Yunon mifologiyasi

Yunon mifologiyasi - (“mif” - yunoncha “afsona”) qadimgi Yunonistonda dunyo va tabiatning kelib chiqishi haqidagi tasavvurlar asosida yaratilgan hikoya va afsonalar. Bu kabi hikoyalarga qadimgi yunon dinining ajralmas qismi bo'lgan: olimpiya xudolari, shuningdek, yarim xudolar, qahramonlar va ularning hayoti haqidagi hikoyalar kiradi.

Dastlab og’zaki shaklda bo’lgan bo’lsa-da, o’sha davr shoir va yozuvchilarining xizmati bilan ular bugunga qadar yetib kelgan. Xudolarning paydo bo’lishi, ularning gigantlar va titanlar bilan kurashlari haqida asosan Hesiodning “Teogoniya” (Xudolarning paydo bo’lishi) dostonida qayd etilgan. Shuningdek, yunon mifologiyasining ko’plab afsona va rivoyatlari Homerning “Illiada” va “Odisseya”, Rimlik shoir Ovidiyning “Metomorfozala” (Evrilishlar) dostonlarida uchraydi.

Tarixi

Yunon afsonalari mil. avv. 3000-yilda Kritdapaydo bo'lgan. Krit aholisi atrof-muhit va tabiat hodisalarini tushunmaganliklari sababli ulardan qo’rqganlar. Ya’ni agar chaqmoq chaqsa, “Biz xudolarning qahrini keltirdik”, deb o’ylaganlar. Shu tariqa, ibtidoiy yunon odamining hayoti tabiiy kuchlardan qo’rquv ostida davom etgan. Bu omil ularning e’tiqodlariga ta’sir ko’rsatgan va dastlabki falak ma’budlaring yerdagi qiyofalari - olimp xudolari: Zevs- momqaldiroq va bulutlar xudosi, ma’budlar ma’budi; Poseydon - dengiz xudosi; Aid - ohirat hoqoni; Gera- Zevsning xotini, osmon ilohasi, ma’budalar malikasi kabilar tasavvuri shakllangan.

Yevropa xalqlari tomonidan bir necha asrlik bosqinlardan so'ng, ularning e'tiqodlarida yangi konfiguratsiya paydo bo'ldi va shu sinkretizmdan qadimgi Yunonistonda yig'ilgan afsonalar keng tarqala boshladi.

Yunon mifologiyasi xronologiyasi

Yunon mifologiyasiga ko’ra, olamning yaralishi 3ta asosiy bosqichlardan iborat:

•Xudolar yoshi- dunyo qanday yaratilganligi, birinchi xudolar va odamlarning paydo bo'lishi haqidagi dastlabki hikoyalarni o’z ichiga olgan davr. Bu davr afsonalarida Xaos, Gaiya, Yerdan so'ng, tirik mavjudotlar uchun unumdor va xavfsiz makon qanday paydo bo'lganligi, Tartarus (spektral olam) Eros bilan (muhabbatning hayotiy kuchi) hosil bo'lganligi haqida hikoya qilinadi.

Keyin zulmat (Erebos), tun (Nix), samoviy va yerdagi yorug'lik (Eter va Hemera) va osmon (Uran) paydo bo'ldi. Ulardan birinchi samoviy sulolani tugatgan boshqa xudolar va ilohlarpaydo bo'ldi, masalan, Gipnos (uyqu), Moiralar, Sikloplar va Gekatonchirlar (50 boshli hayvonlar). Mana shu bosqichda xudolar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar paydo bo'la boshladi. Bunday to’qnashuvlar Zevsboshchiligida, uning ukalari Demeter, Gera, Hades, Xestiya va Poseydonlar bilan birga bo'lgan. To’qnashuvlar Yunon mifologiyasida taniqli xudolardan bo'lgan ikkinchi sulolaning paydo bo'lishiga olib keldi.

Zevsning qizi Afina birinchi odamning yaratuvchisi bo'lgan.

•Xudolar va odamlar asri - Ushbu bosqichda xudolardan odamlar ko’paya boshlaydi, xuddi Afrodita , Anxislar singari va odamlar xudolar haqida xabardor bo'lib, ular bilan to'qnashuvlarni boshlaydilar. Prometey ilohiy olovni o'g'irlagani bunga yaqqol misoldir.

•Qahramonlik davri - bu Troyan urushi kabi yarim xudolar va odamlar haqidagi hikoyalarning to'plami. Ushbu davrda buyuk xudolarning obro'si yo'qoladi.

Bu davr adabiy namunalari qahramonlik missiyasi bajarilib, og'ir sinovlarni boshdan kechirilishi, mifologik hayvonlar (Teseus va Minotavr) bilan yuzma-yuz turishi yoki o'limga duchor bo'lishlari kerak bo'lgan o'lim odamlari ekspluatatsiyasini yuksaltirishga qaratilgan.

