Vikipediya

Minoy sivilizatsiyasi

Minoy sivilizatsiyasi — Krit orolidagi Bronza davri sivilizatsiyasidir. Mahobatli arxitekturasi va jo'shqin tasviriy sanʼati bilan tanilgan ushbu sivilizatsiya ko'pchilik tomonidan Yevropa qit'asidagi dastlabki sivilizatsiya sifatida tan olingan.

Minoy sivilizatsiyasi
Minoy davri Krit oroli xaritasi
Geografik

chegaralari

Krit oroli, Egey

dengizidagi qo'shimcha

manzilgohlar

Davr Bronza davri
Boshlanish va

yakunlanish sanalari

M. av. 3100 — 1100 yillar
Asosiy manzilgohlar Knossos, Phaistos,

Hagia Triada, Malia, Zakros

Oldingi sivilizatsiya Neolit davri Krit oroli
Keyingi sivilizatsiya Mikena Grek

sivilizatsiyasi

Minoy sivilizatsiyasi orolda oldin mavjud bo'lgan Neolit davri madaniyatidan tahminan m.a. 3100 yillarda o'sib chiqqan bo'lib, m.a. 2000 yillar atroflarida murakkab shaharlashuv alomatlari yuzaga kela boshlagan. Tahminan m. a. 1450-yillar atroflarida Minoy sivilizatsiyasi qit'adagi MIkena yunon sivilizatsiyasining madaniy, ehtimol siyosiy ta'sir doirasiga tushib qoladi va natijada shakllangan qorishma madaniyat m. a. 1100 yillarga qadar davom etadi.

Minoyliklar ulkan binolar barpo etishgan bo'lib, dastlabki arxeologlar bu binolarni saroylar deb atashgan. Keyinchalik o'tkazilgan tadqiqotlar bu binolar shunchaki hukmdorlar turar joylari emas, balki turli xil diniy va iqtisodiy tadbirlar o'tkaziluvchi manzillar ekanini ko'rsatdi. Lekin bu binolarning Minoy jamiyatida aniq qanday rol o'ynagani hali-hanuz tadqiqotchilar bahs-munozarasiga sabab bo'ladi. Ushbu saroylar odatda ulkan to'rtburchak hukmdor zali va uni o'rab turuvchi ko'p qavatli xonalar va bo'lmalar, labirintsimon yo'laklardan iborat bo'lgan. Knossos va Phaistos xarobalari bugungi kunda ham yirik turistik manzillar hisoblanadi.

Minoy sivilizatsiyasi san'ati namunalari qatoriga bezakli kulolchilik buyumlari, muhrlar, kishik haykalchalar va rangin freskalarni keltirish mumkin. Tadqiqotchilar fikricha, Minoy sivilizatsiyasi vakillari asl freskani ixtiro qilishgan bo'lib, bunda devorga surilgan bo'yoq devorning bir qismiga aylanishiga erishiladi. San'at asarlarlarida tanlangan odatiy mavzular tabiat va turli marosimlardir. Minoy san'ati fantastik, yoki ekstatik sifatga ega bo'lib, asarlarda obrazlar harakatda aks ettirilgan.

Minoy sivilizatsiyasining ijtimoiy tabaqalanishi haqida bizga juda oz ma'lumotlar ma'lum. Dafn marosimlari va xonaki arxitektura ijtimoiy tabaqalanish mavjudligidan dalolat beradi, lekin Minoy tasviriy san'atida hech qanday shubhasiz hukmdor tasvirini uchratmaymiz. Lekin Qadimgi Misr solnomalarida Minoyliklarning muayyan davlat boshqaruv tizimiga ega ekanliklari keltiriladi. Xuddi shu yo'sinda, ba'zi manzilgohlar siyosiy va iqtisodiy jihatdan bir-biri bilan bog'liq tuyilsada, birlashgan Minoy davlati, yoki davlatlari mavjud bo'lgani ham aniq emas. Diniy amaliyotlar sifatida tepaliklardagi ibodat manzilgohlari va muqaddas g'orlarda sigʻinish amaliyotini keltirish mumkin, biroq Minoyliklar Panteoni yoki xudolari haqida aniq ma'lumotlar mavjud emas.

