Vikipediya

Difraksiya: Versiyalar orasidagi farq

Tarixni interaktiv tarzda koʻrib chiqish
← Avvalgi tahrirKeyingi tahrir →
Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
VizualVikimatn
Sahifa yaratildi
Teglar: Mobil qurilma orqali Mobil sayt orqali
wikified
Qator 1:
[[Fayl:Young diffraction.svg|thumb]]
[[Fayl:Doubleslit.gif|thumb]]
'''Difraksiya''' ({{lang-la|diffractus}}  — singan degan ma'nonimaʼnoni anglatadi) [[Toʻlqinlar|Toʻlqinlarning]] harakat yoʻnalishida uchragan toʻsiqlarni aylanib o'tishioʻtishi difraksiyadir. Har qanday toʻlqin harakatiga tegishli, toʻlqin uzunligi toʻsiq oʻlchamiga teng yoki undan katta boʻlsa, difraksiya hodisasi roʻy beradi. Tovush, yorugʻlik nuri, [[rentgen nurlari]], [[Elektron|elektronlar]], [[Neytron|neytronlar]] tarqalganda difraksiya hodisasi kuzatiladi. [[Yorugʻlik difraksiyasi]], [[Zarralar difraksiyasi]], [[Radio-toʻlqinlar difraksiyasi]], [[Toʻlqinlar difraksiyasi]], [[Elektronlar difraksiyasi]], [[Rentgen nurlar difraksiyasi|Rentgen nurlar difraksiyalari]] hisoblanadi.Agar yorug‘lik yo‘liga ekran qo‘yilsa, uning orqasida soya sohasi paydo bo‘ladi. Tovushning yo‘lini to‘sish esa unchalik oson ish emas, uni devor orqasida turib ham eshitish mumkin. To‘lqinning geometrik soya sohasiga kirib borishi difraksiya deyiladi. To‘lqin uzunligi to‘siqning o‘lchamlari bilan taqqoslanarli bo‘lganida difraksiya namoyon bo‘ladi. Tovush to‘lqinlarining nisbatan uzunligi (ular metrlarda o‘lchanadi) tufayli, ular to‘siq chetlaridan osongina aylanib o‘ta oladi. Suvning sirtida ham to‘lqinlar difraksiyasini xuddi shu tarzda kuzatish mumkin. To‘lqin uzunligi mikrometrning ham ulushli tartiblarida bo‘lgan yorug‘lik difraksiyasini esa oddiy sharoitlarda kuzatish oson emas. Uzoq vaqt mobaynida yorug‘lik nurlari doimo to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi deb hisoblanar edi.
 
Agar yorugʻlik yoʻliga ekran qoʻyilsa, uning orqasida soya sohasi paydo boʻladi. Tovushning yoʻlini toʻsish esa unchalik oson ish emas, uni devor orqasida turib ham eshitish mumkin. Toʻlqinning geometrik soya sohasiga kirib borishi difraksiya deyiladi. Toʻlqin uzunligi toʻsiqning oʻlchamlari bilan taqqoslanarli boʻlganida difraksiya namoyon boʻladi. Tovush toʻlqinlarining nisbatan uzunligi (ular metrlarda oʻlchanadi) tufayli, ular toʻsiq chetlaridan osongina aylanib oʻta oladi. Suvning sirtida ham toʻlqinlar difraksiyasini xuddi shu tarzda kuzatish mumkin. Toʻlqin uzunligi mikrometrning ham ulushli tartiblarida boʻlgan yorugʻlik difraksiyasini esa oddiy sharoitlarda kuzatish oson emas. Uzoq vaqt mobaynida yorugʻlik nurlari doimo toʻgʻri chiziq boʻylab tarqaladi deb hisoblanar edi.
1815-yilda farang muhandisi O.Fernel, Napaleonning Elba orolidan qaytib kelishi munosabati bilan, unga qarshi harakatlarda qatnashganligi uchun, majburiy iste'foga chiqarilgan va o‘zi tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i - Matyega jo‘nab ketgan. Tabiatan qiziquvchan bo‘lgan muhandis, o‘z vaqtini ko‘p qismini optik tadqiqotlar o‘tkazishga sarflagan. U ingliz olimi Tomas Yungning yorug‘lik interferensiyasi haqidagi tajribalaridan xabardor bo‘lib, ularni amalda takrorlashni maqsad qilib oldi. Biroq u, mazkur tajribalarda shunchaki takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki o‘ziga xos bo‘lgan jiddiy sinchkovlik va mulohazalar evaziga boshqa bir katta ilmiy muvaffaqiyatga erishishga muyassar bo‘ldi. U o‘zi qayd etgan natijalarni, Farang Fanlar akademiyasining 1818-yildagi ilmiy ishlar tanloviga taqdim etdi.▼
 
