Montro konvensiyasi

Toʻliq nomi: Boʻgʻozlar masalasidagi Montro konvensiyasi ;
Turi	Xalqaro shartnoma
Imzolangan sanasi	20-iyul, 1936-yil
Imzolangan joyi	Montro, Shveysariya
Kuchga kirishi	9-noyabr, 1936-yil
Imzolangan	Avstraliya; Bolgariya; France; Gretsiya; Yaponiya; Ruminiya; Yugoslaviya; Turkiya; Birlashgan Qirollik; SSSR;
Tillari	fransuzcha

Montro konvensiyasi bu 1936-yilda imzolangan xalqaro shartnoma boʻlib, ushbu konvensiya orqali Turkiyaga qarashli Istanbul va Dardanel boʻgʻozlarining nazorat qilinishi hamda harbiy kemalarning oʻtishini tartibga solish masalasi hal qilingan. Bu konvensiya Turkiyaga boʻgʻozlar ustidan toʻliq nazorat qilish imkonini beradi hamda tinchlik davrida fuqaro va savdo kemalarining erkin oʻtishini kafolatlaydi. Konvensiya Qora dengiz boʻyida joylashmagan mamlakatlarga tegishli harbiy kemalarning oʻtishiga cheklovlar qoʻygan. Shartnoma talablari koʻp yillar davomida munozaralarga sabab boʻlgan. Bu konvensiya Sovet Ittifoqiga qarashli flotga Oʻrta yer dengiziga kirish huquqini ham bergan edi. Konvensiya imzolanishi bilan 1923-yilda imzolangan Lozanna shartnomasi doirasidagi Boʻgʻoz konvensiyasining oʻrnini egallagan. Ushbu kelishuvdan soʻng Xalqaro Boʻgʻozlar Komissiyasi oʻz faoliyatini tugatgan.

Turkiya Lozanna shartnomasi bilan imzolangan Boʻgʻozlar konvensiyasi tufayli kiritilgan cheklovlardan doimo xavotirda edi. Qurollanish poygasining qayta boshlanishi bilan konvensiya imzolangan paytdagi qurolsizlanish umidiga ishongan Turkiyaning bezovtaligi sekin-asta ortib borgan. Turkiya bu tartibsizliklarni hal qilish maqsadida boʻgʻozlar maqomini imzolagan davlatlarga uni oʻzgartirish taklifini berganida davlatlarning deyarli barchasida bu boradagi umumiy yakdil qarashni koʻrgan edi. Buyuk Britaniya Tashqi ishlar vazirligining 1936-yil 23-iyuldagi notasida shunday deyilgan: „Turkiyaning Boʻgʻozlar konvensiyasiga oʻzgartirish kiritish haqidagi talabi asoslidir“.

Boʻgʻozlar maqomi va kemalarning tranzit rejimidan doimo manfaatdor boʻlgan Buyuk Britaniyaning koʻmagi bilan Bolqon Antantasining doimiy kengashi yigʻilishida Turkiyaning taklifini qoʻllab-quvvatlashga qaror qilinadi. 1936-yil 4-may Belgradda Turkiya tashabbusi bir ovozdan qoʻllab-quvvatlanadi. Konvensiya 1936-yil 22-iyun kuni Shveysariyaning Montro shahrida oʻz ishini boshlaydi. 1936-yil 20-iyulda Bolgariya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Gretsiya, Yaponiya, Ruminiya, Sovet Ittifoqi, Yugoslaviya va Turkiya tomonidan imzolangan yangi Boʻgʻozlar konvensiyasidan soʻng Turkiyaning cheklangan huquqlari tiklandi va boʻgʻozlar nazorati Turkiyaga topshirildi^[1]. Turkiya Sovet Ittifoqi bilan tuzgan hujum qilmaslik toʻgʻrisidagi paktga muvofiq bu konvensiya Sovet Ittifoqi tarafidan ham qoʻllab-quvvatlandi. Konvensiya 1936-yil 9-noyabrdan boshlab kuchga kirdi. 1936-yil 11-noyabrda Millatla qora dengiz róyxatiga olindi^[2]. Bugungi kunda ham konvensiyaga amal qilinmoqda.

Moddalari

Savdo kemalarining oʻtish tartibi

Tinchlik davrida kecha yoki kunduz boʻlishidan qatʼi nazar, hech qanday rasmiyatchiliklarsiz, sogʻliqni saqlash tekshiruvidan tashqari Boʻgʻozlar orqali tranzit va aylanib oʻtish (transport)ning toʻliq erkinligidan foydalanadilar.
Urush davrida Turkiya, agar urush boshlagan tomon boʻlmasa, bayrogʻi va yukidan qatʼi nazar, Boʻgʻozlar orqali tranzit va qaytib kelish (transport) erkinligidan foydalanadi. Yoʻl koʻrsatuvchilik va abortaj xizmati ularning ixtiyoriga koʻra amalga oshiriladi.
Agar Turkiya urush paytida urush holatida boʻlsa, Turkiya bilan urushayotgan davlatga bogʻlanmagan savdo kemalari, agar ular dushmanga hech qanday yordam bermasalar, boʻgʻozlarda tranzit va qaytish (tashish) erkinligidan foydalanadilar. Bu kemalar kunduzi Boʻgʻozga kiradi va oʻtish har safar Turkiya hukumati tomonidan koʻrsatilgan yoʻl bilan amalga oshiriladi.
Agar Turkiya oʻzini yaqinlashib kelayotgan urush xavfi tahdidi ostida deb hisoblasa, ular boʻgʻozlar orqali tranzit va tranzit (transport) oʻtkazishda toʻliq erkinlikdan foydalanadilar. Biroq kemalar kunduzi Boʻgʻozga kirishi va oʻtish har safar Turkiya hukumati tomonidan koʻrsatilgan yoʻnalish boʻyicha amalga oshirilishi kerak boʻladi. Vaziyatda koʻrsatma talab qilinishi mumkin, ammo buning uchun hech qanday toʻlov olinmaydi^[3].

Tugash shartlari

Shartnoma kuchga kirgan kundan boshlab 20 yil davomida amal qilinishi kelishilgan. Shartnoma muddati 1956-yil 20-iyulda tugadi va imzolagan davlatlar Montro boʻgʻozlari konvensiyasini oʻzgartirishga harakat qilishdi, ammo ular muvaffaqiyatsizlikka uchradi.

Xalqaro dengiz huquqi qoidalarida va tugatish shartlarida koʻrsatilganidek, kemalarning toʻxtovsiz (tranzitsiz) oʻtish huquqi tufayli shartnoma oʻzgargan taqdirda ham, agar shartnomaning I ilovasi oʻzgartirilmagan boʻlsa, har qanday Turk boʻgʻozlaridan oʻtadigan kema shartnomaning I ilovasida koʻrsatilgan soliqlardan ozod qilinishi kerak va boshqa toʻlovlar olinmaydi.

Manbalar

↑ „Le Montreux Palace over the years“. Fairmont.com. 28 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 eylül 2014.
↑ League of Nations Treaty Series, vol. 173, pp. 214-241.
↑ „Montreux Boğazlar Sözleşmesi“ (2015-yil 1-iyun). 2015-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-noyabr.

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

[1] „Le Montreux Palace over the years“. Fairmont.com. 28 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15 eylül 2014.

[2] League of Nations Treaty Series, vol. 173, pp. 214-241.

[3] „Montreux Boğazlar Sözleşmesi“ (2015-yil 1-iyun). 2015-yil 6-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 9-noyabr.

[1]

[2]

[3]