Vikipediya

Shimoliy Amerika: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Tahrir izohi yoʻq
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
+
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
Qator 11:
|tan_olinmagan =
|tillar =
|vaqt = [[UTC-10]]dan10dan [[UTC±0|UTC]]gachaUTCgacha
|internet =
|shaharlar =
}}[[Fayl:North America satellite orthographic.jpg|thumb|Shimoliy Amerikaning sunʼiy yoʻldoshdan koʻrinishi]]
 
'''Shimoliy Amerika''', — Yerning[[Yer]]ning gʻarbiy yarimsharida joylashgan [[qitʼa]], Gʻarbiy yarim sharning shim.shimoliy qismidagi materik, [[Amerika qitasiningqitʼasi]]ning shim.shimoliy yarmi. Shim.danShimoldan Shim.[[Shimoliy Muz okeani]] chuqur kirib borgan Gudzon qoʻltigʻi bilan, sharq va jan.janubi-sharqdan [[Atlantika okeani]], gʻarbdan [[Tinch okeanokeani]] va ularning qoʻltiqlari bilan oʻralgan. Chekka nuqtalari: shim.dashimoldada Merchison burni (71°50 sh.kshimoliy kenglik.), gʻarbda Shahzoda UelsWales burni (168° gʻ.ugʻarbiy uzunlik.), sharqda SentCharlzSent Charlz burni (55°40° gʻ.ugʻarbiy uzunlik.), jan.dajanubda Panama boʻyni orqali [[Janubiy Amerika]] materigi bilan tutash. Shimoliy Amerikaga Markaziy Amerikani ham kiritadilar. Maydoni 20,36 mln.million km², orollari bilan 24,25 mln.million km². Yirik orollari: [[Grenlandiya]], [[Kanada]] Arktika arxipelagi, VestIndiya va materikning gʻarbiy qirgʻoqlari yaqinidagi orollar: Aleut, Qirolicha SharlottaCharlotte, Vankuver va boshqalar Yirik yarim orollari: shim.da —shimoldada Butiya, Melvill, sharqsa — Labrador, [[Florida]], Yukatan, gʻarbda — [[Kaliforniya]], [[Alyaska]], Syuard. (61betdagi rangli xaritaga q.).
==Tabiati. ==
Shimoliy Amerikaning qirgʻoqlari notekis parchalangan. Togʻli hududlar qirgʻoqlari (Grenlandiya, Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi, Kanada va Alyaska jan.ningjanubning Tinch okean sohil qismi) nisbatan kuchli parchalangan boʻlib, muzliktektonik va muzlikerozion tiplarga mansub, ford koʻp. 43° shahrik.danshimoldan janubda Atlantika okeani qirgʻoqlari akkumulyativ, laguna tipli, estuariy va delta koʻp.
==Relyefi va geologik tuzilishi==
Relyefi va geologik tuzil i sh i. Materik yer yuzasi asimmetrik tuzilishga ega: gʻarbiy qismi Kordilyera togʻ sistemasi, sharqi — keng tekisliklar va past togʻlardan iborat. Materik gʻarbining oʻrtacha bal.balandligi 1700 m, sharqida 200–300 m chamasida. Shimoliy Amerikaning oʻrtacha bal.balandligi 720 m. Shim.Shimol va shim.shimoli-sharqda Lavrentiy qirlari, undan jan.dajanubfada, asosan, AQSH[[Amerika Qoʻshma Shtatlari]] hududidagi Markaziy tekisliklar gʻarbda nisbatan baland (500–1500 m) Buyuk tekisliklarga oʻtib boradi. Ulardan shim.dashimoldada Makenzi pasttekisligi joylashgan. Tekislik jan. janubi-sharqda Appalachi togʻlari bilan oʻralgan. Bu togʻlar jan.janubi-gʻarbdan shim.shimoli-sharqqa Nyufaundlend orolgacha choʻzilgan. [[Kanada]] Arktika arxipelagining sharqiy qismi, Grenlandiyaning sohil qismi relyefi ham togʻli. Togʻlar gʻarbga tomon pasayib boradi va plato hamda pasttekisliklar bilan almashinadi. Materikning jan.janubi-sharqiy chekkalari sharqda AtlantikaboʻyiAtlantika boʻyi pasttekisligi va jan.da Meksikaboʻyi pasttekisligi kabi qirgʻoqboʻyi pasttekisliklaridan iborat.▼
 
