Litosfera: Versiyalar orasidagi farq

[[Fayl:Plates tect2 en.svg|thumb|right|350px|Yer litosferasining tektonik taxtasi]]

 

Yerning tosh oʻrami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, oʻzgarishi va tarqalishi qonuniyatlarini [[gemorfologiya]] fanini oʻrganadi<ref>{{cite journal|doi=10.1038/274544a0|title=Composition and development of the continental tectosphere|year=1978|last1=Jordan|first1=Thomas H.|journal=Nature|volume=274|issue=5671|pages=544|bibcode = 1978Natur.274..544J }}</ref><ref name="Doilithos">{{cite journal|doi=10.1016/j.lithos.2009.04.028|title=Ultradeep continental roots and their oceanic remnants: A solution to the geochemical "mantle reservoir" problem?|year=2009|last1=O'Reilly|first1=Suzanne Y.|last2=Zhang|first2=Ming|last3=Griffin|first3=William L.|last4=Begg|first4=Graham|last5=Hronsky|first5=Jon|journal=Lithos|volume=112|pages=1043|bibcode = 2009Litho.112.1043O }}</ref>. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bogʻliqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik satxi 133,4 mln km boʻlib, uning 55,7 mln km² [[tropik]], 24,3 mln km² subtropik, 22,5 mln km² mo'’tadil, 21,2 mln km² qutb mintaqalariga to'gʻri keladi. Quruqlikning 10-11 % i [[dehqonchilik]]da va 20 % i yaylovlar oʻrnida ishlatiladi. [[Dunyo aholisi]] jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan yer to'gʻri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli boʻlgan gil, togʻ jinslaridan tashkil topgan boʻlsa, u yerda oʻsimlik, hasharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil boʻlishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr boʻlib, u A, V, S qavatlardan iborat boʻladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy boʻlgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan boʻlib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam oʻzgargan eng quyida S-ona jinsli qavat yotadi. Tuproq turlari qutblardan [[ekvator]]ga hamda tekisliklardan togʻlarga qarab iqlim oʻzgarishi bilan qonuniy ravishda oʻzgarib boradi. Moʻtadil mintaqaning yillik yogʻingarchiligi 500–600&nbsp;mm boʻlgan oʻrmon choʻllarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, qoʻngʻir, qora tuproqlar tarqalgan. [[Markaziy Osiyo]]ning dasht va yarim dashtlarida oʻsimliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik yetishmaganligi sababli<ref>{{cite journal|doi=10.1016/j.epsl.2004.09.015|title=Derivation of Large Igneous Provinces of the past 200 million years from long-term heterogeneities in the deep mantle|year=2004|last1=Burke|first1=Kevin|last2=Torsvik|first2=Trond H.|journal=Earth and Planetary Science Letters|volume=227|issue=3–4|pages=531|bibcode = 2004E&PSL.227..531B }}</ref>, kam (1-2 %) gumusli kul rang, bo'z tup­roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning oʻzgarishiga qarab, har yerning oʻziga xos tuproqlari, oʻsim­lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi<ref>{{cite journal|author=Parsons, B. and McKenzie, D.|year=1978|title=Mantle Convection and the thermal structure of the plates|journal=Journal of Geophysical Research|url=http://www.earth.ox.ac.uk/~johne/teaching/pdfs/parsons-mckenzie78.pdf|volume=83|issue=B9|page=4485|bibcode=1978JGR....83.4485P|doi=10.1029/JB083iB09p04485|seperator=|access-date=2013-09-17|archivedate=2020-09-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200923223723/http://www.earth.ox.ac.uk/~johne/teaching/pdfs/parsons-mckenzie78.pdf}}</ref>.