladigan I.h.ish miqaorihaqi miqdori ishlagan vaqt b-nbilan boglikbogʻliq boʻladi, yaʼni I.h.ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivlik darajasiga bogʻliq emas. Ishbay I.h.ish haqi xodimning maʼlum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti mikdorimiqdori b-nbilan oʻlchanadi. Ishbay I.h.ningish haqining koʻrinishlaridan biri — akkord I.hish haqi. bundaBunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin I.h.ish haqi oxirigacha toʻlanadi. I.h.ningIsh haqining bunday shaklidan koʻpincha qurilishda foydalaniladi. Bulardan tashqari Oʻzbekistondaaksar I.h.danmamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuklariyutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqt-bayvaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy ragʻ-batlantirishragʻbatlantirish fondidan mukofotlash tizimidir.
== Nominal va real ish haqi ==
I.q.Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkichdir. [[Nominal ish haqi|Nominal]] va [[Real ish haqi|real]] I.q.ish haqi koʻrsatkichlari mavjud. Nominal I.h.ish haqi yollanma xodimning oʻz mexnatimehnati evaziga olgan pul daromadalari. Real I.h.ish haqi xodimning olgan I.h.gaish haqiga qancha va qan-dayqanday isteʼmol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini koʻrsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining „xarid etish“ qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.
== Ish haqi stavkasi ==
Odatda, [[mehnat bozoridabozori]]da ish kuchiga muvozanatli narx shakllanadi. Bu narx I.h.ish haqi yoki I.h.ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi I.h.ish haqi miqorimiqdori (stavkasi) boʻlib, lavozim okladi tarzida yoki shartnomaga muvofiq belgilab qoʻyiladi, lekin mamlakatda qonun b-nbilan belgilangan [[Ish haqi minimumi|eng kam I.h-ish haqi]] darajasidan oz boʻlishi mumkin emas. Shuningdek, I.h-ish haqi miqsorimiqdori muay-yanmuayyan vaqt birligi ([[soat]], [[kun]], [[hafta]], [[oy]]) ichida bajariladigan va muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega boʻlgan mehnatga toʻlanadigan haq darajasini belgilaydi.
== Ish haqining vazifasi ==
▲I.H- yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish krbiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish shakli. Shu b-n birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi mehnat resurslaridan i.ch. omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni harid qiladi.
I.h.ningIsh haqining asosiy vazifasi I.ch.[[ishlab chiqarish]]ning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim qamdahamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. [[Qiymatning mehnat nazariyasi ]] ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya I.h.niish haqini tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror i.ch.ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik vo-sitalarivositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. I.q.gaIsh haqiga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida I.h.ish haqi darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real I.h.ningish haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimu-migaminimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi. ▼
== Ish haqiga taʼsir koʻrsatuvchi omillar ==
▲I.h.ning asosiy vazifasi I.ch.ning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim qamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya I.h.ni tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror i.ch. uchun zarur boʻlgan tirikchilik vo-sitalari qiymati tarzida taʼriflaydi. I.q.ga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida I.h. darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real I.h.ning oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimu-miga qaraganda ancha yuqori darajada turadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida I.h.ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va b.boshqalar) va bozordan tashqari omillar taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida mehnatga xaqhaq toʻlashning muayyan darajasi vujudga keladi. ▼
== Ish haqini tartibga solish ==
▲Bozor iqtisodiyoti sharoitida I.h. xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va b.) va bozordan tashqari omillar taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida mehnatga xaq toʻlashning muayyan darajasi vujudga keladi.
Rivojlangan mamlakatlarda I.h.niish haqini tashkil etish ( I.h.ish haqi miqdori, mehnat miqdori va sifati b-nbilan unga toʻlanadigan haq mikdorimiqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va b.boshqalar) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan I.h.niish haqini tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. I.h.niIsh haqini tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va b.boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. ▼
I.h.niIsh haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir. ▼▲Rivojlangan mamlakatlarda I.h.ni tashkil etish (I.h. miqdori, mehnat miqdori va sifati b-n unga toʻlanadigan haq mikdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va b.) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan I.h.ni tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. I.h.ni tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va b. tomonidan amalga oshiriladi.
