|
'''Turon tekisligi''', Turon pasttekisligi — [[Oʻrta Osiyo]]ning shim.gʻarbiy va markaziy qismi hamda [[Qozogʻiston]]ning jan.gʻarbida joylashgan [[tekislik (maydon)|tekislik]]. Shim.gʻarbda [[Ustyurt]]ning shim.gʻarbi boʻylab [[Sharqiy Yevropa tekisligi]] ([[Kaspiyboʻyi pasttekisligi]]), Jan. [[Ural (oʻlka)|Ural]] ([[Mugʻojar togʻi|Mugʻojar]]ning sharqiy chekkasi, Uralorti penepleni), shim.da Gʻarbiy Sibir ([[Toʻrgʻay platosi]]ning shim.sharqiy tik yon bagʻri boʻylab), [[Qozogʻiston past togʻlari]] bilan (uning gʻarbiy chekkasi boʻylab), shuningdek, [[Betpaqdala]] choʻli, [[Balxash-Olakoʻl soyligi|Balxash-Olakoʻl botigʻi]]ning shim. chekka qismlari boʻylab chegaralanadi. Jan.sharkda va jan.da Oʻrta Osiyo togʻlari ([[Jungʻariya Olatovi]]ning sharqiy, [[Tyan-Shan|Tyanshan]]ning shim., [[Hisor-Olay|Olay-Hisor]] togʻlarining gʻarbiy, [[Paropamiz togʻlari|Paropamiz]] va [[Kopetdogʻ]] togʻlarining shim. etaklari), gʻarbda [[Kaspiy dengizi]] bilan chegaradosh.
T.t.Turon tekisligi berk havza, uning markaziy qismida [[Orol dengizi]] [[botiq|botigʻi]] joylashgan. Mayd.Maydoni 1,5 mln. km². Oʻrtachabal. 150—150– 200 m. Gʻarbiy qismi (Kaspiyboʻyi pasttekisligi) dengiz sathidan 28 m pastda, baʼzi bir botiqlar (mas., [[Qoragiyo]] botigʻining tubi) —132 m. Sharqqa tomon tekislikning balandligi ortib boradi.
T.t.daTuron tekisligida Oʻrta Osiyoning yirik qumli, gilli, toshloq, lyossgilli choʻllari ([[Qoraqum]], Katta va Kichik [[Boʻrsiq qumlari (choʻl)|Boʻrsiq]], [[Balxash]] boʻyi) joylashgan.
T.t.Turon tekisligi yer yuzasining tuzilishi xilmaxil, kelib chiqishi, shakli va yoshi jihatidan har xil orografik shakllar: pastgekisliklar, platolar, past togʻlar, qirlar, botiqlar, qad. daryo oʻzanlari, deltalar tarqalgan. T.t.ningTuron tekisligining markaziy qismini Turon pasttekisligi egallagan. Undan har tomonga balandlik ortib boradi. Bir qancha platolar (Ustyurt, [[Mangʻistau qoʻltigʻi|Mangʻistov]], Krasnovodsk, Shagʻiray va b.boshqalar) bor. Ular ichida eng yirigi — Ustyurt. Platolar xamma tomondan tik yon bagʻir ([[chink]])lar bilan oʻralgan. Past togʻlar T.t.ningTuron tekisligining gʻarbiy kismidagi Mangʻistov ya.o.da — Krratov (556 m), Shim. va Jan. Oktovlar, Qizilqumdagi [[Sulton Uvays togʻi]] (485 m), [[Boʻkantov]] (500 m), [[Yetimtogʻ]] (622 m), [[Tomditov]] (922 m), [[Aristontov]] (698 m), [[Ovminzatov]] (649 m), [[Quljuqtov]] (785 m), [[Qozoqtov]] (613 m), Balxash koʻlining jan.gʻarbida [[Jeltov]], [[Oytov]] (1052 m) va b.boshqa Bular paleozoy togʻ jinslaridan tashkil topgan, suvayirgʻich qismi turli tuzilishga ega (qoyali, tekislangan yuzalar), yon bagʻirlari koʻpincha tik, qryali, koʻplab quruq soylar bilan kesilgan. T.t.daTuron tekisligida mezokaynozoy togʻ jinslaridan tuzilgan bir qancha [[qir]]lar ([[Bodxiz qirlari|Bodxiz]], [[Qorabel]], [[Qorabovur]], Oqtumshuq va b.boshqalar) mavjud. Ularning yon bagʻirlari nishabroq, atrofidagi tekisliklar bilan astasekin tutashib ketadi, bal. 1000 m gacha. T.t.daTuron tekisligida bir qancha botiqlar ([[Borsakelmas botigʻi|Borsakelmas]], Askaovdan, [[Mingbuloq botigʻi|Mingbuloq]], Qoraxotin, [[Oyoqogʻitma botigʻi|Oyoqogʻitma]] va b.boshqalar) bor. Ularning uz. 40 km gacha, eni 20 km gacha (Qoragiyo) yetadi. Botiklar tubida baxrr faslida vaqtinchalik koʻllar gʻosil boʻladi. Baʼzilarda (mas., [[Sariqamish koʻli|Sariqamish]]da) doimiy koʻl bor.