▲1815-yilda farang muhandisi O. Fernel, Napaleonning Elba orolidan qaytib kelishi munosabati bilan, unga qarshi harakatlarda qatnashganligi uchun, majburiy iste'fogaisteʼfoga chiqarilgan va o‘zi tug‘iliboʻzi o‘sgantugʻilib qishlog‘ioʻsgan -qishlogʻi — Matyega jo‘nabjoʻnab ketgan. Tabiatan qiziquvchan bo‘lganboʻlgan muhandis, o‘zoʻz vaqtini ko‘pkoʻp qismini optik tadqiqotlar o‘tkazishgaoʻtkazishga sarflagan. U ingliz olimi Tomas Yungning yorug‘likyorugʻlik interferensiyasi haqidagi tajribalaridan xabardor bo‘libboʻlib, ularni amalda takrorlashni maqsad qilib oldi. Biroq u, mazkur tajribalarda shunchaki takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki o‘zigaoʻziga xos bo‘lganboʻlgan jiddiy sinchkovlik va mulohazalar evaziga boshqa bir katta ilmiy muvaffaqiyatga erishishga muyassar bo‘ldiboʻldi. U o‘zioʻzi qayd etgan natijalarni, Farang Fanlar akademiyasining 1818-yildagi ilmiy ishlar tanloviga taqdim etdi.
Fernelning tanlovga taqdim etgan ishini, o‘sha davrning eng obro‘li olimlaridan biri - Puasson boshchiligidagi hay'at ko‘rib chiqqan. Fernel keltirgan dalillar va natijalar hamda matematik aniqlikka ega ajoyib nazariya hay'at a'zolarining katta hayratiga sabab bo‘ladi. Biroq Puasson ushbu yangi nazariyani tekshirish orqali g‘alati bir paradoksga duch keladi. Tegishli hisoblashlarni bajargan Puasson, yorug‘lik manbai va ekran orasida turgan sharchaning ma'lum bir o‘lchami va vaziyatida sharcha orqasidagi ekranda soya o‘rnida yorug‘ dog‘ hosil bo‘lishini aniqladi. Bunga asoslanib Puasson, Fernelga uning nazariyasi yaroqsiz ekanligini ma'lum qiladi. Fernel bu tajribani o‘zi qilib ko‘rdi. Kutilmagan natija kuzatildi: haqiqatan ham sharcha orqasidagi ekranda yorug‘ dog‘ paydo bo‘ldi. Yorug‘lik difraksiyasiga oid bu tajriba yorug‘likning to‘lqin tabiatiga ega ekanligini tan olinishiga asos bo‘lib xizmat qildi.▼
 