Minoyliklar Egey dengizi va Sharqiy Oʻrta yer dengizi bo'ylab keng ko'lamli savdo aloqalarini olib borishgan. Ular odatda qishloq xo'jalik mahsulotlari va qimmatbaho hunarmandchilik buyumlarini eksport qilib, evaziga orolda topilmaydigan metallarni import qilishgan. Savdogarlar va hunarmandlar orqali Minoy madaniyati Krit sarhadlaridan o'tib, Kikladlar, Kipr, Misr, Italiya, Anatoliya va Levantgacha yetgan. Minoylik san'atkorlar huroj davlatlari hukmdorlari tomonidan yollangan bo'lib, bunga misol sifatida Misrdagi Avaris freskalarining Minoylik usta-san'atkorlar tomonidan ishlanishini keltirish mumkin.

Minoyliklar ikki yozuv o'ylab topishgan bo'lib, ular Krit ierogliflari va Chiziqli A deb nomlanadi. Bu yozuvlarning hech biri zamonaviy olimlar tomonidan o'rganilmagani tufayli, Minoyliklarning tili borasida aniq ma'lumotlar mavjud emas. Mavjud ma'lumotlarga asoslangan holda olimlar Minoyliklar tili Hind-yevropa, yoki Som kabi mashhur va ma'lum til oilasiga tegishli bo'lmaganini faraz qilishadi. M. a. 1450-yillardan keyin Chiziqli A alifbosining o'zgargan ko'rinishi bo'lmish Chiziqli B alifbosi Mikena yunon tilida qo'llangan va bu til Kritda davlat boshqaruvi tili hisoblangan. Bir nechta Bronza davridan keyingi yozuvlarda qo'llangan Eterokrit tili Minoy tilidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin degan tahminlar mavjud.

So'nggi Bronza davri inqirozidan keyin asosan unutilgan Minoy sivilizatsiyasi XX asr boshlarida arxeologik qazishmalar orqali qayta kashf etildi. "Minoy" atamasi "Minoan" shaklida britan arxeologi Arthur John Evans tomonidan muomalaga kiritilgan bo'lib, Artur Evans Knossos saroyini qazishda ishtirok etgan va uni qit'adagi Mikena madaniyatidan o'zgacha ekanini aniqlagan. Ko'p o'tmay, Federico Halbherr va Luigi Pernier Phaistos saroyi va uning yaqinidagi Hagia Triada manzilgohida qazishma ishlarini olib borishgan. Sohada yirik siljish 1952-yilda Michael Ventris Alice Kober tomonidan olib borilgan oldingi tadqiqotlarga tayangan holda Chiziqli B alifbosini qayta kashf etishi bilan sodir bo'ldi. Bu kashfiyot Minoy sivilizatsiyasining so'nggi davrlaridagi iqtisodiy tizim va ijtimoiy tartibotlar bo'yicha ko'plab qimmatli ma'lumotlarning aniqlanishiga imkon yaratdi. Minoy sivilizatsiyasi manzilgohlarida bugungi kunda ham qazishma ishlari davom etmoqda va Armenidagi qabristonda va Kommos port shaharchasida yaqinda kashfiyotlar amalga oshirildi.

Nomi tahrir

 
Knossosda topilgan Buqa o'yinchisi freskosi

"Minoy" atamasi afsonaviy podshoh Minos nomidan olingan bo'lib, qadimgi yunonlar Minosning uzoq o'tmishda Knossosda hukm surgani to'g'risida so'zlashgan. Bu nom Artur Evans tomonidan ommalashtirilgan bo'lib, bunga Karl Hoeck tomonidan oldinroq ilgari surilgan taklif sabab bo'lgan bo'lishi ham mumkin. Bu atama zamonaviy atama bo'lib, Minoyliklar bundan o'zlari foydalanishmagan va ularning o'zlari uchun bergan nomlari biz uchun noma'lum.[1][2] Qadimgi misrliklar Minoyliklarni "Keftiu" (k-f-t-i-w) deb nomlashgan.[3][4]

Xronologiya va tarixi tahrir

Minoy xronologiyasi
M.av. 3100–2650 [5] QMI Pre-palatal
M.av. 2650–2200  QMII
M.av. 2200–2100  QMIII
M.av. 2100–1925  O'MIA
M.av. 1925–1875  O'MIB Proto-palatal
(Qadimgi saroy davri)
M.av. 1875–1700  O'MII
M.av. 1750–1700  O'MIII Neo-palatal
(Yangi saroy davri)
M.av. 1700–1625  SMIA
M.av. 1625–1470  SMIB
M.av. 1470–1420  SMII Post-palatal
M.av. 1420–1330  SMIIIA
M.av. 1330–1200  SMIIIB
M.av. 1200–1075  SMIIIC