I.h.niIsh haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar I.h.niish haqini tashkil qilishda foydalanishi uchun tav-siyatavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega. ▼▲I.h.ni tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
dan[[Oʻzbekiston]]da dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 I.h.ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996 y.-yil 1 sent.da-sentabrda esa I.h.ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 I.h.ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat ta-fovutlarigatafovutlariga baho berishga yagona yondo-shuvniyondoshuvni taʼminlaydi. ▼▲I.h.ni davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar I.h.ni tashkil qilishda foydalanishi uchun tav-siya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
I.h.niIsh haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan [[Ish haqi minimumi|ish haqi minimumi ]] (eng kam ish haqi mikdorimiqdori) belgilanadi. Inflyasiya[[Inflyatsiya]] jarayo-nidajarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toiflaritoifalari uchun oʻrtacha I.h.ningish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyasiyainflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) I.h.ningish haqining oʻrtacha ortib borishiga karabqarab [[ortib boruvchi soliq ]] stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori I.h.ish haqi darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar b-nbilan cheklash imko-niniimkonini beradi (q. [[Daromad soligʻi]]). ▼Oʻzbekistonda dastlab 1993 y. 1 yanv.
Yollanma xodimlar I.h.niish haqini davlat yoʻli b-nbilan tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va b.niboshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyasiyainflyatsiya, real I.h.ningish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega. ▼▲dan 28 I.h. razryadlariga boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996 y. 1 sent.da esa I.h. razryadlari 22 ta va 0—22 I.h. razryadlari oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat ta-fovutlariga baho berishga yagona yondo-shuvni taʼminlaydi.
▲I.h.ni tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi mikdori) belgilanadi. Inflyasiya jarayo-nida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi; 2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toiflari uchun oʻrtacha I.h.ning ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyasiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi; 3) I.h.ning oʻrtacha ortib borishiga karab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori I.h. darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar b-n cheklash imko-nini beradi (q. [[Daromad soligʻi]]).
{{Reflist}}
▲Yollanma xodimlar I.h.ni davlat yoʻli b-n tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va b.ni ijtimoiy himoya qilishda, inflyasiya, real I.h.ning pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.
Zamira Musayeva, Qodirjon Yusupov.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>
<!-- Bot tomonidan qoʻshilgan matn oxiri -->
Ish haqining asosiy vazifasi ishchi va xizmatchilarning turmush va mehnat sharoitini yaxshilash, boshqacha qilib aytganda, mehnat meʼyori bilan [[isteʼmol]] meʼyori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlashdan iboratdir. Ish haqining mazmunini toʻlaroq tushunish uchun [[nominal|nominal ish haqi]] va [[real ish haqi]] tushunchalarini bilish zarurdir.
Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki unga qancha miqdorda [[tovar]]lar va xizmatlar sotib olishi mumkinligi muhim. Shu sababli nominal va real ish haqi farqlanadi.
'''Nominal ish haqi''' bu maʼlum vaqt davomida olingan pul summasi yoki pul shaklidagi ish haqi.
'''Real ish haqi''' — bu nominal ish haqiga sotib olish mumkin boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining „xarid etish“ qobiliyati. Oʻz-oʻzidan aniqki, real ish haqi nominal ish haqiga va xarid qilinadigan [[tovar]]lar (va [[xizmat]]lar) [[narx]]iga bogʻliq. Shunday ekan, real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.
==Havolalar==
* [http://www.bls.gov/bls/blswagehome.htm U.S.AQSH Bureaumehnat ofstatistikasi Laborbyurosi] Statistics]{{ref-en}}
* [http://www.bibliomania.com/2/1/65/112/frameset.html Wealth of Nations] - click Chapter 8
* [http://www.rationalrevolution.net/articles/capitalism_wages.htm Understanding Capitalism Part III: Wages and Labor Markets] - Critical of capitalism
* [http://www.dol.gov/esa/minwage/america.htm U.S. Department of Labor: Minimum Wage Laws] - Different laws by State
* [http://www.usda.gov/nass/graphics/data/fl_allwg.txt Average U.S. farm and non-farm wage]
* [http://laborfair.com/resources.php LaborFair Resources] - Link to Fair Labor Practices
* [http://viewer.zmags.com/showmag.php?mid=pfgsh#/page6/ The Truth Behind Wages in Mining] - Link to An Article Abouth How Wages are measured and Current Standards for Mining Professionals
* [http://www.databasece.com/en/labour-costs Database Central Europe] - Data on average wages in Central Europe and in Emerging Markets
{{economy-stub}}
[[Turkum:Iqtisodiyot va moliya]]
[[en:Wage]]
[[ja:賃金]]
[[no:Lønn (økonomi)]]
[[zh-yue:人工]]
{{manbalar}}
| 