▲Fernelning tanlovga taqdim etgan ishini, o‘shaoʻsha davrning eng obro‘liobroʻli olimlaridan biri - — Puasson boshchiligidagi hay'athay’at ko‘ribkoʻrib chiqqan. Fernel keltirgan dalillar va natijalar hamda matematik aniqlikka ega ajoyib nazariya hay'athay’at a'zolariningaʼzolarining katta hayratiga sabab bo‘ladiboʻladi. Biroq Puasson ushbu yangi nazariyani tekshirish orqali g‘alatigʻalati bir paradoksga duch keladi. Tegishli hisoblashlarni bajargan Puasson, yorug‘likyorugʻlik manbai va ekran orasida turgan sharchaning ma'lummaʼlum bir o‘lchamioʻlchami va vaziyatida sharcha orqasidagi ekranda soya o‘rnidaoʻrnida yorug‘yorugʻ dog‘dogʻ hosil bo‘lishiniboʻlishini aniqladi. Bunga asoslanib Puasson, Fernelga uning nazariyasi yaroqsiz ekanligini ma'lummaʼlum qiladi. Fernel bu tajribani o‘zioʻzi qilib ko‘rdikoʻrdi. Kutilmagan natija kuzatildi: haqiqatan ham sharcha orqasidagi ekranda yorug‘yorugʻ dog‘dogʻ paydo bo‘ldiboʻldi. Yorug‘likYorugʻlik difraksiyasiga oid bu tajriba yorug‘likningyorugʻlikning to‘lqintoʻlqin tabiatiga ega ekanligini tan olinishiga asos bo‘libboʻlib xizmat qildi.
Bizning davrimizda faqat yorug‘lik to‘lqinlarining emas, balki yanada qisqaroq bo‘lgan rentgen nurlarining ham difraksiyasini kuzatishga muvaffaq bo‘lingan. Rentgen nurlanishlarining to‘lqin uzunligi atomlararo masofaga teng. Shuning uchun, agar kristallga rentgen nuri yo‘naltirilsa, ular og‘adi va difraksion manzara - lauegramma paydo bo‘ladi (kristallarda rentgen nurining difraksiyasini birinchi marta kashf etgan olim Maks fon Laue nomi bilan atalgan).▼
 
▲Bizning davrimizda faqat yorug‘likyorugʻlik to‘lqinlariningtoʻlqinlarining emas, balki yanada qisqaroq bo‘lganboʻlgan rentgen nurlarining ham difraksiyasini kuzatishga muvaffaq bo‘linganboʻlingan. Rentgen nurlanishlarining to‘lqintoʻlqin uzunligi atomlararo masofaga teng. Shuning uchun, agar kristallga rentgen nuri yo‘naltirilsayoʻnaltirilsa, ular og‘adiogʻadi va difraksion manzara - — lauegramma paydo bo‘ladiboʻladi (kristallarda rentgen nurining difraksiyasini birinchi marta kashf etgan olim Maks fon Laue nomi bilan atalgan).
Lauegramma markaziy dog‘ atrofida bir tekis joylashgan turli intensivlikdagi dog‘lardan iborat. Olimlar lauegrammalarni o‘qish orqali kristallarning geometrik strukturasini o‘rganish imkoniga ega bo‘ldilar. Bu esa kristallofizika uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochib berdi.▼
 
▲Lauegramma markaziy dog‘dogʻ atrofida bir tekis joylashgan turli intensivlikdagi dog‘lardandogʻlardan iborat. Olimlar lauegrammalarni o‘qishoʻqish orqali kristallarning geometrik strukturasini o‘rganishoʻrganish imkoniga ega bo‘ldilarboʻldilar. Bu esa kristallofizika uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochib berdi.
Agar ekran chekkasiga monoxromatik yorug‘lik yo‘naltirilsa, difraksiya manzarasi kuzatiladi. To‘g‘ri va og‘gan nurlarning interferensiyasi tufayli geometrik soya sohasi chegarasi yaqinida navbatlashuvchi yorug‘ va qorong‘u yo‘laklar (polosalar) tizimi (yoritilganlik minimumlari va maksimumlari) vujudga keladi.]] ▼
 
▲Agar ekran chekkasiga monoxromatik yorug‘likyorugʻlik yo‘naltirilsayoʻnaltirilsa, difraksiya manzarasi kuzatiladi. To‘g‘riToʻgʻri va og‘ganogʻgan nurlarning interferensiyasi tufayli geometrik soya sohasi chegarasi yaqinida navbatlashuvchi yorug‘yorugʻ va qorong‘uqorongʻu yo‘laklaryoʻlaklar (polosalar) tizimi (yoritilganlik minimumlari va maksimumlari) vujudga keladi.]]
 
== Adabiyot ==
* [[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
 
{{stub}}
"https://uz.wikipedia.org/wiki/Difraksiya" dan olindi