Minoyliklar tarixini o'rganishda ikkita nisbiy xronologik tizimlar qo'llaniladi. Ulardan birinchisi kulolchilik buyumlari naqshlaridagi o'zgarishlarga asoslangan bo'lib, unga ko'ra Minoy sivilizatsiyasi tarixi uch davrga bo'linadi: Qadimgi Minoy (QM) O'rta Minoy (O'M) va So'nggi Minoy (SM). Bu davrlarning har birini ham Rim raqamlardan foydalangan holda davrlarga bo'lish mumkin (masalan, QM I, QM II, QM III) va bosh harflardan foydalanib, bularni ham davrlarga bo'lish mumkin (masalan, SM IIIA, SM IIIB, SM IIIC). Ikkinchi tizim grek arxeologi Nikolaos Platon tomonidan taklif qilingan bo'lib, unda Minoy sivilizatsiyasi tarixi to'rt davrga bo'linadi va bu davrlar Pre-palatal (saroy qurilishidan oldingi), Proto-palatal (saroy qurilganidan keyingi dastlabki davr), Neo-palatal (saroy qurilishining so'nggi davrlari) va Post-palatal (vayron etilgandan keyingi davr) davrlardir. Palata - saroy, ya'ni Knossosdagi podshoh saroyining qurilishi murojaat murojaat nuqtasi sifatida olingan.

Bu borada mutlaq xronologiyani o'rnatish mushkul. Arxeologlar Minoy tarixi bilan o'sha davrda yashagan va biz uchun ko'proq ma'lum bo'lgan boshqa sivilizatsiyalar tarixidagi voqealarni solishtirish orqali Minoy sivilizatsiyasida sodir bo'lgan voqealar kalendarini ishlab chiqishga urinishgan. Misol uchun, Minoy tarixining SM IB qismiga tegishli bo'lgan topilmalar Qadimgi Misr 18-chi sulolasi davri topilmalari orasida topilgan va Qadimgi Misr xronologiyasi bu sulola davrida sodir bo'lgan voqealar uchun kalendarga ega. Lekin bu yo'l bilan aniqlangan sanalar har doim ham uglerod sana-aniqlovi yoki shunga o'xshash boshqa tabiiy fanlarga asoslangan sana aniqlovi metodlari natijalari bilan mos tushmaydi. Bunga misol sifatida Thera vulqoni otilishi sanasini aniqlash borasidagi bahslarni keltirish mumkin. Bu voqea SM IA davri so'ngida sodir bo'lgan, lekin karbon sana aniqlovi natijalariga ko'ra bu voqea tahminan m. a.1600 yillarga to'g'ri kelsa (shunday ekan, SM IA), Qadimgi Misr solnomalari bilan solishtirish metodi bu sanani tahminan bir asrcha keyin sodir bo'lganini ko'rsatadi.[6][7]

Kelib chiqishi tahrir

Tosh-qurollar topilmalari gomininlarning Kritga 130,000 yil oldin yetib borganidan dalolat bersada, anatomik jihatdan zamonaviy ko'rinishga ega bo'lgan insonlar Kritda 10,000 — 12,000 yildan beri yashab kelmoqda.[8][9] Kritda eng qadimgi inson istiqomati dalili sifatida m. av. 7000 yillarga borib taqaluvchi Neolit davri ziroatchilar jamoasi qoldiqlarini keltirish mumkin.[10] Neolit davri aholisi ochiq qishloqlarda hayot kechirganlar. Qirg'oqlarda baliqchilar kulbalari topilgan bo'lsa, Messara tekisligi qishloq xo'jaligi maqsadlarida foydalanilgan.[11]

Qadimgi Minoy tahrir

 
Qadimgi Minoy davriga oid qush shaklida ishlangan idish.

Qadimgi Minoy jamiyati asosan oldingi Neolit davri jamoalaridan kelib chiqqan bo'lib, sharqda yashovchi aholidan muayyan darajada madaniy ta'sir, ehtimol aholi ko'chib kelishi ham kuzatilgan. Bu davrda shuningdek mahalliy, klanlarga asoslangan qishloq ma'muriyatlaridan shaharlashgan, tabaqalashgan jamiyatga o'tish jarayoni boshlangan.[12]

QM I davrida dastlabki bo'yoq bilan bezatilgan kulolchilik buyumlari yaratila boshlangan. Neolit davrida boshlangan jarayon davom etib, aholi manzilgohlari tobora o'sib, murakkablashib bordi. Minoyliklar murakkab sharoitlarni ham o'zlashtirishni boshlashi bilan manzilgohlar quyidagi serhosil tekisliklardan tepaliklar tomon kengayib bordi.[12][13]

