Vikipediya

Narsissizm

Narsissizm oʻzi egosiga qaram boʻlgan shaxsiyat yoʻnalishi boʻlib, kishining oʻz tashqi koʻrinishi yoki qiyofasiga haddan tashqari qiziqish bildirishi va koʻpincha boshqalar hisobidan oʻz ehtiyojlari bilan haddan tashqari ovora boʻlib qolishi shaklida namoyon boʻladi[1][2].

Michelangeloning "Narcissus" asari (1597-99); oʻz aksiga maftun boʻlgan odam.

Oʻzi va oʻz ehtiyojlari haqida maʼlum darajada qaygʻurish har bir individga xos tabiiy jarayondir[3][4]. Narsissizm odatiylikdan gʻayritabiiy shaxsiyat ifodasigacha boʻlgan davomiylikda namoyon boʻlishi mumkin[5]. Narsissizmning normal, sogʻlom darajalari va oʻz-oʻzini qabul qilishi qiyin boʻlgan yoki narsisistik shaxsiyat buzilishi kabi patologik ruhiy kasalligi boʻlgan odamlar oʻrtasida sezilarli farq bor[5][6].

Tarixi

tahrir
 
Yunon mifologiyasida xudolarni ortda qoldira olishiga ishongan Sisyphus haqida hikoya qilinadi. U manmanlikda ayblangan va abadiy toshni tepalikka dumalatib olib chiqish jazosiga hukm qilingan. Sizif har safar choʻqqiga yaqinlashganda tosh orqaga dumalab ketar va Sizif xuddi shu vazifani yana qayta takrorlashga majbur boʻlardi.

„Narsissizm“ atamasi miloddan avvalgi 8-yilda yozilgan Rim shoiri Ovidning "Metamorfozalar" asaridan kelib chiqqan. Asarning 3-sheʼriy kitobida koʻplab potensial oshiqlarning yutuqlarini rad etuvchi kelishgan yigit Narsissusning afsonaviy tarixi haqida hikoya qilinadi. Unga koʻra, boshqalar chiqargan tovushlarni akslantirishga hukm qilingan laʼnatlangan Echo nimfasini rad etgan Narsissusni xudolar suv havzasidagi oʻz aksini sevib qolish bilan jazolaydi. Narcissus sevgisi yoʻnaltirilgan obyekt unga sevgi bilan javob qaytara olmasligini bilib qolgach, uni qargʻay-qargʻay halok boʻladi[7].

Haddan tashqari xudbinlik tushunchasi butun tarixiy davr davomida tan olingan. Qadimgi Yunonistonda bu holat hubris tushunchasi sifatida maʼlum boʻlgan.

Faqat XIX asr oxirlariga kelib narsissizm psixologik nuqtai nazardan oʻrganila va tavsiflana boshladi[8]. Oʻsha vaqtdan beri mazkur atama psixologiyada maʼno jihatidan sezilarli farqlarga ega boʻldi. Narsissizm quyidagilarni tasvirlash uchun ishlatilgan:

  • jinsiy buzuqlik;
  • normal [sogʻlom] rivojlanish bosqichi;
  • psixoz alomati va
  • obyekt munosabatlarining bir nechta xususiyatlari [kichik tiplar][9].

Psixiatrlar Pol Näcke va Havelock Ellis (1889) bir-biridan mustaqil tarzda birinchi marta „narsissizm“ atamasini oʻz tanasiga jinsiy sherikning tanasiga qanday munosabatda boʻlsa, xuddi shunday muomala qiladigan odamni tasvirlash uchun ishlatgan. Narsissizm, bu nuqtai nazardan, insonning butun jinsiy hayotini suiisteʼmol qiladigan buzuqlik sifatida koʻrilgan[8].

Psixoanalitik Otto Rank 1911-yilda narsissizm haqidagi birinchi klinik maqolani nashr etdi va uni bemaʼnilik va oʻz-oʻzidan hayratlanish bilan bogʻladi[10][8].

Yana bir psixoanalitik, nevrolog Ernest Jones 1913-yilda birinchi boʻlib ekstremal narsissizmni talqin qildi va uni xarakterdagi nuqson sifatida „Xudo-kompleks“ deb atadi. U Xudo kompleksiga ega boʻlgan odamlarni oʻzini oʻta muhim deb hisoblovchi, haddan tashqari oʻziga ishongan, avtoerotik, oʻzini koʻz-koʻz qiladigan, oʻzidan hayratlanadigan, hamma narsani bilaman va qila olaman deb hisoblaydigan shaxs sifatida tavsiflaydi. Bunday individlarning oʻziga xoslikka muhtojligi yaqqol kuzatiladi[11][12][13].

Zigmund Freyd (1914) oʻzining „Narsissizm haqida: Kirish“ nomli risolasida narsissizm haqidagi qarashlarini bayon qildi. Uning fikricha, hamma odamlar tugʻilganidan boshlab narsisizm darajasiga ega (birlamchi narsissizm) va bu narsissizm sogʻlom xarakterga ega hamda vaqt oʻtishi bilan boshqalarga boʻlgan muhabbat sifatida namoyon boʻladi. Freyd narsisizmni avtoerotizm va obyektga muhabbat, boshqalarga muhabbat oʻrtasidagi zaruriy oraliq bosqich deb hisboblaydi. U, shuningdek, oʻz muhabbatini boshqalarga koʻrsatish darajasiga yetgan odamlar bu muhabbatni oʻzlariga yoʻnaltirganlarida narsisizm nevrozga (ikkilamchi narsissizmga) aylanadi, degan nazariyani ilgari suradi. Vaqt oʻtishi bilan bu shaxslar jamiyatdan uzilib qoladilar va boshqalarga qiziqmay qoʻyadilar[14][15][16].