Yunon mifologiyasi qahramonlari

• Aktyor oʻgʻli Ir- personaj; Aktyorning o’g’li, Demonassaning eri, Yevrition va Yevritadantning otasi,
• Argonavt Faler- Alkonning o’g’li; dafn o’yinlari ishtirokchisi; kentavr bilan jang qilgan; bir qancha shaharlarga asos solgan,
• Argos podshohi Triop- Argosning 7-shohi; axeylar shohi,
• Argos podshosi Ias - Argosning 8-shohi; Triopning o’g’li,
• But, argonavt - Taleont yoki Poseydonning o’g’li. Boshqa nomi argonavt; mahalliy afsonaviy hukmdor,
• Dedal shogirdi Talos - juda iste’dodli ixtirochi personaj,
• Deksifeya - Telxinlar qiroli Damonning qizi; Minosning sevgilisi,
• Delf - shoh, hayvonlarning ichak-chavog’i, tushlar va belgilarga qarab fol ochish xususiyatiga ega bo’lgan,
• Demonassa - Argosda hukmronlik qilgan sulola a’zosi,
• Efalid - mahoratli kamonboz; kuchli xotira sohibi; Yason va boshqa qahramonlar bilan birganlikda oltin mo’ynani izlashda qatnashgan,
• Efra Okeanida - u Atlantdan 5ta giada va 7ta pleyada tug’gan (boshqa manbada 15pleyhada),
• Egisf qizi Erigona - bir qator antik fojialar ishtirokchisi; ota-onasi uchun o’g’ay akasi Orestdan qasos olgan,
• Enotroflar - Dionisning qizlari; yerdan moy, don, sharob ololadigan qizlar,
• Epiona - og’riqni yengillashtiradigan ma’buda,
• Eribot - argonavt; dafn o’yinlari ishtirokchisi; disk uloqtiruvchi,
• Erigona - otasining o’limi sababli o’zini osib qo’ygan mashhur personaj; o’limidan so’ng Zevs uni Sunbula yulduz turkumiga aylantirb qo’ygan,
• Ersa (ma'buda) - shudring ma’budasi ,
• Esak - tushlarning mohir ta’birchisi,
• Eson - lolk shohi; Yasonning otasi,
• Etna nimfa - Zavs sevgan sitsiliyalik nimfa,
• Etol - Eliada shohi; tasodifan Yasonning o’g’li qotiliga aylangan,
• Evrinoma - yoki Yevrinoma; okeanidalardan biri; Zevsning 3-xotini,
• Evteniya - ravnaq va farofonlik ma’budasi
• Fessaliya podshosi Triop - ajdarho hujumidan halok bo’lib, Ilon eltuvchi yulduz turkumiga aylangan noshud shoh,
• Germes oʻgʻli Yevrit - eng jasur argonavt; Kalidon ovi ishtirokchisi; dafn o’yinlarida kamondan o’q uzish g’olibi,
• Helios oʻgʻli Triop - Triop va Knidning asoschisi
• Ida, nimfa - Zevs yangi tug’ilganda unga yashirincha g’amxo’rlik qilgan,
• Kos podshosi Yevripil - Poseydonning o’g’li; Gerakl tomonidan o’ldirilgan,
• Krit buqasi - Krit qiroli Minosning buqasi; ba’zilar Minosning o’zi buqaga aylangan deb ishonadilar,
• Mariandinlar podshosi Titiy - idalik daktil,
• Metapont - Sizifning oʻgʻli, Troya urushi ishtirokchisi, Metapont shahrining eponimi,
• Metida - donolik timsoli; titanida (okeanida),
• Metion - Afina qiroli; ba’zi manbalarda Dedalning otasi,
• Metopa, nimfa - daryo nimfasi; Asop Fliasiyning rafiqasi,
• Mirmidon - Mirmidon qabilasining eponimi,
• Mirra - boshqa nomi Smirna; g’oyat go’zal qahramon; daraxtga aylangan,
• Skayya - ellikta Danaidlardan biri,
• Skif (Gerakl oʻgʻli) - birinchi shoh; skiflarningasoschisi,
• Steropa - pleyada; Atlant va Pleonaning qizi; Aresning sevgilisi,
• Stilba - okeanida; Okean va Tetisning qizi
• Stimfal, Elat oʻgʻli - Arkadiya qiroli,
• Stimfaliya qushlari - mis tumshuqlari va tirnoqlari bo’lgan vaxshiy qushlar; qanotlarini o’q kabi sochganlar; odamlar va hosillarni yeyishgan; Geraklning oltinchi jasorati,
• Tafiy - Paseydonning o’g’li,
• Tilanchi Ir - ochko’zligi, beadabligi va jirkanchligi bilan mashhur tilanchi,
• Tiphys - Argoning rulchisi; argonavtlar haloskori,
• Tirren - 12 shahar asoschisi; kuchli aql zakovatli, kulrang sochli personaj,
• Titon - o’lmas qariya,
• Yevdor - Troya urushi ishtirokchisi; tez yuguruvchi va jasur jangchi,
• Yevkleya - kichik xarit; pok ma’buda sifatida hurmat qilingan,
• Yevmel, Admet oʻgʻli - „Alkestid“ tragediyasining bosh qahramoni,
• Yevmey - Odisseyning sodiq quli,
• Yevney, Yason oʻgʻli - Yasonning o’g’li; arava poygalari g’olibi,
• Yevriganeya - Edipning xotini,
• Yevrilox - Krinkning afsunidan qochib qutulib, cho’chqaga aylantirilmagan yagona odam.