QM II davri odatda baynalmilal davr deb ataladi. Savdo aloqalari kengayib, Minoy kemalari Egey dengizidan tashqariga chiqishni, Misr va Suriya tomonga suzishni boshladi va bunga yelkanli kemalarning ixtiro qilinishi ham yo'l ochgan bo'lishi mumkin. Ushbu davr Minoy moddiy madaniyati ham tashqi ta'sirning kuchayganini ko'rsatadi. Masalan, Yaqin Sharqda mavjud bo'lgan muhrlar andozasida yangi Minoy muhrlari qabul qilinadi. Minoy manzilgohlari o'zim, hajman ikki karraga kengaygan, keyinchalik saroylar bo'luvchi hududlarda yangi mahobatli binolar barpo etilgan.[12][14]

QM III davrida ham yuqoridagi trendlar rivojlanishda davom etdi.

O'rta Minoy tahrir

 
Knossos saroyining G'arbiy fasadi. Boshqa saroylar kabi bu saroy ham O'rta Minoy davrida barpo etilgan lekin butun tarixi davomida yangilanib, ta'mirlanib turgan.

O'M I davrida proto-palatal jamiyat shakllandi. O'M IA davrida Knossos, Phaistos va Malia kabi manzilgohlar aholisi shiddat bilan o'sib, yirik qurilish ishlari olib borilgan. O'M IB davrida shu hududlarda, ya'ni Neolit davridan buyon umumiy marosimlar o'tkaziluvchi hududlarda dastlabki saroylar qad ko'targan. O'rta Minoy hunarmandlari rang-barang bo'yoqlar ishlab chiqishgan va O'M IB davrida kulolchilik g'ildiragidan foydalana boshlashgan.[12][15][16]

O'M II davrida Minoy yozuvlari bo'lmish Krit ieroglifi va Chiziqli A yozuvlari ishlab chiqilgan. Bu davr ommaviy vayronagarchiliklar davri bilan nihoyasiga yetadi. Bu vayronagarchiliklar odatda zilzilalar bilan bog'lasada, ba'zilar buni inson qo'li bilan sodir etilganini tahmin qiladi.[15][17]

O'M III davridan neo-palatal davr boshlanadi. Phaistosdagi saroyni hisobga olmaganda, ko'pchilik saroylar yangi me'morchilik ixtirolari qo'llangan holda qaytadan barpo etiladi. Krit ierogliflaridan voz kechilib, Chiziqli A yozuviga o'tiladi va Minoyning madaniy ta'siri qit'adagi Yunonistonda ham sezila boshlaydi.[15][18]

So'nggi Minoy tahrir

So'nggi Minoy davri voqealarga boy davr bo'lib, bunda Minoy jamiyati chuqur o'zgarishlarni boshdan kechirdi. MInoy madaniyatining ko'plab eng taniqli namunalari aynan shu davrga bog'liq bo'lib, bularga misol sifatida Ilon ilohasi haykalchalarini, La Parisienne freskosini va marina kulolchilik bezak shakllarini keltirish mumkin.[19]

 
Thera vulqoni otilishidan keyingi So'nggi Minoy IB davriga xos marina bezak uslubidagi xum

So'nggi Minoy I (tahminan m. av. 1700-1470) davri badavlat neo-palatal madaniyatining davomi edi. Bu davrdagi muhim hodisa sifatida Thera vulqonining otilishini keltirish mumkin bo'lib, bu hodisa tahminan m. av. 1600-yillarda, SM IA davrida sodir bo'ldi.[19] Qayd etilgan tarixdagi eng yirik vulqonlardan bo'lmish bu vulqon otilishi natijasida yer yuzasiga 60-100 kub-kilometr modda otilib chiqqan va Vulqon faolligi indeksi bo'yicha 7 shkala bilan belgilangan.[20][21] Garchi vulqon otilishi natijasida Akrotiri kabi bir nechta Kiklad manzilgohlari vayron bo'lib, Shimoli-sharqiy Kritdagi ba'zi manzilgohlar tashlab ketilgan bo'lsada, Knossos kabi boshqa Minoy manzilgohlari rivojlanishda davom etgan. Vulqondan keyingi SM IB davrida (tahminan m. av. 1625-1470) yangi mahobatli binolar qurilib, xalqaro savdo rivojlangan, marina kulolchilik bezak shakli turi rivojlana boshlagan.[19]

