|
[[Tasvir:Gyzis 006 (Ηistoria).jpeg|thumb|''Historia''<br />[[Nikolaos Gysis]] chizgan (1892).]]
'''Tarix''' ([[GrekArab tili|grekchaarabcha]]: التاريخ, ''ἱστορία''oʻtmish; davr, ''historiavaqt, era; sana'') — — [[oʻtmish]] voqealar haqida [[axborot]] ochish, yigʻish, tartiblashtirish va namoyish etish bilan shugʻullanuvchi [[fan]]. Tarix bilan shugʻullanuvchi olimlar tarixchilar, deb ataladi. Tarix fani voqealar ketma-ketligini tahlil etadi va ularning sabab va samaralarini tizimlashtiradi.<ref name="evans1">{{web manbasi |url= http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/evans10.html|title= The Two Faces of E.H. Carr |accessdate=10 November 2008 |author= Professor Richard J. Evans |year= 2001 |work= History in Focus, Issue 2: What is History? |publisher= University of London}}</ref><ref>{{web manbasi |url= http://www.history.ac.uk/ihr/Focus/Whatishistory/munslow6.html |title= What History Is |accessdate=10 November 2008 |author= Professor Alun Munslow |year= 2001 |work= History in Focus, Issue 2: What is History? |publisher= University of London}}</ref> Tarixchilar tarix tabiati va foydasi ustida bahs olib borishadi. Bunda ushbu [[fan]]ning oʻzi ham oʻrganiladi va zamonaviy muammolarni uning yordamida hal qilishga uriniladi.<ref name="evans1"/><ref name=Tosh1>{{cite book |title=The Pursuit of History|last=Tosh|first=John | publication-date=2006|publisher=Pearson Education Limited |isbn=1-4058-2351-8 | edition=4th}}p 52</ref><ref>{{cite book |title= Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |editor= Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) |chapter= Introduction |year= 2000 |publisher= New York University Press |location= New York & London |isbn= 0-8147-8141-1|page=6}}</ref><ref>{{cite book |title= Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |last= Nash l|first= Gary B. |editor= Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) |chapter= The "Convergence" Paradigm in Studying Early American History in Schools |year= 2000 |publisher= New York University Press |location= New York & London |isbn= 0-8147-8141-1|pages=102–115}}</ref> Biror madaniyatga oid, biroq tashqi manbalarga asoslanmagan hikoyalar (masalan, [[Alpomish]] haqida asotirlar) tarixiy mavzu emas, balki [[madaniy meros]] sanaladi.<ref>{{cite book |title= Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |url= https://archive.org/details/knowingteachingl00samw |last= Seixas |first= Peter |editor= Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) |chapter= Schweigen! die Kinder! |year= 2000 |publisher= New York University Press |location= New York & London |isbn= 0-8147-8141-1|page=[https://archive.org/details/knowingteachingl00samw/page/24 24]}}</ref><ref name="Low1">{{cite book |title= Knowing Teaching and Learning History, National and International Perspectives |last= Lowenthal |first= David |editor= Peter N. Stearns, Peters Seixas, Sam Wineburg (eds.) |chapter= Dilemmas and Delights of Learning History |year= 2000 |publisher= New York University Press |location= New York & London |isbn= 0-8147-8141-1|page=63}}</ref>
Tarix — 1) tabiat va jamiyatdagi har qanday rivojlanish jarayoni. Shu maʼnoda olamning yaratilish tarixi, Yer tarixi, barcha fanlar tarixi va boshqa tushuniladi; 2) insoniyat va uning mahsuli boʻlgan tamaddunlar rivoji, jamiyat va davlatlar oʻtmishi taraqqiyoti jarayonini oʻrganuvchi fan.