Kordilyera togʻlari shim.gʻarbdan jan.sharqqa choʻzilgan Bruks, Makenzi, Qoyali togʻlar va Sharqiy SyerraMadre kabi bir qancha yoysimon tizmalardan iborat. Ulardan gʻarbda bal.balandligi 1000–2000 m liichki yassitogʻ (Yukon, Katta Havza va boshqalar) va platolar (Britaniya Kolumbiyasi, [[Kolumbiya]], [[Kolorado]]) mintaqasi joylashgan. Yassitogʻliklar supasimon tekisliklar, tizmalar va soyliklar (Ajal vodiysi — 85 m) dan iborat. Yassitogʻ va platolar gʻarbda Kordilyera togʻlarining eng baland tizmalariga tutash. Shimoliy Amerikadagi eng baland nuqta ham Kordilyera togʻlarining Alyaska tizmasida (MakKinli choʻqqisi, 6193 m). Meksika togʻligidan jan.da Kordilyera togʻlari ikki tarmoqqa ajralib, biri suv osti tizmalari va VestIndiya orollarini hosil qilib, Venesuela And togʻlariga, ikkinchisi Teuantepek va Panama boʻyinlari orqali And togʻlariga ulanib ketadi.▼
▲Relyefi va geologik tuzil i sh i. Materik yer yuzasi asimmetrik tuzilishga ega: gʻarbiy qismi Kordilyera togʻ sistemasi, sharqi — keng tekisliklar va past togʻlardan iborat. Materik gʻarbining oʻrtacha bal. 1700 m, sharqida 200–300 m chamasida. Shimoliy Amerikaning oʻrtacha bal. 720 m. Shim. va shim.sharqda Lavrentiy qirlari, undan jan.da, asosan, AQSH hududidagi Markaziy tekisliklar gʻarbda nisbatan baland (500–1500 m) Buyuk tekisliklarga oʻtib boradi. Ulardan shim.da Makenzi pasttekisligi joylashgan. Tekislik jan. sharqda Appalachi togʻlari bilan oʻralgan. Bu togʻlar jan.gʻarbdan shim.sharqqa Nyufaundlend orolgacha choʻzilgan. Kanada Arktika arxipelagining sharqiy qismi, Grenlandiyaning sohil qismi relyefi ham togʻli. Togʻlar gʻarbga tomon pasayib boradi va plato hamda pasttekisliklar bilan almashinadi. Materikning jan.sharqiy chekkalari sharqda Atlantikaboʻyi pasttekisligi va jan.da Meksikaboʻyi pasttekisligi kabi qirgʻoqboʻyi pasttekisliklaridan iborat.
 
Shimoliy Amerika relyefi joyning geologik yoshi, kontinental rivojlanishi tarixiga qarab turlichadir. Lavrentiy qirlarining geologik strukturasi juda qadimgi, relyefi paleozoy boshlaridan shakllangan. Toʻrtlamchi davrda muz bosishi natijasida qirning markaziy qismi choʻkkan, Gudzon qoʻltigʻi botigʻi vujudga kelgan. Appalachi togʻlarining relyefi togʻ jinslarini daryolar yuvib ketishi natijasida hozirgi shaklini olgan. [[Arktika]] orollaridagi togʻlar mezokaynozoyda shakllangan. Grenlandiya orolda oʻsha paytda otilib chiqqan bazaltlardan baland togʻlik hosil boʻlgan. qadimiy va hozirgi muzliklar relyefning nihoyatda parchalanib ketishiga sabab boʻlgan. Aleut tizmasi, Vrangel massivi, Kaskad togʻlari vulkan otilishi natijasida hosil boʻlgan.▼
▲Kordilyera togʻlari shim.gʻarbdan jan.sharqqa choʻzilgan Bruks, Makenzi, Qoyali togʻlar va Sharqiy SyerraMadre kabi bir qancha yoysimon tizmalardan iborat. Ulardan gʻarbda bal. 1000–2000 m liichki yassitogʻ (Yukon, Katta Havza va boshqalar) va platolar (Britaniya Kolumbiyasi, Kolumbiya, Kolorado) mintaqasi joylashgan. Yassitogʻliklar supasimon tekisliklar, tizmalar va soyliklar (Ajal vodiysi — 85 m) dan iborat. Yassitogʻ va platolar gʻarbda Kordilyera togʻlarining eng baland tizmalariga tutash. Shimoliy Amerikadagi eng baland nuqta ham Kordilyera togʻlarining Alyaska tizmasida (MakKinli choʻqqisi, 6193 m). Meksika togʻligidan jan.da Kordilyera togʻlari ikki tarmoqqa ajralib, biri suv osti tizmalari va VestIndiya orollarini hosil qilib, Venesuela And togʻlariga, ikkinchisi Teuantepek va Panama boʻyinlari orqali And togʻlariga ulanib ketadi.
 