So'nggi Minoy IB davri orol bo'ylab bir necha vayronagarchiliklar natijasida o'z yakuniga yetadi va bu bilan neo-palatal jamiyat ham barham topadi. Bu vayronagarchiliklar inson qo'li bilan sodir etilgani tahmin qilinadi, chunki bu vayronagarchiliklardan omon qolgan hududlar ham mavjud bo'lib, bu ofatning tabiiy sabablarga ko'ra sodir bo'lishi ehtimolini yo'qqa chiqaradi. Masalan, Knossos shaharchasi yong'in ichida qolgan bir paytda saroyda yong'in sodir bo'lmagan. Bu vayronagarchiliklar sabablari ko'p yillik bahslarga mavzu bo'lib kelmoqda. Ba'zi tadqiqotchilar buni Mikenalik istilochilarga bog'lasa, qolganlar bunga sabab sifatida ichki nizolar va g'alayonlarni keltirishadi. Yoki, ba'zi tadqiqotchilar bu vayronagarchiliklarni Thera vulqoni otilishi oqibatida yuzaga kelgan tabiiy beqarorlikning kechilib kelgan ta'siri sifatida ta'riflashsa, boshqalar bu ikki hodisaning vaqtda bir-biridan juda uzoqda sodir bo'lganini, shu sababdan ham ular orasida sababiy aloqadorlik mavjud emasligini ta'kidlashadi.[19]

So'nggi Minoy II (m. av. 1470-1420) davri arxeologik qazishmalarda ko'p uchramaydi, biroq bu davr ham tanazzul davri bo'lgani tahmin qilinadi.[19]

So'nggi Minoy III (m. av. 1420-1075) davri ham chuqur ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarga boy bo'lgan. Saroylar orasida faqatgina Knossos saroyi ishlab turgan, biroq SM IIIB2 davriga kelib bu saroy ham vayron etilgan. Ma'muriyat tili Mikena yunon tiliga o'tgan va moddiy madaniyat ham qit'aning ta'siri kuchayganini, yunoncha so'zlashuvchi zodagonlar ta'siri oshganini ko'rsatadi.[19][22] So'nggi Minoy IIIC davri boshqa mintaqalarda sodir bo'layotgan So'nggi Bronza davri inqirozi bilan to'g'ri kelib, qirg'oqda joylashgan manzilgohlar aholisi o'z manzillarini tashlab, tepaliklardagi yaxshiroq mudofaa qilinishi mumkin bo'lgan manzilgohlarga ko'chib ketishgan. Bu kichik qishloqlarning ba'zilari oldingi tog' ibodat joylaridan o'sib chiqqan bo'lib, ular Dastlabki Temir davriga qadar o'zlarining Minoy madaniyatlarini saqlab qolishgan.[19][23]

Geografiyasi tahrir

class=notpageimage|
Asosiy Minoy manzilgohlari xaritasi

Minoy sivilizatsiyasi asosan Krit orolida joylashgan bo'lib, Egey dengizidagi orollarda qo'shimcha manzilgohlar ham mavjud bo'lgan. Krit Egey dengizi joanubida, Yevropa, Afrika va Yaqin Sharqni bir-biri bilan bog'lovchi dengiz savdo yo'llari ustida joylashgan. Orol O'rtayer dengizi va Afrika iqlim mintaqalari chegarasida joylashgani va turli balandlikdagi qismlardan iborat ekani tufayli, orolda turli-tuman tabiiy boyliklar mavjud bo'lgan. Biroq, orolda metall qazilma boyliklari mavjud bo'lmagan va tadqiqotchilar fikricha aynan shu minoyliklarni xalqaro savdo tomon yetaklagan. Orol seysmik faol nuqtada joylashgan bo'lib, ko'pchilik Minoy manzilgohlarida zilzila tufayli vayronagarchilik nishonalari saqlanib qolgan. Minoy manzilgohlarining ko'pchiligi Krit orolining markaziy va sharqiy qismlarida joylashgan bo'lib, g'arbda, ayniqsa janubda ham ba'zi manzilgohlar mavjud.

