Proto-turk tili
Proto-turk tili (prototurk tili, umumturkiy til)[1] - qiyosiy tarixiy usul yordamida qayta tiklangan zamonaviy turkiy tillarning umumiy oʻtmishdoshi boʻlgan qadimgi turkiy etnoslar tilidir. Baholashlardan biri Praturk tilini bundan 2500 yil oldingi davr bilan bogʻlaydi [2] .
Turkiy prototilni qayta tiklash baʼzi muammolarni, xususan, prototilda rotatsizm (r-lashuv) yoki zetatsizm (z-lashuv)ning ustunligi toʻgʻrisidagi masalani koʻndalang qoʻydi. Qadimgi turk runalari bilan yasalgan eng qadimgi yozma yodgorliklar qadimgi turkchasidayoq -z- va -r- mavjud boʻlganligini koʻrsatdi. Boshqa Oltoy tillari (moʻgʻul, tungus-manjur)da faqat -r- boʻlganligini koʻrsatdi. Turkiy prototilning baʼzi bir xususiyatlarini konservativ -r- tillari (zamonaviy chuvash tili) asosida, shuningdek, venger tilida bolgar elementlarini tahlil qilish orqali tiklash mumkin.
Tashqi qardoshligi
tahrirOltoy gipotezasi doirasida prototurk, moʻgʻul, pratungus-manjur, yapon va koreys tillari oltoy bobotilining avlodi deb hisoblanadi. Biroq, Oltoy gipotezasi ilmiy olamda umuman qabul qilinmaydi, unga qarshi tomonlari ham bor [3].
Ilk vatani
tahrirA. Ronatash turkiy tillarning ilk vatanini gʻarbiy va markaziy Sibirga, shuningdek uning janubidagi hududlarida boʻlgan degan fikrni keltirib oʻtgan[4].
Ilk yozma manbalar
tahrirMiloddan oldingi soʻnggi mingyillikning oxirgi asrlariga tegishli «Xan shu» («Xan sulolasi tarixi») hamda «Shi Ji» («Tarixiy esdaliklar») kabi xitoy yilnomalarida atigi bir nechta eng qadimgi turkiy soʻzlar 匈奴 Syun-nu (Hun) saltanati (mil.av. III - mil. II asrlar)ga bogʻliq ravishda uchraydi. Ular yilnomalarda den-li, ku-tu, shan-yuy, ou-tu kabi soʻzlar boʻlib, bir qator tadqiqotchilar ularni «Tangri», «qut/quti», «yabgʻu», «oʻrda/oʻrdu» oʻlaroq tiklab, qadimgi turkcha negizga ega soʻzlar, deb qaraydilar[5].
Til xususiyatlari
tahrirFonetika va fonologiyasi
tahrirBirinchi boʻgʻin uchun quyidagi fonemalar toʻplami qayta tiklanadi [6]:
| Tilning koʻtarilish darajasi | Qator | ||
|---|---|---|---|
| Old qator | Old boʻlmagan | ||
| Yuqori | i ü | ɨ u | |
| Oʻrta | ẹ ö | ạ o | |
| Pastroq | e | a | |
Morfologiyasi
tahrirSonlar
tahrirPrototurk tilida sonlarning oʻnlik tizimidan foydalanilgan [7]:
| Bulgʻor tili ajralgach | Bulgʻor tili ajralguncha | Oʻzbek tili (qiyoslash uchun) | |
|---|---|---|---|
| 1 | *bir | *bīr | bir |
| 2 | *ėki | *ėk(k)i | ikki |
| 3 | *uč | *üčə | uch |
| 4 | *dȫrt | *dȫrdə | toʻrt |
| 5 | *bẹ̄š | *bẹ̄łk(ə), *eʼt(ə)?[8] | besh |
| 6 | *altï | *altu (*alto?) | olti |
| 7 | *jẹt(t)i | *jẹt(t)i, *ʒ'ēd(d)i (O.A. Mudrakka koʻra ) | yetti |
| 8 | *sek(k)iz | *se(k)k(i)ŕ | sakkiz |
| 9 | *do(q)quz | *do(q)q(u)ŕ, *do9uř (O. A. Mudrakka koʻra) | toʻqqiz |
| 10 | *on | *ōnə? | oʻn |
| 20 | *jėgirmi | *jėgirmi, *ʒ'ẹɣrəma (O.A. Mudrakka koʻra) | yigirma |
| 30 | *ot(t)uz | *o(t)t(u)ŕ | oʻttiz |