Tarix fani — insoniyatning butun oʻtmishi davomida jamiyat hayotida sodir boʻlgan voqea-hodisalar, jarayonlarni (jamiyat rivojini) yaxlit bir tarzda oʻrganadi. Tarix fani ijtimoiygumanitarijtimoiy-gumanitar fanlar (falsafa, sotsiologiya, iqtisod, psixologiya, sanʼatshunoslik va boshqalar) tizimining tarkibiy qismi. Tarix fanining bu guruhdagi oʻrni uning tadqiqot predmeti va usullari bilan belgilanadi. Turli ijtimoiy va gumanitar fanlar jamiyat hayotining alohida jihatlarini oʻrgansa, tarix fanining tadqiqot obʼyekti — aholi, jamiyat, mamlakat, davlat hayotining oʻtmishi va hoziri haqidagi faktlarni yigʻish, taxlil qilish, toʻplangan bilimlarni maʼlum bir tizimga solish va nazariy jihatdan umumlashtirishdir. Tarix fani oʻtmishda sodir boʻlgan jarayon va hodisalar orasidagi oʻzaro bogʻliklikbogʻliqlik, ularning ildizi, tarixni harakatlantiruvchi sabablar, uning mantigʻi va maʼnosini koʻrish imkonini beradi. Ijtimoiy va gumanitar fanlar tarix tadqiqotlari natijalarigatayanadinatijalariga tayanadi. Fanlararo yondoshuvyondashuv jamiyat haqidagi yaxlit tasavvurni shakllantirib, oʻtmishni va hozirni anglash orqali jamiyat rivoji istiqbolini koʻra bilishdek muhim vazifani xal qiladi.
tarixTarix fanida, boshqa fanlarda boʻlganidek, muqarrar ixtisoslashuv amalga oshmoqda. Hozirgi zamon tarix fani alohida boʻlimlar va sohalardan tashkil topgan bilimlar majmuidir. Ixtisoslashish darajasiga koʻra, ularni bir necha guruhga ajratish mumkin. Birinchi gurux, niguruhni jamiyatning (jahon tarixi) butun va alohida tomonlarini oʻrganuvchi boʻlim va sohalar tashkil qiladi. Insoniyat tarixining ayrim hodisalari alohida oʻrganiladi. Jahon tarixi ibtidoiy jamiyat tarixi, oʻrta asrlar tarixi, yangi va eng yangi tarixga boʻlinadi. HududiygeografikHududiy-geografik tamoyilga koʻra, tarixan bir-biri bilan bogʻliq yirik rnlarregionlar (Yevropa va dunyoning boshqa qismlari, Qad.Qadimgi Sharq, Oʻrta Osiyoning baʼzi regionlari) va alohida mamlakatlar hamda xalklargaxalqlarga ajratiladi. Kompleks muammolarni tadqiq qilish bir guruh mamlakat va xalqlar tarixida roʻy bergan bosqichiy davrlarni va hodisalarni (Uygʻonish davri, Reformatsiya tarixi va boshqalar) oʻrganish zaruratidan kelib chiqadi. Jahon tarixiga global yondashuv bilan bir qatorda mikro tarix (shahar va qishloklarqishloqlar, alohida shaxslar, kundalik maishiy turmush) ham oʻrganiladi. Tarixning alohida tomonlarini oʻrganish tarix fanining alohida sohalarini ajratishni taqozo qildi (mas., harbiy tarix, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, din, fan, xotinqizlar tarixi va tender tadqiqotlari, sanʼat, intellektual, madaniyat, diplomatiya tarixi va boshqalar).
Ikkinchi guruhni yordamchi va maxsus tarix fanlari tashkil qiladi. Ularni alohida tarix fanlariga ajratilishi va rivojlanishi tarix fanining xususiy tadqiqot usullarini ishlab chiqish zaruratidan kelib chiqadi. [[Antropologiya]], [[Arxeologiya|arxeologiya]], [[Etnografiya|etnografiya]] mustaqil oʻringa ega. Yordamchi tarix fanlariga — [[Manbashunoslik|manbashunoslik]], [[Arxeografiya|arxeografiya]], [[Paleografiya|paleografiya]], [[Geraldika|geraldika]], [[Numizmatika|numizmatika]] kiradi. Maxsus guruh — boshqa fanlar ehtiyojidan kelib chiqadi (mas., tabiiy fanlar tarixi, texnika tarixi, davlat va huquq tarixi). Tarix fanining tarixini tarixshunoslik fani oʻrganadi.