Robert Waelder 1925-yilda birinchi boʻlib narsisizmni shaxsiy xususiyat sifatida konsepsiyalashtirgan. Uning taʼrifi kamsituvchi, oʻzini boshqalardan ustun his qiladigan, tez-tez oʻzidan hayratlanadigan va boshqalarga hamdardlik koʻrsatmaydigan shaxslarni tasvirlaydi[17]. Waelderning ishi va amaliy tadqiqotlari bugungi kunda narsissizm va klinik buzilish sanalgan narsisistik shaxsiyat buzilishining taʼriflanishiga taʼsir koʻrsatdi. Uning bemori muvaffaqiyatga erishgan olim boʻlib, u oʻzini haddan ortiq darajada yaxshi koʻrar va oddiygina aybdorlik hissga ega emasdi. U odamlardan oʻta uzoq va mustaqil, boshqalarga hamdardlik bildira olmaydigan va intim munosabatlarda xudbin edi. Bundan tashqari, u haddan tashqari mantiqiy fikr yuritar va ilmiy bilimlarni amaliy qoʻllashda mavhum intellektual fikrni qadrlardi[18].

Karen Horney (1939) narsissizm oʻzini oʻzi sogʻlom baholashdan patologik holatgacha boʻlgan spektrdagi hodisa ekanligini taxmin qiladi[17].

Bu atama 1979-yilda Christopher Laschning "Narsissizm madaniyati" asari nashr etilgandan keyin kengroq ijtimoiy ong chegaralariga kirdi[19] Oʻshandan beri ijtimoiy tarmoqlar, bloggerlar va oʻz-oʻzini band qiluvchi mualliflar „narsissizm“ni[20] oʻz manfaatlari uchun harakat qiluvchilar va barcha uy zoʻravonlari uchun umumiy taʼrif sifatida qoʻllaydilar[21][22].

Xususiyatlari

tahrir
 
Freyd narsissizm normal, sogʻlom va tugʻilishdan boshlab barcha odamlarda mavjud boʻlgan xususiyat degan nazariyani ilgari surdi (birlamchi narsissizm). Bu nazariyaga koʻra, vaqt oʻtishi bilan narsissizmning bu koʻrinishiga boshqalarga boʻlgan mehr xususiyati ham qoʻshiladi. Ikkilamchi narsissizm, nevroz, odamlar oʻz yoʻnalishini oʻzgartirganda va oʻz mehrini oʻzlariga yoʻnaltirganda paydo boʻladi.

Narsissizm „yaxshi“ yoki „yomon“ boʻlishi shart degan standart mavjud emas; bu oʻlchanayotgan kontekst va natijalarga bogʻliq. Ijtimoiy munosabatlarni boshlash kabi muayyan ijtimoiy kontekstlarda va oʻzini yaxshi his qilish kabi maʼlum natijalar bilan sogʻlom narsissizm foydali boʻlishi mumkin. Biroq boshqa kontekstlarda, masalan, uzoq muddatli munosabatlarni saqlab qolish va turli holatlar, masalan, faqat oʻzini haq deb hisoblash nuqtai nazaridan narsissizm zararlidir[23].

Narsissizmning inson shaxsiyatidagi oʻziga xosligi jihatidan toʻrtta oʻlchovi aniqlangan: yetakchilik/hokimiyat, ustunlik/takabburlik, oʻzini sevish/oʻzidan hayratlanish va ekspluatatsiya/huquq[24].

Narsissizmning normal va sogʻlom darajalari

tahrir

Narsissizm yetuk oʻz-oʻzini hurmat qilish va oʻzini qadrlashning muhim tarkibiy qismidir[25][26][27]. Aslini olganda, narsissistik xatti-harakatlar insonning oʻz qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgan shaxsiy va shaxslararo strategiyalar tizimidir[28].

Sogʻlom narsissizm yetuk psixologik salomatlik bilan bogʻliqligi taxmin qilingan. Oʻz-oʻzini hurmat qilish narsisizm va psixologik salomatlik oʻrtasida vositachi vazifasini bajaradi. Shu sababli, oʻzini-oʻzi hurmat qilish, oʻzini-oʻzi idrok etish qobiliyati yoqimliligi tufayli yuqori darajali narsisslar nisbatan tashvish va gʻamginlikdan holi hisoblanadilar[29].

Narsissizmning halokatli darajalari

tahrir

Narsissizm oʻz-oʻzidan shaxsiy xususiyatdir. Biroq narsisistik xatti-harakatlarning yuqori darajasi zarar etkazishi va oʻzini oʻzi magʻlub qilishi mumkin[30]. Buzgʻunchi narsissizm — bu odatda patologik narsisistik shaxs buzilishi bilan bogʻliq boʻlgan baʼzi kuchli xususiyatlarning, masalan, tanlanganlik va ustunlik tuygʻulari, takabbur xatti-harakatlar va boshqalarga nisbatan hamdardlik va gʻamxoʻrlikning umumiy yetishmasligi bilan tavsiflanadigan „kattalik namunasi“ning doimiy namoyon boʻlishi bilan izohlanadi[2]. Spektrda buzgʻunchi narsissizm sogʻlom narsissizmdan koʻra ekstremalroq, ammo patologik holat kabi ekstremal emas[31].