T.t.daTuron tekisligida Oʻrta Osiyoning yirik daryolari: [[Amudaryo]], [[Sirdaryo (daryo)|Sirdaryo]], [[Zarafshon (daryo)|Zarafshon]]ning toʻrtlamchi davrda tentirab oqishi natijasida kelib chiqqan qad. [[oʻzan]]lari ([[Oʻzboʻy]], Janadaryo, Aqchadaryo, Moxondaryo va b.boshqalar) saqlanib qolgan. Baʼzi oʻzanlarning , mas., Oʻzboʻyning uz. 500 km dan ziyod, eni 300 m, chuq. 40—5040–50 m ga yetadi. T.t.daTuron tekisligida tugaydigan koʻpchilik daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, [[Tajan (daryo)|Tajan]], [[Murgʻob]] va b.boshqalar) yirik deltalar xrsil qilgan. Ularning tekis joylarida katta maydonga ega boʻlgan taqirlar, shoʻrxoklar vujudga kelgan. Kaspiy dengizining sharqiy, Orol dengizining jan.sharqiy qismlarida dengiz tekisliklari vujudga kelgan. T.t.ningTuron tekisligining katta qismida eol joʻyakli qumlar, joʻyakqovak qumlar, barxanlar, baʼzi qismlarida (Ustyurt, Kaspiy dengizi sohillarida) [[karst]] relyef shakllari tarqalgan.
T.t.Turon tekisligi Turon shgitasida joylashgan. Uning paleozoy choʻkindi, metamorfik va magmatik togʻ jinslaridan tashkil topgan poydevori har xil chuqurlikda oʻrnashgan, baʼzi hududlarda, mas., Markaziy Qizilqumda yer yuzasiga chikib, yangi tektonik xarakatlar taʼsirida past togʻlar hosil boʻlgan. Plitaning poydevorini mezokaynozoy yotqiziklari qoplagan. Iklimi keskin kontinental, shim. kismida moʻʼtadil, jan.da subtropik iklim. Kishi, shim. kismida sovuq, yozi issiq, havosi quruq, kam bulutli. Yanv. ning oʻrtacha trasi, shim. kismida —17°, —18°, jan. qismida esa 2°, 4°. Eng past tra, shim. qismida —35°, —40°, jan.da — 20°, —25°. Iyulning oʻrtacha trasi 25°, 35°, shim. kismida 21°, 22°. Eng yuqori tra 50° gacha koʻtariladi. Tekislikning katta qismida 200 mm dan kam yogʻin tushadi, eng kam yogʻin (80—100 80–100 mm) Amudaryoning quyi qismida. Shim. tomonga yogʻingarchilik koʻpayib, 300—300– 400 mm ga yetadi.