Asosiy manzilgohlar tahrir

  • Knossos — Krit orolidagi eng yirik Bronza davriga oid arxeologik manzilgoh. Knossos m. av. 2500-yillarda tahminan 1,300-2,000 aholiga, m. av. 2000-yillarda 18,000 aholiga, m. av. 1600-yillarda 20,000-100,000 aholiga, m. av. 1360-yillarda 30,000 aholiga ega bo'lgan.[24][25]
  • Phaistos — Oroldagi Knossosdan keyingi ikkinchi eng yirik saroy. Knossos qoldiqlari kashf etilganidan ko'p o'tmay kashf etilgan.
  • Hagia Triada — Phaistos yaqinidagi shaharcha va ma'muriyat markazi. Chiziqli A lavhalarining eng yirik manbasi topilgan joy.
  • Kommos — Phaistos va Hagia Triada shaharchalari uchun port sifatida xizmat qiluvchi shaharcha. Saroy memorchiligi obidalari qarshisida fuqarolar va jamoat binolari qad ko'targan.
  • Malia — fransuzlar qazishma ishlari olib borgan manzilgoh. Manzilgohdagi saroy kompleksi proto-palatal davr haqida ko'plab ma'lumot beradi.
  • Kato Zakros — grek arxeologlari tomonidan orolning uzoq sharqiy qismida qazib kashf etilgan dengiz-bo'yi saroy komnpleksi. Arxeologik adabiyotlarda "Zakro" nomi bilan ham tanilgan.
  • Galatas — 1990-yillar boshlarida saroy kompleksi ekani tasdiqlangan manzilgoh.
  • Kydonia (bugungi Chania) — Krit g'arbidagi yagona saroy kompleksi qoldiqlari.
  • Gournia — XX asrning birinchi choragida qazib chiqarilga shaharcha.
  • Pyrgos — Krit janubidagi eng qadimgi Minoy davriga oid manzilgoh.
  • Vasiliki — Qadimgi Minoy davriga oid sharqiy manzilgoh. O'ziga xos sopol idishlar uslubiga shu nom berilgan.
  • Fournou Korfi — janubiy manzilgoh.
  • Pseira — turli marosimlar manzilgohlari joylashgan orol-shaharcha.
  • Juktas tog'i — Knossos saroyi bilan bog'liq bo'lgan eng mashhur Minoy tog' ibodat manzili.[26]
  • Arkalochori — Arkalochori oyboltasi topilgan manzilgoh.
  • Karfi — boshpana manzilgohi, eng so'nggi Minoy manzilgohlaridan biri.
  • Akrotiri — Santorini orolida joylashgan, Thera vulqoni otilishi joyi yaqinidagi manzilgoh.
  • Zominthos — Ida tog'i shimoliy etaklarida joylashgan shahar.

Kritdan tashqarida tahrir

 
Akrotiridan topilgan Minoy tasvirining bir qismi

Minoyliklar savdogarlar bo'lib, ularning madaniy aloqalari Misr, Kipr, Kanʼon, Levant sohili va Anatoliyaga qadar yetgan. Minoy uslubidagi freskolar Avaris va Tel Kabridagi zodagonlar xonadonlaridan topilgan. Minoy kulolchilik uslublari va bezak ko'rinishlari Ellada madaniyatiga ulkan ta'sir o'tkazgan. Santorinidan tashqari, Minoy sivilizatsiyasiga oid manzilgohlar[27] Kastri, Kytherada topilgan. Bu qit'adagi Yunoniston qirg'og'i yaqinida joylashgan orol bo'lib, u m. av. uchinchi mingyillik o'rtalaridan (QM II) boshlab m. av. XIII asrda Mikenaliklar tomonidan bosib olinguniga qadar Minoy sivilizatsiyasi ta'sirida bo'lgan.[28][29] Bu orolda qit'aga asoslangan Bronza davri madaniyati o'rniga Minoy madaniyati kirib kelgan bo'lib, bu Kritdan tashqaridagi eng qadimgi Minoy madaniyati manzilgohi hisoblangan.[30]

 
Minoy mis yombisi

Kikladlar ham Minoy madaniy ta'sir doirasida bo'lib, Karpathos, Saria va Kasos kabi Kritga yaqin joylashgan orollarda ham Bronza davri o'rtalari (O'M I-II) Minoy sivilizatsiyasi koloniyalari yoki Minoylik savdogarlar manzilgohlari mavjud bo'lgan. Ularning ko'pchiligi SM I davriga kelib tashlab ketilgan, lekin Karpathos Minoy madaniyatini tiklagan va bu madaniyat orolda Bronza davri yakuniga qadar davom etgan.[31] Boshqa Minoy sivilizatsiyasi koloniyalari sifatida faraz qilingan manzilgohlar, masalan Adolf Furtwängler tomonidan Aegina orolida mavjud bo'lgan, deb tahmin qilingan Minoy manzilgohi keyinchalik boshqa olimlar tomonidan inkor etilgan.[32] Lekin Rodos orolidagi Ialysos yaqinida Minoy koloniyasi mavjud bo'lgan.[33]