Narsisizmning patologik darajalari

tahrir

Narsisistik xatti-harakatlarning juda yuqori darajasi patologik holat sanaladi. Freyd taʼkidlaganidek, bunday narsissizm sogʻlom narsissizmning kuchaygan, ekstremal koʻrinishidir. Freydning narsisizm gʻoyasi oʻzidan boshqalarni seva olmaslik, empatiyaning yetishmasligi, hissiy boʻshliq, zerikish va kuchni izlashga tinimsiz ehtiyojda namoyon boʻladigan patologiyani tasvirlab beradi[30]. Klinik nazariyotchilar Kernberg, Kohut va Teodore Millonlarning barchasi patologik narsissizmni erta bolalik davridagi noaniq va mos kelmaydigan oʻzaro taʼsirlarga javob reaksiyasi sifatida koʻrdilar. Ular narsisslarga oʻzaro munosabatlarda kompensatsiya qilishga harakat qilishni taklif qiladilar[32]. Nemis psixoanalitigi Karen Horney (1885—1952) ham narsissistik shaxsiyatni erta muhit tomonidan shakllantirilgan maʼlum bir temperament xususiyati sifatida koʻradi.

Irsiyat

tahrir

Egizaklar ustida oʻtkazilgan irsiylik tadqiqotlari standartlashtirilgan testlar bilan oʻlchanadigan narsisistik xususiyatlar koʻpincha meros boʻlib qolganligini koʻrsatdi. Narsissizmning yuqori irsiyat koʻrsatkichi (0,64) ekanligi aniqlandi, bir xil egizaklarda bu xususiyatning muvofiqligi ekologik sabablarga qaraganda genetik jihatdan sezilarli darajada taʼsirlanganligini koʻrsatadi. Oddiy va patologik shaxsdan tortib narsissistik xususiyatlarning davomiyligi yoki spektri mavjudligi ham koʻrsatilgan[33][34]. Bundan tashqari, dalillar shuni koʻrsatadiki, narsissizmning individual elementlari ham oʻzlarining merosxoʻrlik darajasiga ega, masalan, intrapersonal ulugʻvorlik 0,23 ballga, shaxslararo huquq esa 0,35 ballga ega[35]. Genetik taʼsir narsissizmning namoyon boʻlishida muhim ahamiyat kasb etsa-da, bu „oʻyin“dagi yagona omil emas.

Narsissizm ifodalari

tahrir

Jinsiy narsissizm

tahrir

Jinsiy narsisizm shahvoniy xulq-atvorning egosentrik modeli sifatida tasvirlangan, bu jinsiy qobiliyat yoki jinsiy huquqni, baʼzan nikohdan tashqari munosabatlar shaklida oshib ketgan tuygʻuni oʻz ichiga oladi. Bu oʻz-oʻzini past baholaganlik uchun ortiqcha kompensatsiya yoki haqiqiy yaqinlikni davom ettira olmaslik ifodasi boʻlishi mumkin[36].

Narsissistik xulq-atvor namunasi ayollarga qaraganda erkaklarda koʻproq kuzatiladi, deb hisoblansa-da[37][38] bu jinsiy yetishmovchilik tuygʻularini haddan tashqari magʻrur boʻlish yoki oʻzlarining erkaklik yoki ayolliklariga berilib ketish orqali qoplaydigan erkaklarda ham, ayollarda ham uchraydi[39].

Baʼzi ekspertlar „jinsiy qaramlik“ deb ataladigan munozarali holat aslida qaramlik holati emas, balki jinsiy narsissizm yoki jinsiy kompulsivlik deb hisoblashadi[40].

Ota-onalarning narsissizmi

tahrir

Narsissistik ota-onalar koʻpincha oʻz farzandlarini oʻzlarining kengaytmalari sifatida koʻradilar va ularni oʻzlarining hissiy va oʻzini-oʻzi hurmat qilish ehtiyojlarini qoʻllab-quvvatlaydigan tarzda harakat qilishga undaydilar[41]. Zaifligi tufayli yosh bolalar bu xatti-harakatlardan sezilarli darajada taʼsirlanadilar[42]. Ota-onalarning ehtiyojlarini qondirish uchun bolalar oʻz istaklari va his-tuygʻularini qurbon qilishlari mumkin[43]. Bunday ota-ona tarbiyasida voyaga etgan bola balogʻat yoshida oʻz yaqin munosabatlari bilan kurashga kirishishi mumkin.

Ekstremal holatlarda bunday tarbiya uslubi bolalar bilan munosabatlarning buzilishiga olib kelishi mumkin, bu esa norozilik tuygʻusi va baʼzi hollarda oʻz-oʻzini barbod qilish tendensiyalariga olib kelishi mumkin[41].