T.t.da doimiy oqar daryolar yoʻq, togʻlardan boshlanuvchi daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, [[Ili]], [[Chu]], Murgʻob, Tajan va b.) tekislik hududiga yetib keladi. Tektonik, antropogen koʻllar (Orol, Balxash, Sariqamish, [[Aydar koʻli|Aydarkoʻl]], [[Dengizkoʻl]] va b.) mavjud. T.t. yer osti suvlariga boy, lekin, ularning katta qismi shoʻr. Chuchuk yer osti suvlari Turon plitasining poydevori va baʼzi qum massivlarida xrsil boʻlgan. Uning hududidan oqib oʻtuvchi daryolarda suv omborlari ([[Tuyamoʻyin suv ombori|Tuyamoʻyin]], Tajan, Sariyoz, Hovuzxon, Yoʻloʻtan) va kanallar ([[Qoraqum kanali|Qoraqum]], [[Amu-Buxoro mashina kanali|Amu-Buxoro]] va b.) barpo etilgan. [[Tuproq]]lari kulrangqoʻngʻir, boʻz, qumli, taqir, oʻtloq, shoʻrxok, agroirrigatsion tuproklar. Ularning koʻpchiligi shoʻrlangan, chirindiga boy emas. Oʻsimlik qoplami siyrak, qurgʻoqchilik sharoitida substrat tarkibiga moslashgan, vegetatsiya davri qisqa boʻlgan shuvoq, shoʻra, juzgʻun, qum akatsiyasi, efemer va b. tarqalgan, vohalarda madaniy oʻsimliklar oʻstiriladi. Hayvonot dunyosi har xil, hayvonlar qurgʻoqchil sharoitda yashashga moslashgan. Bir qancha [[qoʻriqxona]]lar ([[Amudaryo qoʻriqxonasi|Amudaryo]], [[Badaytoʻqay davlat qoʻriqxonasi|Badaytoʻqay]], [[Bodxiz qoʻriqxonasi|Bodxiz]], [[Borsakelmas qoʻriqxonasi|Borsakelmas]], Hasankoʻli, [[Repetek qoʻriqxonasi|Repetek]], Ustyurt, [[Qizilqum qoʻriqxonasi|Qizilqum]], Qoplonqir) tashkil etilgan. T.t. turli tabiiy boyliklar (ikGʻshmi, foydali qazilmalar, chorvachilik ozuqasi, yer)ga ega. Foydali qazilmalardan neft, gaz, oltin, fosforit, qurilish materiallari bor. Murod Mamatqulov. ▼
▲T.t.daTuron tekisligida doimiy oqar daryolar yoʻq, togʻlardan boshlanuvchi daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, [[Ili]], [[Chu]], Murgʻob, Tajan va b.boshqalar) tekislik hududiga yetib keladi. Tektonik, antropogen koʻllar (Orol, Balxash, Sariqamish, [[Aydar koʻli|Aydarkoʻl]], [[Dengizkoʻl]] va b.boshqalar) mavjud. T.t.Turon tekisligi yer osti suvlariga boy, lekin, ularning katta qismi shoʻr. Chuchuk yer osti suvlari Turon plitasining poydevori va baʼzi qum massivlarida xrsil boʻlgan. Uning hududidan oqib oʻtuvchi daryolarda suv omborlari ([[Tuyamoʻyin suv ombori|Tuyamoʻyin]], Tajan, Sariyoz, Hovuzxon, Yoʻloʻtan) va kanallar ([[Qoraqum kanali|Qoraqum]], [[Amu-Buxoro mashina kanali|Amu-Buxoro]] va b.boshqalar) barpo etilgan. [[Tuproq]]lari kulrangqoʻngʻir, boʻz, qumli, taqir, oʻtloq, shoʻrxok, agroirrigatsion tuproklar. Ularning koʻpchiligi shoʻrlangan, chirindiga boy emas. Oʻsimlik qoplami siyrak, qurgʻoqchilik sharoitida substrat tarkibiga moslashgan, vegetatsiya davri qisqa boʻlgan shuvoq, shoʻra, juzgʻun, qum akatsiyasi, efemer va b.boshqa tarqalgan, vohalarda madaniy oʻsimliklar oʻstiriladi. Hayvonot dunyosi har xil, hayvonlar qurgʻoqchil sharoitda yashashga moslashgan. Bir qancha [[qoʻriqxona]]lar ([[Amudaryo qoʻriqxonasi|Amudaryo]], [[Badaytoʻqay davlat qoʻriqxonasi|Badaytoʻqay]], [[Bodxiz qoʻriqxonasi|Bodxiz]], [[Borsakelmas qoʻriqxonasi|Borsakelmas]], Hasankoʻli, [[Repetek qoʻriqxonasi|Repetek]], Ustyurt, [[Qizilqum qoʻriqxonasi|Qizilqum]], Qoplonqir) tashkil etilgan. T.t.Turon tekisligi turli tabiiy boyliklar (ikGʻshmi, foydali qazilmalar, chorvachilik ozuqasi, yer)ga ega. Foydali qazilmalardan neft, gaz, oltin, fosforit, qurilish materiallari bor. Murod Mamatqulov.
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
[[Turkum:Oʻrta Osiyo]]
|
