Nuriddin Basir maqbarasi

Nuriddin Basir maqbarasi (oʻzbekcha: Nuriddin Basir maqbarasi, forscha: حرم نورالدّین باسیر)— Samarqand shahridagi XX asrdagi musulmon maqbaralaridan biri hisoblanadi. Maqbarada Shayx Nuriddin Basir Qutbiy Chahordahum dafn etilgan.

oʻzbekcha: Nuriddin Basir maqbarasi forscha: حرم نورالدّین باسیر tojikcha: Мақбараи Нуриддин Басир
Gʻarbdan koʻrinish
Koordinatalari	39/39/55/N/66/59/07/E
Joylashuv	Samarqand
Xarita
Koordinatalari	39°39′55″N 66°59′7″E

Maqbara Samarqandning shimoliy-sharqiy qismida, eski shahar deb ataladigan hududda, Afrasiyob qadimiy manzilgohining janubiy chekkasida, qadimiy Xazrati Xizr qabristoni hududida, Hazrat Xizr masjididan 230 metr shimoli-sharqda joylashgan. Hazrat Xizr masjidi va Islom Karimov maqbarasi, Maxsumbobo maqbarasidan 200 metr shimoli-sharqda joylashgan.

Tarixi

Shayx Nuriddin Basir Qutbi Chaxordahum (forschadan tarjimasi XIV qutb) laqabli XII asr oʻrtalaridan XIII asrning birinchi yarmigacha yashagan. U oʻz davrining koʻzga koʻringan islom ilohiyotchisi edi. Toshkentda tugʻilgan.Koʻr tugʻilgan edi. U fors tilidan „yopiq koʻz bilan koʻrish“ yoki „oʻtkir koʻrish“ degan maʼnoni anglatuvchi Basir taxallusini oldi. U boshlangʻich diniy taʼlimni otasidan, soʻngra mashhur Shayx Zayniddin Kuyi Orifundan olgan. Yoshligida onasi bilan Samarqandga koʻchib kelib, qadimiy Novadon kanali boʻyida qoʻnim topgan. Oʻsha paytda moʻgʻullarning vayronkor bosqinidan soʻng tuzalib ketgan Samarqandda u koʻplab tarafdorlari va shogirdlarini topdi. U 1242-yilda Samarqandda vafot etgan va uyidan uncha uzoq boʻlmagan joyda, Novadon kanali boʻyida, qadimiy qabriston boʻlgan joyda dafn etilgan. 130 yildan soʻng poytaxti Samarqand boʻlgan ulkan saltanatning hukmdori boʻlgan Amir Temur (Temur) oʻzining maʼnaviyat ustozlari maslahatiga koʻra qabri ustiga gumbazlari tillarang boʻlgan maqbara qurishga qaror qildi. Gumbazlarning balandligi besh metrga yetib, Samarqandning barcha nuqtalaridan koʻrinib turardi. Oʻsha paytda Amir Temurning qoʻshinlari Koʻksaroy tepaligida joylashgan edi, u yerda qal’a bor edi, koʻplab binolar va saroylar qurilgan, ulardan eng mashhurlari Koʻksaroy va Bustansaroy boʻlib, u yerda Amir Temurning shaxsan oʻzi tez-tez toʻxtab turgan. XV asr oʻrtalarida Samarqandda Nuriddin Basirga ehtirom shu qadar koʻp boʻlganki, tarixchi Abdulhasanning yozishicha, „taqvodorlar, din arboblari, jumladan, Shayx ul-islom ham uning qabri yonida piyoda yurganlar“.

Samarqand qalʼasidagi maqbaraning asl binosi. 1872-yil

1868-yilda rus qoʻshinlarining Turkiston yurishlari natijasida Samarqand Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi. Temur qalʼasi oʻrnida rus qoʻshinlarining mudofaa qalʼasi qurilgan. Rus qal’asi hududida Nuriddin Basir maqbarasi va Temur davrining boshqa binolari buzib tashlandi.

Manbalarga koʻra. Vatkin maqbarasi Qutbi Choardaxum mozori ustidagi hozirgi qal’a qurilishida ruslar tomonidan vayron qilingan. 1881-yilda rus qoʻshinlari qalʼasini kengaytirish va mustahkamlash jarayonida Rossiya imperiyasi maʼmurlari tomonidan Koʻksaroy tepaligidagi Nuriddin Basir maqbarasi va boshqa meʼmoriy yodgorliklar (jumladan,Koʻksaroy va Boʻstonsaroyning mahobatli saroylari) portlatilib, buzib tashlandi. Imoratlarning buzilishi, ayniqsa, maqbaraning buzilishi samarqandliklarning keskin noroziligiga sabab boʻldi va Samarqandning oʻsha paytdagi bosh Qozi (shariat qozisi) – Said Mir Nizomiddin Xoʻja (u Maxdumi Aʼzam avlodi boʻlgan) avliyoning qabrini boshqa yerga koʻchirdi.

Oʻzbekiston1991-yilda mustaqillikka erishgach, olimlar tomonidan tarixiy qoʻlyozmalar va maʼlumotlar oʻrganilib, Nuriddin Basir qabri qayerda joylashganligi aniqlandi. 1997-yilda hozirgi maqbara avliyo qabri ustiga Mir Nizomiddin Xoʻja avlodlari tomonidan, shaxsiy mablagʻlari, shuningdek, ixtiyoriy xayr-ehsonlar hisobiga qurilgan. Maqbara yonida muqaddas va shifobaxsh hisoblangan buloq bor.

Samarqandning boshqa meʼmoriy, arxeologik, diniy va madaniy yodgorliklari bilan birgalikda „Samarqand – madaniyatlar chorrahasi“ nomi bilan YuNESKOning Butunjahon merosi roʻyxatiga kiritilgan.

Manbalar

• „Дробченко Н. В., Субхонов Ф. Ш. Мавзолей Шейха ходжы Нуриддина Басира (Кутби — Чахар — духум). Исторический очерк и проект благоустройства территории // Исторические исследования: материалы V Междунар. науч. конф. (г. Самара, март 2017 г.). — Самара: ООО "Издательство АСГАРД", 2017. — С. 49-53.“ (ru). Издательство «Молодой учёный» — moluch.ru. Qaraldi: 2019-yil 21-yanvar.
• История Самарканда: С древнейших времён до Великой Октябрьской социалистической революции.