Ish joyidagi narsissizm

tahrir
  • Professionallar. Baʼzi mutaxassislar, hatto nohaq boʻlsalar ham, doimiy ravishda boshqalarni oʻz malakalarini eʼtirof etishga majbur qiladilar[44][45]. Professional narsissizm boshqa qobiliyatli va hatto favqulodda mutaxassislarning narsissistik tuzoqqa tushishlariga olib kelishi mumkin. „Koʻpchilik mutaxassislar obroʻ, nazorat, bilim, malaka va hurmatga ega boʻlgan qiyofalarini shakllantirish ustida ishlaydilar. Bu barchamizning ichimizdagi narsissning xususiyatlari — biz ahmoq yoki qobiliyatsiz koʻrinishdan qoʻrqamiz“[44].
  • Rahbarlar. Rahbarlar koʻpincha potentsial narsissistik belgilarni oʻzlarida namoyon qiladilar:
    • jonsiz — kompaniyaning ish avtomobillari, kompaniya tomonidan chiqarilgan smartfon yoki deraza bilan oʻralgan ofislarni xohlash;
    • jonli — hamkasblar va qoʻl ostidagilardan doimiy xushomad va eʼtibor kutish[46]
Narsissizm bir qator potentsial yetakchilik muammolari bilan bogʻliq boʻlib, yomon motivatsion koʻnikmalardan xavfli qarorlar qabul qilishgacha va ekstremal holatlarda oq yoqa jinoyati bilan bogʻliq[47]. Daromadga katta eʼtibor qaratadigan yuqori darajadagi korporativ liderlar oʻz tashkilotlari uchun qisqa muddatli ijobiy foyda keltirishi mumkin, ammo oxir-oqibat bu alohida xodimlar va butun kompaniyalarni pastga tortadi[48].
Narsissistik rahbarning qoʻl ostidagi xodimlar har kuni qoʻllab-quvvatlash va eʼtirof manbalarini topishlari mumkin, biroq agar ular toʻgʻri chegaralarni saqlashga juda ehtiyot boʻlmasalar, tezda faol „maqtovchi“ manbalarga aylanadilar[46] :143, 181.
Rahbarlikka koʻtarilishda shaxsning rolini oʻrganuvchi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, rahbarlik lavozimlariga koʻtarilgan shaxslarni shaxslararo dominant, ekstrovert va ijtimoiy qobiliyatli deb taʼriflash mumkin[47]. Rahbarlik lavozimlariga koʻtarilishda narsissizmning oʻzaro bogʻliqligini oʻrganayotganda koʻpincha shaxslararo dominant, ekstrovert va ijtimoiy qobiliyatga ega boʻlgan narsisslar ham etakchilikka koʻtarilishlari mumkinligini koʻrish mumkin boʻladi. Lekin ular qandaydir nomaʼlum boʻlgan vaziyatlarda lider sifatida paydo boʻlishlari ehtimoli koʻproq. Ajablanarlisi shundaki, narsissizm shaxsning yetakchilik darajasiga koʻtarilishiga yordam beradigan xususiyat sifatida namoyon boʻlishi mumkin va oxir-oqibat bu odamni muvaffaqiyatsizlikka olib keladi[47].
  • Umumiy ishchi kuchi. Narsissizm umumiy ishchi kuchida muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Misol uchun, narsissizm inventarlari yuqori boʻlgan shaxslar tashkilotlarga yoki ish joyidagi boshqa odamlarga zarar yetkazadigan teskari xatti-harakatlarga koʻproq moyil[49]. Agressiv (va teskari) xatti-harakatlar, odatda, oʻz-oʻzini hurmat qilish gʻoyasi ostida yuzaga keladi[50][51]. Narsissizm darajasi yuqori boʻlgan odamlar oʻz-oʻzini haddan tashqari hurmat qilish qobiliyatini namoyon etadilar. Bir tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, narsissizmi yuqori boʻlgan xodimlar ish joyidagi boshqalarning xatti-harakatlarini narsissizmi past boʻlganlarga qaraganda koʻproq haqoratli va tahdidli deb bilishadi[52].

Mashhurlarning narsissizmi

tahrir

Mashhurlarning narsissizmi (baʼzan orttirilgan situatsion narsissizm deb ataladi) — boylik, shon-shuhrat va mashhur kishilarning boshqa tuzoqlari tufayli kech oʻsmirlik yoki balogʻat yoshida rivojlanadigan narsissizm shakli. Mashhur narsissizm bolalikdan keyin rivojlanadi, mashhur odamlarga berilib ketgan jamiyat tomonidan qoʻzgʻatiladi va qoʻllab-quvvatlanadi. Muxlislar, yordamchilar va tabloid ommaviy axborot vositalari bu odam haqiqatan ham boshqa odamlardan koʻra muhimroq ekanligi haqidagi gʻoyani ilgari suradilar, bu faqat moyillik yoki yashirin boʻlishi mumkin boʻlgan narsissistik muammoni yuzaga chiqaradi va uning shaxsiyatning toʻliq buzilishiga aylanishiga yordam beradi. „Robert Millmanning aytishicha, mashhurlar odamlarning ularga qarashlariga shunchalik koʻnikishadiki, oxir-oqibat oʻzlari boshqalarga qaramay qoʻyadilar“[53]. Oʻzining eng ekstremal koʻrinishi va alomatlarida bu turdagi narsissizm narsisistik shaxsiyat buzilishidan ajralib turmaydi, faqat kech boshlanishi va koʻplab muxlislar tomonidan qoʻllab-quvvatlanishi bilan farqlanadi. „Ijtimoiy meʼyorlar, nazorat va ularni markazlashtiruvchi odamlarning yoʻqligi bunday kishilarni daxlsiz ekanliklariga ishonishga majbur qiladi“[54]. Shu sababdan ham ular beqaror munosabatlar, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish yoki tartibsiz xatti-harakatlardan aziyat chekishlari mumkin.

Kollektiv narsissizm

tahrir

Kollektiv narsissizm — bu narsissizmning bir turi boʻlib, unda odam oʻz guruhiga haddan tashqari muhabbat qoʻyadi[55]. Narsissizmning klassik taʼrifi individuallikka qaratilgan boʻlsa-da, kollektiv narsissizm guruh haqida shunga oʻxshash haddan tashqari yuqori fikrga ega boʻlish mumkinligini va guruh narsissistik shaxs sifatida mavjud boʻla olishini taʼkidlaydi[55]. Kollektiv narsissizm etnosentrizm bilan bogʻliq; ammo etnosentrizm, birinchi navbatda, etnik yoki madaniy darajadagi oʻzini oʻzi markazlashtirishga qaratilgan boʻlsa, kollektiv narsissizm faqat madaniyatlar va etnik guruhlardan tashqari har qanday turdagi guruhga taalluqlidir[55][56].

Narsisistik xatti-harakatlarni normallashtirish

tahrir
 
Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, narsissizm shkalasi boʻyicha yuqori ball olgan shaxslar (oʻzi-oʻzini taʼminlash, bemaʼnilik, yetakchilik va hayratga boʻlgan talab) narsissizm darajasi past boʻlganlarga qaraganda ijtimoiy media saytlarida oʻz shaxsiy suratlarini (selfilarni) koʻproq joylashtirganlar. Selfie joylashtirgan erkaklarda narsisizm koʻrsatkichlari ayollarga qaraganda yuqori boʻlgan[57].