| 40 | *qïrk | *qïr(ï)qa | qirq |
| 50 | *ellig | *e(l)liɣ | ellik |
| 60 | *altmïš | *altmïł, *altməł | oltmish |
| 70 | *jetmïš | *jetmił, *jetməł | yetmish |
| 80 | *sek(i)z ōn | *sekŕōn(ə) | sakson |
| 90 | *doq(u)z ōn | *doqŕōn(ə) | toʻqson |
| 100 | *jǖz | *jǖŕ | yuz |
| 1000 | *bïŋ | *bïŋ | ming |
Leksikasi
tahrirPrototurk tiliga quyidagi xitoy tilidan soʻzlash oʻzlashtirilgan[9]:
- *alačuk «kulba, chodir, kichkina uy» <qad. xit. 廬舍 (*la-ƛiaʔ);
- *ạltun «oltin» - *aːl «qizil, qirmizi» va qad. xit. 銅(*Łōŋ) «metal»;
- *gümüľ «kumush» <qad. xit. 金鐐 (*kəmliḗw);
- *dẹmür «temir» <qad. xit. 鐵物 (*diēt-mwyt) «temir buyum»;
- *bek «bek» <qad. xit. 伯 (pẹ̄k);
- *čerig «armiya» <qad. xit. 戰 (ćèn);
- *bitig «xat» <qad. xit. 筆 (pit);
- qad.uygʻ. küin «oʻrogʻliq xat», Dunay bulgʻorchasida küinig <qad. xit. 卷 (kwén);
- *bengü «abadiy» <qad. xit. 萬古 (manko);
- *čyn «chin, rost» <qad. xit. 貞 (ṭeŋ);
- *deng «teng» <kit.等;
- *dōn «kiyim» <qad. xit. tōn "qora toʻgʻri kiyim";
- *kög «motiv» <qad. xit. 曲 (khok);
- *syr «rang, boʻyoq, lak» <qad. xit. 漆 (shit) yoki 刷 (ṣwat);
- *jinčü «marvarid» <真珠 (ćǝn-ćwa) «haqiqiy marvarid».
A. V. Dibo bu oʻzlashmalarni milodiy III asrda xitoy va turkiy lisoniy aloqalari deb hisoblaydi.[10]
Yana qarang
tahrirIzohlar
tahrir- ↑ https://www.academia.edu/40814735/Babayarov_G_Ziyayev_Sh_Orhun_Enas%C3%A5y_bitikt%C3%A5shlari_tili_va_turkiy_tillarning_Proto_Turk_davri_2019
- ↑ Janhunen, Juha. Personal pronouns in Core Altaic (английский) // Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages : книга (сборник статей). — 2013. — 28 Февраль. — С. 223. — ISSN 9789027205995.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 77-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 68-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ https://www.academia.edu/40814735/Babayarov_G_Ziyayev_Sh_Orhun_Enas%C3%A5y_bitikt%C3%A5shlari_tili_va_turkiy_tillarning_Proto_Turk_davri_2019
- ↑ Дыбо А. В.. Лингвистические контакты ранних тюрков. М.: Восточная литература, 2007 — 50-bet.
- ↑ Rona-Tas A. „The Reconstruction of Proto-Turkic and the Genetic Question“, . The Turkic Languages. London - New York: Routledge, 1998 — 74-bet. ISBN 0-415-08200-5.
- ↑ О. А. Мудрак. Заметки о языке и культуре дунайских булгар
- ↑ Сравнительная грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М.: Наука, 2006 — 773-776-bet. ISBN 5-02-032710-7.
- ↑ Сравнительная грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. М.: Наука, 2006 — 776-bet. ISBN 5-02-032710-7.
Havolalar
tahrir- Дыбо А. В. „Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков“. 2012-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 5-avgust.
- „"Ўрхун-Энасой битиктошлари тили" ва туркий тилларнинг прототурк даври“.
- Кызласов И. Л.. Рунические письменности евразийских степей, 2.000 экз, M.: Восточная литература, 1994. ISBN 5-02-017741-5.