|
Shaharlar odatda murakkab [[sanitariya]], yoʻl va koʻcha, [[turar-joy]] hamda [[transport]] tizimiga ega boʻladi. Aholisi soni milliondan oshadigan shaharlar [[megapolis]], deyiladi; shahar oʻsib, boshqa shaharlarga yetsa va ularni oʻziga qoʻshib olsa, bu shahar [[megalopolis]]ga aylanadi.
Shahar — aholisi, asosan, [[sanoat]], [[savdo]], shuningdek, xizmat koʻrsatish, boshqaruv, [[fan]] va [[madaniyat]] [[soha]]larida band boʻlgan yirik aholi [[manzilgoh]]i. Sh.Shahar — bevosita qishloq xoʻjaligi bilan band boʻlmagan aholi toʻplangan [[markaz]]. Sh.Shahar atrofidagi [[tuman]]lar uchun maʼmuriy va madaniy markaz boʻlibgina qolmay, balki ularning joylashishi va oʻsishiga ham katta taʼsir koʻrsatuvchi omil hamdir. Aholi punktlariga Sh.Shahar maqomi berilishi uchun aholi soni, bajaradigan funksiyasi: sanoat ishlab chiqarish, tashkiliy-xoʻjalik, madaniy-siyosiy, maʼmuriy va h.k. bosh mezon boʻlib hisoblanadi. Aholi manzilgohlarini Sh.Shahar toifasiga oʻtkazish maʼlum qonuniy tartibda amalga oshiriladi va chegarasi belgilanadi. Turli mamlakatlarda Sh.Shahar maqomini olish mezoni turlicha, mas, Daniya va [[Ispaniya]]da aholi soni 250 kishi, Gruziya va Turkmanistonda 5 ming , Tojikiston va Qirgʻizistonda 10 ming , Rossiyada 5—12 ming , Yaponiyada 25 ming kishi boʻlishi kerak. Oʻzbekistonda 7 mingdan yuqori boʻlishi talab etiladi. Aholi soniga koʻra, Sh.larShaharlar kichik (50 minggacha), oʻrta (50—100 ming) va katta (100 mingdan ortiq) boʻladi. Oʻzbekistonda 120 shahar, 113 ta shaharcha bor. Shundan 17 tasi katta shaharlar (Toshkent, Samarqand, Namangan, Andijon, Buxoro, Qoʻqon, Fargʻona, [[Nukus]], [[Qarshi]], [[Urganch]], [[Olmaliq]], Angren, Chirchiq, Navoiy, Margʻilon, Termiz, Jizzax), 16 tasi oʻrta va qolganlari kichik shaharlar. Sh.larShaharlar bajaradigan vazifalariga koʻra — poytaxt, sanoat, transport, turizm, rekreatsiya, din, fan va ilmiy tekshirish markazlariga boʻlinadi. Shuningdek, respublikaga boʻysunuvchi, muxtor respublika, viloyat, tumanlarga boʻysunuvchi Sh.largaShaharlarga ajratiladi.
Shahar aholisi butun jahon aholisining 47,5% dan ortigʻini tashkil etadi. BMTda qabul qilingan terminologiyaga muvofiq, 8 mln. va undan ortiq aholisi boʻlgan Sh.larShaharlar — megashahar deb yuritiladi. Bunday Sh.larShaharlar Yer yuzida 1950 yilda 2 ta, 1995 yilda 22 ta, hozirgi kunda 25 dan ortiq. Bir yoki ikki Sh.Shahar atrofida Sh.Shahar va shaharchalarning zich joylashishi Sh.larShaharlar aglomeratsiyasi deyiladi. Eng yirik Sh.Shahar aglomeratsiyalari: Tokio, Nyu-York, Mumbay, Shanxay, Mexiko, San-Paulo va boshqalar Oʻzbekistonda Toshkent, Fargʻona — Margʻilon, Samarqand, Andijon, Namangan va boshqalar Sh.Shahar aglomeratsiyalari shakllanmoqda. Bir necha Sh.Shahar aglomeratsiyalari qoʻshilib, megalapolis yoki megapolislarni tashkil qiladi. Hozirgi Bosvash, Tokaydo va boshqalar megapolislar bor. Baʼzan yirik Sh.larShaharlar yonida yoʻldosh shaharlar vujudga keladi.
== Tarixi ==
Shaharlar ibtidoiy jamoa davridan sinfiy jamiyatga oʻtishda hunarmandchilik va savdosotiq dehqrnchilikdan ajralib chiqish davrida paydo boʻlgan. Hunarmand va savdogarlar muqim istiqomat qila boshlagan joylar gavjumlashib, Sh.largaShaharlarga aylana boshlagan. Dastlabki Sh.larShaharlar mil. av. 5—3 ming yilliklarda Sharqda — [[Mesopotamiya]], [[Markaziy Osiyo]] regionida hamda [[Hindiston]], Xitoy va boshqalar mamlakatlarda vujudga kelgan. Bu yerlarda mavjud quldorlik davlatlarining poytaxt Sh.lariShaharlari eng taraqqiy qilgan davrda har birida taxminan 100 minglarcha aholi yashagan. Yunonistonda davlat tuzumi aristokratik yoki demokratik respublika boʻlgan shahardavlatlar (polis) ayniqsa rivojlangan. Sharq mamlakatlarida harbiy istehkomlar asosida shaharlar soni orta bordi. 13-asrda moʻgʻul istilochilarining bosqinchiligi natijasida [[Oʻrta Osiyo]], [[Zakavkazye]] va boshqalar joylardagi koʻp Sh.larShaharlar vayron etildi. Temuriylar davrida esa Movarounnahr va Xurosonda bir qancha Sh.larShaharlar, xususan, Samarqand, Buxoro va Hirot ravnaq topdi. Yevropa mamlakatlarida Sh.larShaharlar Sharq mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo boʻldi. Sh.lardaShaharlarda sanoat ishlab chiqarish markazlashib, Sh.Shahar aholisi jadal oʻsa boshladi, rivojlangan mamlakatlarda Sh.Shahar aholisi salmogʻi butun mamlakat aholisining 70—80% ni tashkil etdi.
Urushlar, tabiiy ofatlar natijasida juda koʻp Shlar vayron boʻladi. Ayni vaqtda yer osti foydali qazilmalarining ochilishi va uni qayta ishlash korxonalarining qurilishi (Angren, Olmaliq, Yangiobod, Zarafshon, Muborak, [[Navoiy]]), yangi yerlarning oʻzlashtirilishi (Yangiyer, [[Guliston]], Koson, Sherobod), yirik suv inshootlari va elektr styalarning qurilishi (Shirin, Katgaqoʻrgon, Taxiatosh) munosabati bilan yangi Shlar tashkil topadi va rivojlanadi (q. [[Shaharsozlik]]).
== Shaharni boshqarish ==
Oʻzbekiston Respublikasida shahrini hokim boshqaradi. Uning vakolat muddati 5 yil. Toshkent Sh.Shahari hokimi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi va bu masala tegishli xalq deputatlari kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Boshqa shahar hokimlari yuqori turuvchi hokim tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi. Hokimlarning chiqargan hujjatlari shu hududda bajarilishi shart. Hokim faqat oʻzining qarorlarigina emas, oʻzi rahbarlik kilayotgan organlarning karorlari va faoliyati uchun ham shaxsan javobgardir.
{{commonscat|Cities|Shaharlar}}
|