Baʼzi sharhchilarning taʼkidlashicha, Amerika aholisi Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan keyin tobora narsisstik boʻlib qolgan[58][59][60][61]. Odamlar eʼtibor qozonish uchun kuchli raqobatlashadilar. Ijtimoiy vaziyatlarda ular suhbatni boshqalardan uzoqlashtirishga va oʻzlariga qaratishga moyillik koʻrsatadilar. „Tinglash“ va „oʻzi haqida doimo gapiradigan odamlarni boshqarish“ haqidagi ommaviy adabiyotlarning koʻpligi bunday vaziyatlarning kundalik hayotda qanchalik keng tarqalganligini koʻrsatadi[62]. „Realiti-TV“ dasturlarining oʻsishi[58], raqamli media, ijtimoiy media va shon-shuhratga intilish „ommaviy narsisizmning yangi davri“ni keltirib chiqaradigan onlayn madaniyatning oʻsishi bilan bu daʼvo tasdiqlanadi[63].

1987 va 2007-yillar oraligʻidagi AQShda mashhur qoʻshiq matnlarini tahlil qilish tendensiyasi ham Amerika madaniyatining narsissistik boʻlib qolgani haqidagi bahsni qoʻllab-quvvatlaydi. Qoʻshiq matnlarida birinchi shaxs birlik olmoshlaridan foydalanishning oʻsishini aniqladi, bu kishilarning oʻziga koʻproq eʼtibor berayotganini aks ettiradi, shuningdek, gʻayriijtimoiy xatti-harakatlarga murojaat qiladi; xuddi shu davrda boshqalarga eʼtiborni, ijobiy his-tuygʻularni va ijtimoiy oʻzaro taʼsirlarni aks ettiruvchi soʻzlarning qisqarishi kuzatildi[64][65]. Amerikaning mashhur bosma nashrlarida narsissizm va oʻz-oʻziga cheksiz muhabbat haqidagi havolalar 1980-yillarning oxiridan beri katta inflyatsiyani boshdan kechirdi[65]. 1987-yildan 2007-yilgacha AQShning yetakchi gazeta va jurnallarida nasissizm aks ettiruvchi holat toʻgʻrisidagi toʻgʻridan-toʻgʻri eslatmalar 4,540 foizga oshdi, 1970-yillardagi matbuotda bu tendensiya deyarli kuzatilmaydi[65]. Matbuotda narsissizm atamasi 2002 va 2007-yillar orasida 5000 dan ortiq marta tilga olingan[65].

Individualistik va kollektivistik milliy madaniyatlar

tahrir

Madaniy ishlab chiqarishdagi oʻxshash oʻzgarishlar boshqa Gʻarb davlatlarida ham kuzatilmoqda. Masalan, eng katta tirajli Norvegiya gazetasining lingvistik tahlili shuni koʻrsatdiki, 1984-yildan 2005-yilgacha oʻz-oʻziga qaratilgan va individualistik atamalardan foydalanish chastotasi 69 foizga oshgan, kollektivistik atamalar esa 32 foizga qisqargan[66].

Bir tadqiqot individualistik madaniyat, Amerika Qoʻshma Shtatlari va kollektivistik madaniyat, Janubiy Koreya oʻrtasidagi reklamadagi farqlarni koʻrib chiqdi va AQShda shaxsning oʻz shaxsi va oʻziga xosligini taʼkidlashga koʻproq moyillik borligini aniqladi; Janubiy Koreyadagi reklama ijtimoiy muvofiqlik va uygʻunlikning muhimligini taʼkidlaganidek taassurot uygʻotadi[66]. Bu madaniy farqlar milliy madaniyatlar ichidagi individual farqlarning taʼsiridan koʻra koʻproq edi[66].

Bahslar

tahrir

Soʻnggi 10 yil ichida narsissizm va narsissistik shaxsiyat buzilishi (NPD) ga qiziqish ortdi[67]. Mavzu atrofida jiddiy munozaralar mavjud, jumladan:

  • normal va patologik narsissizm oʻrtasidagi farqni aniq belgilash[67];
  • narsisizmda oʻz-oʻzini hurmat qilish rolini tushunish[67];
  • „Ulugʻvor“ va „zaif oʻlchovlar“ kabi kichik turlarning tasnifi va taʼriflari yoki ularning variantlari boʻyicha konsensusga erishish[67];
  • narsisizmning markaziy va periferik, birlamchi va ikkilamchi xususiyatlari nima ekanligini tushunish;
  • konsensual tavsif mavjudligini aniqlash[67];
  • etiologik omillar boʻyicha kelishish[67];
  • narsisizmni qaysi soha yoki intizom tomonidan oʻrganish kerakligini hal qilish[67];
  • uni qanday baholash va oʻlchash kerakligi haqida kelishib olish[67];
  • darsliklar va tasniflash qoʻllanmalarida uning ifodalanishini kelishib olish[67].

