Vikipediya

Qoʻshma Shtatlar vitse-prezidenti

Qoʻshma Shtatlar vitse-prezidenti (inglizcha: Vice President of the United States) — AQSh federal hukumati ijroiya hokimiyatidagi ikkinchi muhim lavozim[1][2][3].

Qo'shma Shtatlar vitse-prezidenti
Vice President of the United States
Mamlakat: AQSh
Qoʻshma Shtatlar vitse-prezidenti
Amaldagi shaxs: Kamala Harris
Qarorgohi: Washington, D.C.
Vakolat muddati: 4 yil, muddat cheklanmagan
Sayt: www.whitehouse.gov

AQSh vitse-prezidentning asosiy konstitutsiyaviy vazifasi Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti vafot etgan, isteʼfoga chiqqan yoki prezidentlikdan voz kechgan taqdirda, uning oʻrnini egallashdir. U ham rasman AQSh Senati va Kongressning yuqori palatasiga rahbarlik qiladi. Qoʻshma Shtatlarning hozirgi vitse-prezidenti Kamala Xarris boʻlib, u 2021-yil 20-yanvarda oʻz lavozimini egallagan. 2020-yil 3-noyabrda AQSh Prezidentlik saylovlarida AQSh prezidenti bilan bir vaqtda saylangan[4][4][4][5][6].

Saylov tartibi

tahrir

Vitse-prezident AQSh Prezidenti bilan birga saylanadi[7]. AQSh vitse-prezidenti va Prezident bilan bir xil siyosiy partiyada boʻladi, lekin Konstitutsiyaga koʻra, boshqa shtatdan boʻlishi kerak (shuning uchun, saylov uchastkasidagi hech bir shtat imtiyozli shartlarda ikkita „oʻz“ nomzodiga ovoz bermaydi)[4][8].

AQSh Konstitutsiyasining oʻn ikkinchi tuzatishga koʻra, Qoʻshma Shtatlar vitse-prezidenti lavozimiga nomzodlik uchun prezidentlik lavozimiga nomzod bilan bir xil talablar qoʻyiladi (nomzod kamida 35 yosh, AQSh fuqarosi va kamida 14-yil yashagan boʻlishi lozim). Vitse-prezident xizmat qilishi mumkin boʻlgan muddatlar soni boʻyicha hech qanday muddat oʻrnatilmagan (1948-yilda joriy etilgan ikki muddatli prezidentlik lavozimidan farqli oʻlaroq)[8][9].

AQSh Konstitutsiyasining yigirmanchi tuzatishga koʻra, Amerika Qoʻshma Shtatlari vitse-prezidentlika saylov yilidan keyingi yilning 20-yanvar kuni tushdan keyin oʻz lavozimiga kirishi belgilangan. AQSh prezidentining inauguratsiya marosimida saylangan vitse-prezident saylangan prezidentdan bir necha daqiqa oldin qasamyod qiladi (shu qisqa vaqt ichida, u shtatdagi birinchi shaxs degan mashhur fikr qonunga toʻgʻri kelmaydi). Prezidentlik qasamyodidan farqli oʻlaroq, vitse-prezidentlik qasamyodi AQSh Konstitutsiyasida belgilanmagan[10]. 1884-yildan beri qasamyodning turli xillari qoʻllangan, kongressmenlar va hukumat aʼzolari ham qasamyod qilishgan. Qasamyoddan parcha: „Men Amerika Qoʻshma Shtatlari Konstitutsiyasini barcha tashqi va ichki dushmanlardan himoya qilishga va asrashga tantanali ravishda qasamyod qilaman. Men unga qatʼiy boʻysinaman va sodiq qolaman. Men ushbu majburiyatni hech qanday ichki shartlarsiz yoki undan qochish maqsadisiz erkin qabul qilaman. Va hozir menga berilayotgan vazifalarini yaxshi va vijdonan bajaraman. Xudo menga yordam bersin“[11].

Vakolatlari

tahrir

Vitse-prezident rasmiy ravishda AQSh Senatini boshqaradi[12]. Vitse-prezident Senatda ovozlar yarmiga ega boʻlingandagina hal qiluvchi ovozga ega hisoblanadi (aslida esa uning rahbari Senatning vaqtinchalik prezidenti hisoblanadi). AQSh Konstitutsiyasining oʻn ikkinchi tuzatishga koʻra, u Senat saylovchilar ovozlarini sanab chiqish uchun yigʻilganda unga raislik qiladi. Prezident topshirigʻiga koʻra, uning boshqa qator davlat vazifalari ham bor[13]. Vitse-prezident faqat davlat rahbari nomidan va uning topshiriqlarini amalga oshiradi[14].

