|
|eslat =
}}
'''Axomaniylar davlati''' – qadimgi dunyoning eng yirik davlatlaridan biri (miloddan avvalgi 558 – 330). Axomaniylar davlati hududi Eronni va Hind daryosidan Egey va O‘rtaOʻrta dengizgacha bo‘lganboʻlgan oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini, shuningdek Misr, Liviya va Bolqon yarim orolning bir qismini bosib olish natijasida tashkil topgan.
==Tarixi==
[[FileFayl:Cyrus_II_le_Grand_et_les_Hébreux.jpg|thumb|[[Buyuk Kir]] Yahudiylarni Bobilda tutqunlikdan ozod qilmoqda ([[Bibliya]] miniaturasi)|250px]]
Axomaniylar davlatiga qadimgi fors podshohlari xonadoni – axomaniylar vakili Kir II asos solgan. Miloddan avvalgi 558 yil Kir II fors qabilalari ittifoqiga rahbar bo‘libboʻlib, 553 yil midiyaliklar hukmronligiga qarshi qo‘zg‘olonqoʻzgʻolon ko‘targankoʻtargan. Forslar 550 yil g‘alabagʻalaba qozonib va Midiyani egallab keyingi uch yil mobaynida sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546 yil esa Lidiya va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545–539 yillar oralig‘idaoraligʻida Kichik Osiyoning katta qismi, 538 yilda Bobil, 525 yilda Misr, 519–512 yillar oralig‘idaoraligʻida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimoli-g‘arbiygʻarbiy qismi bo‘ysundirilganboʻysundirilgan. Axomaniylar davlati Doro I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan. Doroning ma’muriy-pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy-ma’muriy satrapiya (okrug)larga bo‘linibboʻlinib, ularning tepasida maxsus amaldorlar (satraplar) turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar (pul va natura holda) to‘lashgantoʻlashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi – 8,4 g oltin og‘irligidagiogʻirligidagi doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda kumush tanga vazifasini o‘taganoʻtagan. Axomaniylar davlati etnik tarkibi va ijtimoiy ukladi bo‘yichaboʻyicha turli-tuman bo'lgan. Uning tarkibiga Kichik Osiyo, Bobil, Finikiya va Misr kirib, ularning qishloq xoʻjaligi va hunarmandchiligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Iqtisodiy jihatdan shunday rivojlangan mamlakatlar qatorida forslar saltanati tarkibiga Frakiya va Makedoniya kabi viloyatlar, shuningdek urug‘chilikurugʻchilik tuzumining yemirilishi bosqichida turgan ko‘chmanchikoʻchmanchi arab va skif qabilalari ham kirgan. Fors ma’muriyati zabt etilgan mamlakatlarda eski mahalliy qonunlar, urf-odatlar, dinlar, pul tizimi, o‘lchovoʻlchov-og‘irlikogʻirlik tizimi, yozuv va tillarni saqlab qolgan. Mahalliy tillar qatorida Axomaniylar davlatining rasmiy idora tili bo‘lganboʻlgan oromiy tili ham keng tarqalgan. Eronda qadimgi fors va oromiy tilidan tashqari ma’muriy ehtiyojlar uchun elam tilidan ham keng foydalanishgan. Forslar ko‘pginakoʻpgina finikiy va yunon shaharlariga muxtoriyat berib, ayrim mamlakatlarda (masalan, Kilikiya, Sug‘diyonaSugʻdiyona va boshqalar) mahalliy shohlar va hokimlar sulolasini saqlab qolganlar, ibodatxonalarni soliq va to‘lovlardantoʻlovlardan ozod etganlar. Persepol bilan bir qatorda axomaniylar Bobil, Suza va Ekbatanani poytaxt qilishgan. Axomaniylar davlati madaniyati va san’ati Eron madaniy an’analarini Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa mamlakatlar an’analari bilan chog‘ishtirmasidanchogʻishtirmasidan iborat bo‘lganboʻlgan. Forslarning o‘zioʻzi saltanatda mumtoz mavqega ega edilar. Ular soliqlar va majburiy ishlardan ozod etilganlar. Fors zodagonlari eng muhim harbiy va fuqarolik lavozimlarini egallashgan. Fors shohlari, ularning qon-qarindoshlari, satraplar va amaldorlar Eron, Kichik Osiyo, Bobil, Misr va boshqa mamlakatlarda qullar mehnatiga asoslangan katta xo‘jaliklargaxoʻjaliklarga ega bo‘lishganboʻlishgan. Axomaniylar davlati barqaror iqtisodiy asosga ega bo‘lmaganiboʻlmagani tufayli beqaror harbiy-ma’muriy birlashma edi, u faqatgina qurol kuchi yordami bilangina turli xalqlarni davlat tarkibida tutib turishga asoslangandi. Axomaniylarning harbiy qudrati zaiflashishi bilan ularning davlati parchalanib keta boshlagan. Misr, Bobil, Midiya, Kichik Osiyo va boshqa mamlakatlarda ko‘plabkoʻplab qo‘zg‘olonlarqoʻzgʻolonlar ko‘tarilgankoʻtarilgan (mas, 522 yilda Midiyada Gaumata qo‘zg‘oloniqoʻzgʻoloni va Marg‘iyonadagiMargʻiyonadagi qo‘zg‘olonqoʻzgʻolon, 500 – 493 yillarda kichik osiyolik yunonlar qo‘zg‘oloniqoʻzgʻoloni, 405 yil Misrdagi qo‘zg‘olonqoʻzgʻolon). Miloddan avvalgi 5-asr oxiridan boshlab satraplar muntazam suratda o‘zarooʻzaro urush olib borganlar, ba’zan esa hatto podshohning o‘zigaoʻziga ham qarshi qurol ko‘targanlarkoʻtarganlar. 500 – 449 yillardagi yunon-fors urushlari davridayoq fors qo‘shininingqoʻshinining jangovarlik qobiliyati anchagina yo‘qotilganyoʻqotilgan. Miloddan avvalgi 330 yil Aleksandr Makedonskiy qo‘shiniqoʻshini zarbalari ostida Axomaniylar davlati qulagan. Turon xalqlarining Axomaniylar davlatiga qarshi olib borgan kurashlari haqida: qarang To‘marisToʻmaris, Shiroq, Marg‘iyonaMargʻiyona qo‘zg‘oloniqoʻzgʻoloni.
== Adabiyotlar ==
|