Ushbu qarama-qarshilik darajasi 2010—2013-yillarda Psixik kasalliklar diagnostikasi va statistik qoʻllanmasining 5-nashri (2013) uchun shaxsiyat buzilishlari qoʻmitasi narsissistik shaxsiyatni qoʻllanmadan olib tashlashni tavsiya qilganida jamoatchilik eʼtiboriga havola qilingan. Klinik hamjamiyatda uch yillik munozarali munozaralar boʻlib oʻtdi, eng keskin tanqidchilardan biri qoʻllanmaning 4-nashri uchun DSM shaxsiyat buzilishlari qoʻmitasiga rahbarlik qilgan professor John Gunderson, MD boʻlgan[68].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Oxford Learner's Dictionary“. oxfordlearnersdictionaries.com. Oxford University Press. Qaraldi: 14-sentabr 2021-yil.
  2. ↑ 2,0 2,1 „APA Dictionary of Psychology“. dictionary.apa.org. American Psychological Association. Qaraldi: 14-sentabr 2021-yil.
  3. ↑ Hume, David. A Treatise of Human Nature. London: Oxford at the Clarendon Press, 1739 — 701-bet. „Still each man loves himself better than any other single person... [and there exists] a contradiction between the extensive sympathy which is the source of our sentiments of morals, and the limited generosity, which is natural to man“ 
  4. ↑ „3 Tips for Dealing With Self-Centered People“ (en-US). Cleveland Clinic (2021-yil 4-noyabr). Qaraldi: 2022-yil 29-iyul.
  5. ↑ 5,0 5,1 Krizan, Zlatan; Herlache, Anne (27-yanvar 2017-yil). „The Narcissism Spectrum Model: A Synthetic View of Narcissistic Personality“. Personality and Social Psychology Review. 22-jild, № 1. 3–31-bet. doi:10.1177/1088868316685018. PMID 28132598.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Nazario, MD. „Narcissistic Personality Disorder“. webmd.com. Web MD. Qaraldi: 18-iyun 2020-yil.
  7. ↑ „Narcissus Greek mythology“. britannica.com. Britanica. Qaraldi: 14-sentabr 2021-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Millon, Theodore. Personality Disorders in Modern Life. Wiley, 2004 — 343-bet. ISBN 978-0471237341. 
  9. ↑ Gay, Peter. Freud: A Life for Our Time. W. W. Norton & Company, 17-may 2006-yil — 340-bet. ISBN 978-0393328615. 
  10. ↑ Ogrodniczuk, John (2013). „Historical overview of pathological narcissism. In: Understanding and Treating Pathological Narcissism“. American Psychological Association. 15–26-bet. doi:10.1037/14041-001.
  11. ↑ Jones, M.D. „Essays In Applied Psychoanalysis Vol II“. archive.org. Osmania University Library. Qaraldi: 14-dekabr 2021-yil.
  12. ↑ Jones, Ernest. Essays in Applied Psycho-Analysis. Lightning Source Inc, 15-mart 2007-yil — 472-bet. ISBN 978-1-4067-0338-2. Qaraldi: 2012-yil 22-yanvar. 
  13. ↑ Evans. „History of Narcissism“. deepblue.lib.umich.edu. University of Michigan.
  14. ↑ Strachey. „Standard Edition of the Complete Works of Sigmund Freud“. sas.upenn.edu. University of Pennsylvania. Qaraldi: 14-dekabr 2021-yil.
  15. ↑ Freud, Sigmund, On Narcissism: An Introduction, 1914
  16. ↑ SigmundFreud.net. „On Narcissism, 1914 by Freud“. SigmundFreud.net. Sigmund Freud. 2022-yil 9-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-avgust.
  17. ↑ 17,0 17,1 Levy, Kenneth. Personality Disorders: Toward the DSM-V; Chapter 9, Narcissistic Personality Disorder. SAGE Publications, Inc, 2007 — 235-bet. ISBN 9781412904223. 
  18. ↑ Bergmann, Martin S.. Anatomy of Loving; Man's Quest to Know what Love I. Ballantine Books, 1987. ISBN 978-0449905531. 
  19. ↑ Daum, Meghan. „Narcissist -- give it a rest“. Los Angeles Times (6-yanvar 2011-yil). Qaraldi: 21-dekabr 2021-yil. „The term has been misused and overused so flagrantly that it’s now all but meaningless when it comes to labeling truly destructive tendencies.“.
  20. ↑ Pilossoph. „So, you think your spouse is a narcissist? You might not want to be so quick with the label.“. chicagotribune.com. Chicago Tribune. — „the word is extremely overused, and I don’t think people truly understand what it means“. Qaraldi: 14-noyabr 2019-yil.
  21. ↑ Gay, Peter. Freud: A Life for Our Time. W. W. Norton & Company, 17-may 2006-yil — 340-bet. ISBN 978-0393328615. „Some in fact exploited it as a handy term of abuse for modern culture or as a loose synonym for bloated self-esteemed.“ 
  22. ↑ Malkin Ph.D. „Why We Need to Stop Throwing the "Narcissist" Label Around“. psychologytoday.com. Psychology Today. — „The current promiscuous use of the term narcissist forevery minor instance of self-absorption, however, trivializes that very real pain.“. Qaraldi: 12-aprel 2015-yil.
  23. ↑ Campbell, W. Keith „The Narcissistic Self: Background, an Extended Agency Model, and Ongoing Controversies“, . The Self, Frontiers of Social Psychology Sedikides: . Psychology Press, 2007. ISBN 978-1841694399. 
  24. ↑ Horton, R. S.; Bleau, G.; Drwecki, B. (2006). „Parenting Narcissus: What Are the Links Between Parenting and Narcissism?“ (PDF). Journal of Personality. 74-jild, № 2. 345–76-bet. doi:10.1111/j.1467-6494.2005.00378.x. PMID 16529580. See p. 347.