Prezident vakolatlarining oʻtishi

tahrir

Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti vafot etgan, isteʼfoga chiqarilgan yoki oliy martabali shaxslarni javobgarlikka tortish eʼlon qilingan taqdirda, vitse-prezident Qoʻshma Shtatlarning toʻliq huquqli Prezidenti hisoblanadi (rasmiy ravishda, bu qoida faqat 1967-yilda Konstitutsiyaga 25-tuzatish sifatida qabul qilingan[15]. Aslida, ilgari bunday hollarda vitse-prezident Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezident deb eʼlon qilinardi. Shunda, Konstitutsiyaning asl matni qoidalarida noaniqliklar tugʻiladi. Yaʼni, vitse-prezident faqat prezident vazifasini bajaruvchisi boʻla oladi[16] .

1967-yilgacha, agar vitse-prezident isteʼfoga chiqqan, vafot etgan yoki prezidentlik lavozimini egallagan boʻlsa, yangi vitse-prezident tayinlanmas edi. Yangi saylovlargacha bu lavozim boʻsh qolardi[17]. Endi, xuddi shu Konstitutsiyaning 25-tuzatilishiga koʻra, ushbu lavozim boʻsh qolgan taqdirda AQSh Kongressi joriy prezidentning taklifiga binoan yangi vitse-prezidentni tayinlashi kerak boʻlgan qoida qoʻshiladi[18]. 1973-1974-yillar davomida bunday tayinlash ikki marta sodir boʻlgan. Vitse-prezident Spiro Agnyu isteʼfoga chiqqanidan soʻng, Kongress Richard Niksonning taklifiga binoan Jerald Fordni vitse-prezident lavozimiga tayinlandi. Sakkiz oy oʻtgach, Nikson isteʼfoga chiqdi, Fordning oʻzi prezident boʻldi va Kongress Nelson Rokfellerni vitse-prezident sifatida tasdiqladi.

Vitse-prezidentlik instituti mustaqil nomzod sifatida saylanmagan[19]. Vitse-prezidentlik nomzodiga koʻpincha unchalik taniqli boʻlmagan siyosatchi birdaniga davlat rahbari boʻlib qolishi va siyosatini tubdan oʻzgartirishi mumkinligi uchun bir necha bor tanqid qilingan[20][21][22]. Boshqa tomondan, toʻrt yillik muddat davomida prezidentlik bir partiya qoʻlida qolish imkonini bergan[23].

Vazifalarni vaqtincha bajarish

tahrir

AQSh Konstitutsiyasining (1967-yil) yigirma beshinchi tuzatishga koʻra, Prezident oʻz vakolatlarini (vaqtinchalik) amalga oshirishga layoqatsiz boʻlgan taqdirda, Prezidentning oʻzi yoki hokimiyatning ijro etuvchi hokimiyat aʼzolari tomonidan belgilab qoʻyilgan vazifalarni vitse-prezident amalga oshiradi va oʻsha paytdagi AQSh prezidenti vazifasini bajaruvchi hisoblanadi. Bush oʻz vakolatlarini vaqtinchalik amalga oshirishga layoqatsiz boʻlgan bir paytda vitse-prezident Cheyni 2002 va 2007-yillarda davlat boshqaruvini oʻz qoʻliga olgan[24].

2001-yil 11-sentabrdagi terroristik urushdan keyin Vitse-prezident D.Cheyni koʻpincha oʻzining yashirin joyida boʻladi[25][26]. Bu terrorchilarni bir vaqtning oʻzida ikki oliy mansabdor shaxsga suiqasd uyushtirishga urinishlarini oldini olish uchun qilingan[27].

Yana qarang

tahrir

Adabiyotlar

tahrir
  • Polunin B. L. Qoʻshma Shtatlar vitse-prezidenti (konstitutsiyaviy va haqiqiy maqom). – M. .: Nauka, 1988 yil. – 127 b. – 2750 nusxa. – ISBN 5-02-012800-7

