Chagʻoniyon: Versiyalar orasidagi farq

'''Chagʻoniyon''' (arab. Sagʻoniyon) - [[Surxondaryo (daryo)|Surxondaryo]] (Chagʻonrud)ning oʻrta va yuqori oqimi boʻylarida joylashgan tarixiymadaniy [[viloyat]]. Dastlab [[Syuan Szan]] tomonidan ([[milod|mil.]] taxm. [[630]] y.) qayd etilgan. Bu hududda insonlar yashaganligining eng qad. izlari [[mezolit]] va [[neolit]] davrlariga oid. Mil. av. 2ming yillikning 2yarmida bu yerda ilk [[dehqonchilik]] manzilgohlari[[manzilgoh]]lari (Moʻlalitepa), mil. av. 1ming yillik oʻrtasida esa ilk [[shahar]] ([[Qiziltepa (shahar xarobasi)|Qiziltepa]]) vujudga kelgan. [[Mil. av. I asr|Mil. av. 1a.]] — [[I asr|mil. 1a.]]daCh. yuyechjiylar[[yuyechji]]ylar davlatining asosiy markazlaridan biri boʻlgan. Mil. 1—31—[[III asr|3-a.]]lardaCh. [[Kushon podsholigi]] tarkibiga kirgan. Ch.ning iqtisodi[[iqtisod]]i va madaniyati[[madaniyat]]i bu davrda ravnaq topgan, koʻplab shahar va qishloklar[[qishloq|qishlok]]lar vujudga kelgan, tovarpul munosabatlari, [[sugʻorma dehqonchilik]], turli kasbhunarlar, tasviriy va amaliy sanʼat (ayniqsa, [[haykaltaroshlik]]) rivojlangan (Xolchayo’n, [[Dalvarzintepa]]). Mil. 3—43—[[IV asr|4-a.]]larning 2yarmida Ch. [[sosoniylar|sosoniy]] kushonshoxdar qoʻl ostida boʻlgan. [[V asr|Mil. 5-a.]]ning 2yarmi — [[VI asr|6-a.]]da viloyat avval [[Eftaliylar davlati|Eftaliylar]], soʻngra [[Sosoniylar davlati]] tarkibiga kirgan. 6-a.ning 2yarmidan — [[VIII asr|8-a.]]ning 2yarmigacha Ch.ni mahalliy [[sulola]] boshqargan, u nomigagina Toxaristonning[[Toxariston]]ning oliy hukmdorlari — [[turkiy yabgʻulargaxalqlar|turkiy]] [[yabgʻu]]larga boʻysungan. Ch.ning ayrim hukmdorlari — xidevlar yoki chagʻonxudotlarning ismlari yozma, [[epigrafika|epigrafik]] va [[numizmatika|numizmatik]] maʼlumotlar boʻyicha aniqlangan: Fagʻanish, Sashr, Zarin, [[Turontosh]], Tish, Xnar. [[VII asr|Mil. 7-a.]]ning 2yarmida Ch.ga [[arablar]] kirib kelgan, ular 8-a. oxirida mahalliy sulolani tugatganlar. [[IX asr|9-a.]] ning oʻrtasi yoxud 2yarmidan 11 a. boshigacha Ch. — somoniylarning eng qudratli yarim [[mustaqillik|mustaqil]] vassallaridan[[vassallik|vassal]]laridan hisoblangan muxtojiylar sulolasidan boʻlgan hokimlarning[[hokim]]larning merosiy[[meros]]iy mulki[[mulk]]i boʻlgan. Bu sulola amirlari[[amir]]lari Abu Bakr Muhammad bin Muzaffar (940/941 y. v.e.), ayniqsa, Ahmad bin Abu Bakr Muhammad — [[Abu Ali Sagʻoniy|Abu Ali Chagoniy]] (955/956 y.) Somoniylar saroyida[[saroy]]ida eng muhim maʼmuriy mansablarni (jumladan, [[Xuroson]] noibi[[noib]]i va sipohsolorlik[[sipohsolor]]lik) egallaganlar. Muxtojiylar davrida Ch. tarkibiga hozirgi [[Surxondaryo viloyatidanviloyati]]dan tashqari Tojikistonning[[Tojikiston]]ning shim.gʻarbidagi Shuman va [[Oharun|Oxarun]] viloyatlari kirgan. Ch. poytaxti[[poytaxt]]i ham Sagʻoniyon deb atalib, Denovdan[[Denov]]dan 6 km jan.sharqsagi [[Budrochtepa|Budroch]] sh. xarobasi oʻrnida boʻlgan. Chagʻoniyon (Sagʻoniyon) sh. bu davrda [[Markaziy OsiyoningOsiyo]]ning eng yirik iqgasodiy va madaniy markazlaridan biri boʻlgan. Ch. Amiri Axmad bin Muhammad esa koʻplab buyuk shoirlar[[shoir]]lar ([[Daqiqiy]], Farruxiy, Manjuqiy) homiysi (mamdux) sifatida Sharqsa shuhrat qozongan. [[XI asr|11a.]]ning 1yarmida Ch. maʼlum darajada[[daraja]]da qoraxoniylarga[[qoraxoniylar]]ga qaram boʻlgan, ayrim vaqtlarda u mustaqil mulk hisoblangan. 11a.ning 2yarmi — 11-a.ning 1yarmida Ch. [[Saljuqiylar davlati]] tarkibiga kirgan. 11-a.ning 2yarmi — [[XIII asr|13-a.]] bopsh Ch.ni qoraxoniylar, [[qarluqlar|qarluklar]], [[gʻuriylar]], [[xorazmshohlar davlati|xorazmshoxlar]] [[idora]] ztgan. [[Moʻgʻullar istilosidanistilosi]]dan soʻng 13a. oʻrtasida Ch. Chigʻatoyxonning[[Chigʻatoyxon]]ning nabirasi[[nabira]]si Yesun Tuvaning , soʻngra uning oʻgʻli Barokning[[Baroqxon|Barok]]ning merosiy mulkiga aylangan. Bu davrda Yangi shahar ilgarigi rabod oʻrnida vujudga kelib [[XVI asr|16-a.]] boshiga qadar mavjud boʻlgan, soʻngra [[Shayboniyxon]] tomonidan bosib olintan. Shundan soʻng asosiy markaz Dehinav (hoz. Denov)ga koʻchgan.