Shimoliy Amerikaning markaziy katta qismi hamda Grenlandiya orolning shim. va shim.shimoli-sharqidan boshqa joylari tokembriy davriga mansub Shimoliy Amerika (Kanada) platformasi joylashgan. Uni kaledon, gersin, mezozoykaynozoy yoshidagi togʻ tizmalari oʻrab olgan. Atlantikaboʻyi va [[Meksika]] boʻyi pasttekisliklari mezozoykaynozoy jinslari bilan qoplangan paleozoy zaminli platformaning plitalaridir. Shimoliy Amerikada foydali qazilmalar aksari Kanada qalqoni va Kordilyera togʻlarida. Tokembriy Kanada qalqonida temir rudasining yirik konlari, sulfid, mis, nikel va uran rudalari, shuningdek, oltin va rangli metall konlari, chekka qismlarida neft va gaz hamda toshkoʻmir konlari koʻp uchraydi. Kordilyera togʻlarida [[oltin]], [[kumush]], [[mis]], [[rux]], [[qoʻrgʻoshin]], [[molibden]], [[simob]], [[volfram]] rudalari keng tarqalgan, kamroq miqdorda temir rudasi topilgan. Qoyali togʻlarda [[neft]] va [[gaz]], fosforit konlari ochilgan.▼
▲Shimoliy Amerika relyefi joyning geologik yoshi, kontinental rivojlanishi tarixiga qarab turlichadir. Lavrentiy qirlarining geologik strukturasi juda qadimgi, relyefi paleozoy boshlaridan shakllangan. Toʻrtlamchi davrda muz bosishi natijasida qirning markaziy qismi choʻkkan, Gudzon qoʻltigʻi botigʻi vujudga kelgan. Appalachi togʻlarining relyefi togʻ jinslarini daryolar yuvib ketishi natijasida hozirgi shaklini olgan. Arktika orollaridagi togʻlar mezokaynozoyda shakllangan. Grenlandiya orolda oʻsha paytda otilib chiqqan bazaltlardan baland togʻlik hosil boʻlgan. qadimiy va hozirgi muzliklar relyefning nihoyatda parchalanib ketishiga sabab boʻlgan. Aleut tizmasi, Vrangel massivi, Kaskad togʻlari vulkan otilishi natijasida hosil boʻlgan.
 
▲Shimoliy Amerikaning markaziy katta qismi hamda Grenlandiya orolning shim. va shim.sharqidan boshqa joylari tokembriy davriga mansub Shimoliy Amerika (Kanada) platformasi joylashgan. Uni kaledon, gersin, mezozoykaynozoy yoshidagi togʻ tizmalari oʻrab olgan. Atlantikaboʻyi va Meksika boʻyi pasttekisliklari mezozoykaynozoy jinslari bilan qoplangan paleozoy zaminli platformaning plitalaridir. Shimoliy Amerikada foydali qazilmalar aksari Kanada qalqoni va Kordilyera togʻlarida. Tokembriy Kanada qalqonida temir rudasining yirik konlari, sulfid, mis, nikel va uran rudalari, shuningdek, oltin va rangli metall konlari, chekka qismlarida neft va gaz hamda toshkoʻmir konlari koʻp uchraydi. Kordilyera togʻlarida oltin, kumush, mis, rux, qoʻrgʻoshin, molibden, simob, volfram rudalari keng tarqalgan, kamroq miqdorda temir rudasi topilgan. Qoyali togʻlarda neft va gaz, fosforit konlari ochilgan.
 
== Iqlimi ==
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Shimoliy_Amerika" dan olindi