== Oʻzbekistonda tarix fani ==
Oʻzbekistonda tarix fani. Tarix fani asrlar davomida qoʻlyozma asarlarda ifodalangan maishiy hayot, voqea-hodisalar, tarixiy personajlar va shaxslar haqida hikoya qilishdek oddiy bayonchilikdan, muayyantarixiy kontekstda tarixiy hayot yoʻlining shakllanishi, bosqichlari va umumiy qonuniyatlarini aniqlash, umumlashtirish, tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish kabi murakkab ilmiy yoʻlni bosib oʻtdi. ▼
▲Oʻzbekistonda tarix fani. Tarix fani asrlar davomida qoʻlyozma asarlarda ifodalangan maishiy hayot, voqea-hodisalar, tarixiy personajlar va shaxslar haqida hikoya qilishdek oddiy bayonchilikdan, muayyantarixiy kontekstda tarixiy hayot yoʻlining shakllanishi, bosqichlari va umumiy qonuniyatlarini aniqlash, umumlashtirish, tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish kabi murakkab ilmiy yoʻlni bosib oʻtdi.
Oʻzbekistonning eng qadimgi tarixi haqida moddiy madaniyat yodgorliyutri va arxeologik topilmalar maʼlumot beradi. Mil. av. 1-mingyillikkaoidyozma manbalar, zardushtiylarning muqadsas Avesto kitobida, axomaniylar davri kitobalarida (Bihistun, Naqshi Rustam va boshqalar) Turon va Movarounnahrning tabiati, xalklari haqida maʼlumotlar keltirilgan. Oʻzbekistonning qadimgi tarixi haqida Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Polibiy, Diodor, Strabon, Kursiy Ruf, shuningdek, xitoy, arman, arab mualliflari yaratgan yozma manbalarda maʼlumotlarni uchratish mumkin. Asrlar davomida Oʻzbekiston siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, maʼnaviy xayoti tarixi haqidagi maʼlumotlar saroy-yilnomachilari, tarixchilar, xonlar, podshohlar tomonidan yozilgan qoʻlyozma manbalar shaklida jamlana bordi. Oʻrta asrlar tarixnavisligida sulolaviy tarixga bagʻishlangan Bayhaqiyning „Tarixi Bayhaqiy“, Nasaviynnng „Siyrat as-Sulton Jalol ad-Din Mankburni“, Nizomiddinning „Zafarnoma“, Sharafuddin Ali Yazdiyning „Zafarnoma“, Fazlulloh ibn Ruzbexonning „Mehmonnomai Buxoro“, Hofiz Tanish alBuxoriyning „Abdullanoma“, Muhammad Yusuf munshiyning „Tarixi Muqimxoniy“, Muhammad Amin Buxoriynmng „Ubaydullanoma“ kabi asarlari yaratildi.
Rossiyaning Oʻrta Osiyodagi mustamlakachiligi va uning salbiy oqibatlari haqida maxfiy arxivlar, yangi tarixiy dalillar, tamomila yangicha yendashuvlar asosida yozilgan asarlar va maqolalar vujudga keldi (H. Ziyoyev, „Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash“. XVIII— XX asr boshlari, tarix, 1998).
20-asrdagi maʼrifatparvarlik xarakati — jadidchilik mohiyatini oʻrganish tarix tadqiqotlarida yangi yoʻnalish boʻldi. Jadidchilikning siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy zamini, jadidlarning maʼrifatparvarlik va islohotchilik gʻoyalari, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurashlari tarixi, jadidlar tafakkuri, milliy davlatchilik gʻoyalari yangi ilmiy dalillar asosida nazariy mushohada qilindi (Alimova D., Rashidova D., „Mahmudxoʻja Behbudiy va uning tarixiy tafakkuri“, tarix, i 1999 va boshqalar).
Oʻlkada milliy ozodlik harakatlari, mustaqillik uchun kurash tarixini yorituvchi jiddiy tadqiqotlar yaratildi. Mualliflar boy arxiv manbalarga tayanib, oʻlkadagi milliy ozodlik harakatining paydo boʻlishi, rivojlanishi va magʻlubiyatga uchrashi sabablarini keng ilmiy tahlil qildilar. Mavzu tadqiqotlariga xorij tarixshunosligi ham jalb qilindi, ular taxliliga xolislik mezoni asosida yondashildi. „Bosmachilik“ harakatining asl mohiyatini aniklash, istiklolchilik harakati tarixini davrlashtirishga urindilar [mas., „Turkestan v nachale XX veka; k istorii istokov natsionalnoy nezavisimosti“, tarix, 2000; Ziyoyeva D., „Turkiston milliy ozodlik harakati“, tarix, 2000; Rajabov K,., „Buxoroga kizil armiya bosqini va unga karshi kurash: tarix haqiqati (1920—24-yillar)“, tarix, 2002].
|