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Weinberg, Steve. „'The American Vice Presidency' sketches all 47 men who held America's second-highest office“. The Christian Science Monitor (2014-yil 14-oktyabr). 2019-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 6-oktyabr.
  2. ↑ „Vice President“. USLegal.com (2024-yil 16-oktyabr). — „The Vice President of the United States is the second highest executive officer of the United States government, after the President.“. 2012-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 6-oktyabr.
  3. ↑ „Executive Branch: Vice President“. The US Legal System. U.S. Legal Support. 2012-yil 25-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-fevral.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Garvey, Todd (2008). „A Constitutional Anomaly: Safeguarding Confidential National Security Information Within the Enigma That Is the American Vice Presidency“. William & Mary Bill of Rights Journal. 17-jild, № 2. Williamsburg, Virginia: William & Mary Law School Scholarship Repository. 565–605-bet. July 16, 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: July 28, 2018.
  5. ↑ Brownell II, Roy E. (Fall 2014). „A Constitutional Chameleon: The Vice President's Place within the American System of Separation of Powers Part I: Text, Structure, Views of the Framers and the Courts“ (PDF). Kansas Journal of Law and Public Policy. 24-jild, № 1. 1–77-bet. December 30, 2017da asl nusxadan arxivlandi (PDF). Qaraldi: July 27, 2018.
  6. ↑ Goldstein, Joel K. (1995). „The New Constitutional Vice Presidency“. Wake Forest Law Review. 30-jild. Winston Salem, NC: Wake Forest Law Review Association, Inc. 505-bet. July 16, 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: July 16, 2018.
  7. ↑ „Major Themes at the Constitutional Convention: 8. Establishing the Electoral College and the Presidency“. TeachingAmericanHistory.org. Ashland, Ohio: Ashbrook Center at Ashland University. 2018-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 21-fevral.
  8. ↑ 8,0 8,1 Albert, Richard (Winter 2005). „The Evolving Vice Presidency“. Temple Law Review. 78-jild, № 4. Philadelphia, Pennsylvania: Temple University of the Commonwealth System of Higher Education. 811–896-bet. April 1, 2019da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: July 29, 2018 — Digital Commons @ Boston College Law School.
  9. ↑ Rathbone, Mark (December 2011). „US Vice Presidents“. History Review. № 71. London: History Today. February 19, 2018da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: February 21, 2018.
  10. ↑ Schramm, Peter W. „Essays on Article I: Vice President as Presiding Officer“. Heritage Guide to the Constitution. The Heritage Foundation. 2020-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-iyul.
  11. ↑ Kenneth T. Walsh (October 3, 2003). „Dick Cheney is the most powerful vice president in history. Is that good?“. U.S. News & World Report. February 5, 2011da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: September 13, 2015.
  12. ↑ Fried, Charles. „Essays on Amendment XII: Electoral College“. The Heritage Guide to the Constitution. The Heritage Foundation. 2020-yil 22-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 20-fevral.
  13. ↑ Smith, Page. John Adams. New York: Doubleday, 1962 — 844-bet. 
  14. ↑ „A heartbeat away from the presidency: vice presidential trivia“. Case Western Reserve University (2004-yil 4-oktyabr). 2017-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-sentyabr.
  15. ↑ Balz, Dan. „Mondale lost the presidency but permanently changed the office of vice presidency“ (2021-yil 19-aprel). Qaraldi: 2023-yil 2-avgust.
  16. ↑ Greenberg, David. Calvin Coolidge profile. Macmillan, 2007 — 40–41-bet. ISBN 978-0-8050-6957-0. Qaraldi: 2020-yil 15-oktyabr. 
  17. ↑ „Harry S Truman National Historic Site: Missouri“. National Park Service, U.S. Department of the Interior. Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
  18. ↑ „John Nance Garner quotes“. 2016-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 25-avgust.
  19. ↑ Hamby, Alonzo L. „Harry Truman: Life Before the Presidency“. Charlottesville, Virginia: Miller Center, University of Virginia (2016-yil 4-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
  20. ↑ Binkley, Wilfred Ellsworth; Moos, Malcolm Charles. A Grammar of American Politics: The National Government. New York: Alfred A. Knopf, 1949 — 265-bet. Qaraldi: 2015-yil 17-oktyabr. 
  21. ↑ Ames, Herman. The Proposed Amendments to the Constitution of the United States During the First Century of Its History. American Historical Association, 1896 — 70–72-bet. 
  22. ↑ „Garret Hobart“. 2007-yil 27-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 25-avgust.
  23. ↑ „Nation: Some Day You'll Be Sitting in That Chair“. Time. November 29, 1963. October 7, 2014da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: October 3, 2014.
  24. ↑ Feuerherd, Peter „How Harry Truman Transformed the Vice Presidency“. JSTOR Daily. JSTOR (2018-yil 8-may). Qaraldi: 2022-yil 12-avgust.
  25. ↑ Harold C. Relyea. „The Vice Presidency: Evolution of the Modern Office, 1933–2001“. Congressional Research Service (2001-yil 13-fevral). 2011-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 11-fevral.
  26. ↑ „U.S. Senate Web page on Charles G. Dawes, 30th Vice President (1925–1929)“. Senate.gov. 2014-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 9-avgust.
  27. ↑ Goldstein, Joel K. (September 2008). „The Rising Power of the Modern Vice Presidency“. Presidential Studies Quarterly. 38-jild, № 3. Wiley. 374–389-bet. doi:10.1111/j.1741-5705.2008.02650.x. JSTOR 41219685. Qaraldi: December 10, 2021.

Havolalar

tahrir

AQSh vitse-prezidentining rasmiy sayti(ingl.) 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qoʻshma_Shtatlar_vitse-prezidenti&oldid=5192008" dan olindi