  25. ↑ Federn, Ernst (1972). „Thirty-five years with Freud: In honour of the hundredth anniversary of Paul Federn, M.D.“. Journal of Clinical Psychology. 32-jild. 18–34-bet.
  26. ↑ Becker. „The Denial of Death“. The Free Press (1973). Qaraldi: 2020-yil 4-noyabr.
  27. ↑ Kohut. „Forms and Transformation of Narcissism“. Narcissistic Abuse Rehab. Journal of the American Psychoanalytic Association (1966). Qaraldi: 2020-yil 4-noyabr.
  28. ↑ Horton. „Parenting Narcissus: What Are the LinksBetween Parenting and Narcissism?“ (en). Wabash College. Qaraldi: 15-sentabr 2021-yil.
  29. ↑ Sedikides, C.; Rudich, E.A.; Gregg, A.P.; Kumashiro, Ml; Rusbult, C. (2004). „Are Normal Narcissists Psychologically Healthy?: self-esteem matters“ (PDF). Journal of Personality and Social Psychology. 87-jild, № 3. 400–16-bet. doi:10.1037/0022-3514.87.3.400. PMID 15382988.
  30. ↑ 30,0 30,1 Kohut. The Analysis of the Self. A systematic approach to the psychoanalytic treatment of narcissistic personality disorders. London: The University of Chicago Press, 1971. 
  31. ↑ Brown, Nina W., The Destructive Narcissistic Pattern, 1998
  32. ↑ Morf, Caroline C.; Rhodewalt, Frederick (2001). „Unraveling the Paradoxes of Narcissism: A Dynamic Self-Regulatory Processing Model“. Psychological Inquiry. 12-jild, № 4. 177–96-bet. doi:10.1207/S15327965PLI1204_1.
  33. ↑ „Genetic and environmental contributions to dimensions of personality disorder“. Am J Psychiatry. 150-jild, № 12. December 1993. 1826–31-bet. doi:10.1176/ajp.150.12.1826. PMID 8238637.
  34. ↑ DeWall, C. Nathan; Pond, Richard S.; Campbell, W. Keith; Twenge, Jean M. (August 2011). „Tuning in to psychological change: Linguistic markers of psychological traits and emotions over time in popular U.S. song lyrics“. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts. 5-jild, № 3. 200–207-bet. doi:10.1037/a0023195. ISSN 1931-390X.
  35. ↑ Luo, Yu L. L.; Cai, Huajian; Song, Hairong (2014-04-02). „A Behavioral Genetic Study of Intrapersonal and Interpersonal Dimensions of Narcissism“. PLOS ONE (inglizcha). 9-jild, № 4. e93403-bet. Bibcode:2014PLoSO...993403L. doi:10.1371/journal.pone.0093403. ISSN 1932-6203. PMC 3973692. PMID 24695616.
  36. ↑ Hurlbert, D.F.; Apt, C. (1991). „Sexual narcissism and the abusive male“. Journal of Sex and Marital Therapy. 17-jild, № 4. 279–92-bet. doi:10.1080/00926239108404352. PMID 1815094.
  37. ↑ Hurlbert, D.F.; Apt, C.; Gasar, S.; Wilson, N.E.; Murphy, Y. (1994). „Sexual narcissism: a validation study“. Journal of Sex and Marital Therapy. 20-jild, № 1. 24–34-bet. doi:10.1080/00926239408403414. PMID 8169963.
  38. ↑ Ryan, K.M.; Weikel, K.; Sprechini, G. (2008). „Gender differences in narcissism and courtship violence in dating couples“. Sex Roles. 58-jild, № 11–12. 802–13-bet. doi:10.1007/s11199-008-9403-9.
  39. ↑ Schoenewolf, G.. Psychoanalytic Centrism: Collected Papers of a Neoclassical Psychoanalyst. Living Center Press, 2013. 
  40. ↑ Apt, C.; Hurlbert, D.F. (1995). „Sexual Narcissism: Addiction or Anachronism?“. The Family Journal. 3-jild, № 2. 103–07-bet. doi:10.1177/1066480795032003.
  41. ↑ 41,0 41,1 Rapport, Alan, Ph. D.Co-Narcissism: How We Adapt to Narcissistic Parents. The Therapist, 2005 (Wayback Machine saytida 2015-08-11 sanasida arxivlangan).
  42. ↑ Wilson, Sylia; Durbin, C. Emily (November 2011). „Dyadic Parent-Child Interaction During Early Childhood: Contributions of Parental and Child Personality Traits“. Journal of Personality. 80-jild, № 5. 1313–1338-bet. doi:10.1111/j.1467-6494.2011.00760.x. ISSN 0022-3506. PMID 22433002.
  43. ↑ James I. Kepner, Body Process (1997) p. 73
  44. ↑ 44,0 44,1 Banja, John, Medical Errors and Medical Narcissism, 2005
  45. ↑ Banja, John, (as observed by Eric Rangus) John Banja: Interview with the clinical ethicist
  46. ↑ 46,0 46,1 A. J. DuBrin. Narcissism in the Workplace, 2012. 
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Brunell, A. B.; Gentry, W. A.; Campbell, W.; Hoffman, B. J.; Kuhnert, K. W.; DeMarree, K. G. (2008). „Leader emergence: The case of the narcissistic leader“ (PDF). Personality and Social Psychology Bulletin. 34-jild, № 12. 1663–76-bet. doi:10.1177/0146167208324101. PMID 18794326. 2020-06-05da asl nusxadan (PDF) arxivlandi.
  48. ↑ Hill, Victor (2005) Corporate Narcissism in Accounting Firms Australia, Pengus Books Australia
  49. ↑ Judge, T. A.; LePine, J. A.; Rich, B. L. (2006). „Loving Yourself Abundantly: Relationship of the Narcissistic Personality to Self- and Other Perceptions of Workplace Deviance, Leadership, and Task and Contextual Performance“. Journal of Applied Psychology. 91-jild, № 4. 762–76-bet. doi:10.1037/0021-9010.91.4.762. PMID 16834504.