 
Kritliklar (Keftiu) Misrga sovg'a-salomlar bilan kelishmoqda. Tutmos III hukmronligi (m. av. 1479-1425-yillar) davri, Rehmir maqbarasi

Minoy madaniy ta'sir doirasi Kikladlardan tashqari Misr va Kiprgacha cho'zilgan. Qadimgi Misrdagi Fiva shahrida m. av. XV asrga borib taqaluvchi devoriy tasvirlar Minoycha ko'rinishdagi kishilarning sovg'a ko'tarib kelayotganini tasvirlaydi. Yozuvlarda ular keftiu ("dengiz o'rtasidagi orollar") o'lkasidan kelayotgani aytiladi va bu ularning sovg'a-salomlar bilan Kritdan kelgan savdogarlar yoki amaldorlar ekanini anglatishi mumkin.[4]

Kritdagi ba'zi manzilgohlar Minoyliklarning tashqi dunyo bilan chambarchas aloqalarni saqlab turuvchi jamiyat ekanini ko'rsatadi.[34] Kato Zakros neo-palatal manzilgohi bugungi sohildan 100 metr masofada joylashgan bo'lib, undagi ustaxonalar, turli buyumlarning soni manzilgohning savdo portlaridan biri bo'lganidan dalolat beradi. Bunday faoliyat turlarini dengizning san'at asarlarida ifoda etilishida ham kuzatish mumkin bo'lib, Akrotiridagi G'arbiy uyning beshinchi xonasidagi "Flotilla" freskosi bunga misol bo'la oladi.[35]