  50. ↑ Bushman, B. J.; Baumeister, R. F. (1998). „Threatened egotism, narcissism, self-esteem, and direct and displaced aggression: Does self-love or self-hate lead to violence?“. Journal of Personality and Social Psychology. 75-jild, № 1. 219–29-bet. doi:10.1037/0022-3514.75.1.219. PMID 9686460.
  51. ↑ Penney, L. M.; Spector, P. E. (2002). „Narcissism and counterproductive work behavior: Do bigger egos mean bigger problems?“. International Journal of Selection and Assessment. 10-jild, № 1–2. 126–34-bet. doi:10.1111/1468-2389.00199.
  52. ↑ Wislar, J. S.; Richman, J. A.; Fendrich, M.; Flaherty, J. A. (2002). „Sexual harassment, generalized workplace abuse and drinking outcomes: The role of personality vulnerability“. Journal of Drug Issues. 32-jild, № 4. 1071–88-bet. doi:10.1177/002204260203200404.
  53. ↑ Simon Crompton, All about me (London 2007) p. 171
  54. ↑ Crompton, p. 171
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Golec de Zavala, A, et al. „Collective narcissism and its social consequences.“ Journal of Personality and Social Psychology 97.6 (2009): 1074-96. Psyc articles. EBSCO. Web. 26 Mar. 2011.
  56. ↑ Bizumic, Boris, and John Duckitt. „My Group Is Not Worthy of Me“: Narcissism and Ethnocentrism." Political Psychology 29.3 (2008): 437-53. Psychology and Behavioral Sciences Collection. EBSCO. Web. 9 Apr. 2011.
  57. ↑ Sorokowski, P; Sorokowska, A; Oleszkiewicz, A; Frackowiak, T; Huk, A; Pisanski, K (2015). „Selfie posting behaviors are associated with narcissism among men“. Personality and Individual Differences. 85-jild. 123–27-bet. doi:10.1016/j.paid.2015.05.004.
  58. ↑ 58,0 58,1 Lorentzen, Justin „The culture(s) of narcissism: simultaneity and the psychedelic sixties“, . Narcissism – A Critical Reader Gaitanidis: . London: Karnac Books, 2007 — 127-bet. ISBN 978-1855754539. 
  59. ↑ Lasch, Christopher. The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. Warner Books, 1979. ISBN 978-0446321044. 
  60. ↑ Lorentzen, Justin „The culture(s) of narcissism: simultaneity and the psychedelic sixties“, . Narcissism – A Critical Reader Gaitanidis: . London: Karnac Books, 2007 — 129-bet. ISBN 978-1855754539. 
  61. ↑ Nelson, Kristina. Narcissism in High Fidelity. Lincoln: iUniverse, 2004 — 1–2-bet. ISBN 978-0595318049. 
  62. ↑ Charles, Derber. The Pursuit of Attention: Power and Ego in Everyday Life 2nd Edition, 2nd, Oxford University Press, 15-iyun 2000-yil. ISBN 978-0195135497. 
  63. ↑ Marshall, David P. (November 2004). „Fame's Perpetual Motion“. M/C Journal. 7-jild, № 5. doi:10.5204/mcj.2401. Qaraldi: 7-fevral 2013-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  64. ↑ DeWall, C. Nathan; Pond Jr., Richard S.; Campbell, W. Keith; Twenge, Jean M. (August 2011). „Tuning in to psychological change: Linguistic markers of psychological traits and emotions over time in popular U.S. song lyrics“. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts. 5-jild, № 3. 200–07-bet. doi:10.1037/a0023195.
  65. ↑ 65,0 65,1 65,2 65,3 Twenge, Jean M.. The Handbook of Narcissism and Narcissistic Personality Disorder: Theoretical Approaches, Empirical Findings, and Treatments Campbell: . Hoboken NJ: John Wiley & Sons, 2011 — 203-bet. ISBN 9781118029268. 
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 Twenge, Jean M.. The Handbook of Narcissism and Narcissistic Personality Disorder: Theoretical Approaches, Empirical Findings, and Treatments Campbell: . Hoboken NJ: John Wiley & Sons, 2011 — 202-bet. ISBN 9781118029268. 
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 67,5 67,6 67,7 67,8 Miller; Lynam; Hyatt; Campbell (8-may 2017-yil). „Controversies in Narcissism“. Annual Review of Clinical Psychology. 13-jild. 291–315-bet. doi:10.1146/annurev-clinpsy-032816-045244. PMID 28301765.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  68. ↑ Zanor, Charles. „A Fate That Narcissists Will Hate: Being Ignored“. New York Times. Qaraldi: 9-noyabr 2010-yil.

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir
  • Blekbern, Saymon, Mirror, Mirror: Oʻz-oʻzini sevishdan foydalanish va suiisteʼmol qilish (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2014)
  • Tvenge, Jan M.; Kempbell, U., Keyt Narsisizm epidemiyasi: huquq davrida yashash (2009)
  • Hotchkiss, Sandy; Masterson, Jeyms F., Nega bu har doim siz haqingizda? : Narsisizmning yetti oʻlik gunohi (2003)
  • Braun, Nina V., Oʻzini oʻzi soʻragan bolalar: Narsisistik ota-onalarni engish boʻyicha kattalar uchun qoʻllanma (2008)
  • MakFarlin, Dekan, Egolar jur’at qiladigan joyda: narsisistik liderlar haqida aytilmagan haqiqat — va ulardan qanday omon qolish kerak (2002)
  • Braun, Nina V., halokatli narsisistik naqsh (1998)
  • Golomb, Elan, koʻzguda qamalgan — oʻz-oʻzidan kurashda narsistlarning katta yoshli bolalari (1995)
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Narsissizm&oldid=4613178" dan olindi