Manbalar tahrir

  1. ↑ Karadimas, Nektarios; Momigliano, Nicoletta (2004). "On the Term 'Minoan' before Evans's Work in Crete (1894)" (PDF). Studi Micenei ed Egeo-anatolici. 46 (2): 243–258.
  2. ↑ Bennet, John (2015-07-30), „Minoan civilization“, Oxford Research Encyclopedia of Classics, Oxford University Press, qaraldi: 2023-08-17
  3. ↑ Kozloff, Arielle P.. Amenhotep III: Egypt's Radiant Pharaoh. Cambridge University Press — 211 bet. ISBN 978-1-139-50499-7. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Dickinson, Oliver. The Aegean Bronze Age, Cambridge World Archaeology. Cambridge University Press, 2005. 
  5. ↑ Ushbu xronologiya Manning (2012) ma'lumotlariga asoslanadi. Bu yerda keltirilgan mutlaq sanalar radio-uglerod sana aniqlov tizimi ma'lumotlariga asoslanadi va ular boshqa manbalarga to'g'ri kelmasligi mumkin.
  6. ↑ Manning, Sturt W.; Ramsey, C.B.; Kutschera, W.; Higham, T.; Kromer, B.; Steier, P.; Wild, E.M. (2006). „Chronology for the Aegean Late Bronze Age“. Science. № 312. 565–569-bet. Bibcode:2006Sci...312..565M. doi:10.1126/science.1125682. PMID 16645092.
  7. ↑ Keenan, Douglas J. (2003). „Volcanic ash retrieved from the GRIP ice core is not from Thera“. Geochemistry, Geophysics, Geosystems. 4-jild, № 11. doi:10.1029/2003gc000608. ISSN 1525-2027.
  8. ↑ „On Crete, New Evidence of Very Ancient Mariners (Published 2010)“ (en) (2010-yil 15-fevral). Qaraldi: 2023-yil 20-avgust.
  9. ↑ News, Bruce Bower, Science. „Hominids Went Out of Africa on Rafts“ (en-US). Wired. Qaraldi: 2023-yil 20-avgust.
  10. ↑ Broodbank, C.; Strasser, T. (1991). „Migrant farmers and the Neolithic colonisation of Crete“. Antiquity. № 65 (247). 233–245-bet. doi:10.1017/s0003598x00079680.
  11. ↑ Hermann Bengtson. Griechische Geschichte, 9th Edition, München: C.H. Beck, 2002 — 8 - 15 bet. ISBN 340602503X. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Tomkins, Peter; Schoep, Ilse „Crete“,. The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean Cline, Eric: . Oxford University Press, 2012 — 66–82 bet. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199873609.013.0005. ISBN 978-0199873609. 
  13. ↑ Watrous, L. Vance. Minoan Crete: An Introduction. Cambridge University Press, 2021 — 35–38 bet. ISBN 9781108440493. 
  14. ↑ Watrous, L. Vance. Minoan Crete: An Introduction. Cambridge University Press, 2021 — 38–48 bet. ISBN 9781108440493. 
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Schoep, Ilse „Crete“,. The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean Cline, Eric: . Oxford University Press, 2012 — 113–125 bet. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199873609.013.0008. ISBN 978-0199873609. 
  16. ↑ Hallager, Birgitta „Minoan Pottery“,. The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean Cline, Eric: . Oxford University Press, 2012 — 405–414 bet. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199873609.013.0030. ISBN 978-0199873609. 
  17. ↑ Watrous, L. Vance. Minoan Crete: An Introduction. Cambridge University Press, 2021 — 52–76 bet. ISBN 9781108440493. 
  18. ↑ Karl-Wilhelm Welwei. Die Griechische Frühzeit. München: C.H. Beck, 2002 — 12–18 bet. ISBN 3406479855. 
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 Hallager, Erik „Crete“,. The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean Cline, Eric: . Oxford University Press, 2012 — 149–159 bet. DOI:10.1093/oxfordhb/9780199873609.013.0011. ISBN 978-0199873609. 
  20. ↑ McCoy, FW; Dunn, SE (2002). "Modelling the Climatic Effects of the LBA Eruption of Thera: New Calculations of Tephra Volumes May Suggest a Significantly Larger Eruption than Previously Reported" (PDF). Chapman Conference on Volcanism and the Earth's Atmosphere. Thera, Greece: American Geographical Union.
  21. ↑ Sigurdsson, H; Carey, S; Alexandri, M; Vougioukalakis, G; Croff, K; Roman, C; Sakellariou, D; Anagnostou, C; Rousakis, G (2006). „Marine Investigations of Greece's Santorini or Akrotiri Volcanic Field“. Eos. 87-jild, № 34. 337–348-bet. Bibcode:2006EOSTr..87..337S. doi:10.1029/2006EO340001.
  22. ↑ Watrous, L. Vance. Minoan Crete: An Introduction. Cambridge University Press, 2021 — 188-201 bet. ISBN 9781108440493. 
  23. ↑ Watrous, L. Vance. Minoan Crete: An Introduction. Cambridge University Press, 2021 — 197–201 bet. ISBN 9781108440493. 
  24. ↑ Castleden, Rodney. The Knossos Labyrinth. Routledge, 2012. ISBN 9781134967858. 
  25. ↑ Castleden, Rodney. Minoan Life in Bronze Age Crete. Routledge, 2002. ISBN 9781134880645. 
  26. ↑ Donald W. Jones. Peak Sanctuaries and Sacred Caves in Minoan Crete, 1999. ISBN 91-7081-153-9. 
  27. ↑ Best, Jan G. P.; Vries, Nanny M. W. de. Interaction and Acculturation in the Mediterranean: Proceedings of the Second International Congress of Mediterranean Pre- and Protohistory, Amsterdam, 19–23 November 1980. John Benjamins Publishing, 1980. ISBN 978-9060321942. 
  28. ↑ The Minoan Thalassocracy: Myth and Reality Hägg, R.; Marinatos N.: , Stockholm, 1994. 
  29. ↑ Branigan, Keith (1981). „Minoan Colonialism“. The Annual of the British School at Athens. № 76. 23–33-bet. doi:10.1017/s0068245400019444. JSTOR 30103026.
  30. ↑ J. N. Coldstream; G. L. Huxley. Kythera: Excavations and Studies Conducted by the University of Pennsylvania Museum and the British School at Athens. London: Faber & Faber, 1972. 
  31. ↑ Melas, E. M. (1985). „The Islands of Karpathos, Saros and Kasos in the Neolithic and Bronze Age“. Studies in Mediterranean archaeology. № 68. Gothenburg.
  32. ↑ James Penrose Harland. Prehistoric Aigina: A History of the Island in the Bronze Age. Paris: ch. V., 1925. 
  33. ↑ Furumark, Arne (1950). „The settlement at Ialysos and Aegean history c. 1500–1400 B.B.“. Opuscula archaeologica. № 6. Lund.
  34. ↑ Hoffman, Gail L. Imports and Immigrants: Near Eastern Contacts with Iron Age Crete. University of Michigan Press. ISBN 978-0472107704. 
  35. ↑ Warren, Peter (1979). „The Miniature Fresco from the West House at Akrotiri, Thera, and Its Aegean Setting“. The Journal of Hellenic Studies. № 99. 115–129-bet. doi:10.2307/630636. ISSN 0075-4269. JSTOR 630636. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Minoy_sivilizatsiyasi&oldid=4210354" dan olindi