Qorabogʻ xonining saroyi
Qorabogʻ xonining saroyi yoki Panohalixon saroyi - Shusha shahrining tarixiy markazida joylashgan va Qorabogʻ xonligining asoschisi Panohalixonning qarorgohiga boʻlgan tarixiy saroy. Panohalixon davrida saroy faqat xonning qarorgohi boʻlmay, shu saroyda xon oilasi bilan birga yashagan. Uning oʻgʻli Ibrohimxalilxon oilasi va aʼyonlari Panohalixon saroyidan uncha uzoq boʻlmagan davrda qurilgan Ibrohimxalilxon saroyida yashaganlar. Ibrohimxalilxonning katta oʻgʻli Muhammad Hasan ogʻa Shusha platosining janubi-sharqidagi tik qoya ustiga qurilgan Muhammadhasan ogʻaning saroyida yashagan. Bu saroylardan tashqari, Shushada xonning oila aʼzolariga tegishli Xon qizi Notavon saroyi va Qorabuyukxonim saroyi mavjud. Qorabogʻ xon saroyi nomi turli manbalarda bu saroylarning har biliga oid etilsa-da, Qorabogʻ xonlarining asosiy siyosiy qarorgohi birinchi Qorabogʻ xoni Panohalixonning saroy-qalʼasi edi.
| Qorabogʻ xonining saroyi ozarb. Qarabağ xan sarayı | |
|---|---|
| |
| 39°45′59″N 46°45′05″E / 39.76639°N 46.75139°E | |
| Mamlakat |  Ozarbayjon
|
| Shahar |  Shusha
|
| Tegishli | Qorabogʻ xonligi |
| Buyurtmachi | Panahali xon |
| Uslub | Arran arxitektura maktabi |
 | |
| Qorabog' xoni saroyining rejasi | |
Tarixi
tahrir
Xon saroyi joylashgan qasrlar Ozarbayjonning feodal davridagi qalʼa shaharlariga xosdir. XVIII asr boshidan shakllana boshlagan kichik feodal davlatlar boʻlgan xonliklarning yangi poytaxt shaharlarini arxitektura va rejalashtirish nuqtai nazaridan yetakchilik qilgan bu qalʼalarda hukmdor va uning oilasining yashash joyi, xavfsizligi va faoliyatini taʼminlash uchun saroy majmuasi va boshqa yordamchi binolar joylashgan.[1] XVI – XVIII asrlarda Ozarbayjondagi hukmdorlarning qasrlari Icheri-gala, Bala-gala yoki Ark (masalan, Tabrizdagi kabi) deb atalgan.[2]
Odatda, feodal shaharlar qurilishi hukmdor qasrini qurishdan boshlangan. Shusha qalʼasi joylashgan hudud oʻziga xos strategik xarakterga ega boʻlgani tufayli qalʼa ichidagi qurilish, jumladan Panahali xon qalʼasi qurilishi bilan bir davrda boshlangan.[3] Xavfsizlik uchun amalda Shusha platosining faqat shimoliy qismini qalin devorlar bilan mustahkamlash kifoya edi. P. Zubovning yozishicha, „Shusha xuddi mo"jizadek yaratilgan: Ganja yoʻli yonidan baland tosh devorlar, tor tuyniklar va baland minoralar bilan oʻralgan, Panohalixon va uning oilasi qalʼa ichidagi kichik toʻrtburchakli qasrlarga oʻrnashgan.“[4]
Qorabogʻ tarixchisi Baharlining soʻzlariga koʻra, platoning sharqiy tomonida Shusha qalʼasi qurilishi boshlangan.[5] Ye. Avalov taʼkidlashicha, bu maʼlumot Shushaning tarixiy rejasini ham tasdiqlaydi.[1] uning fikricha,loyiha XIX asrning birinchi yarmida ishlab chiqilgan.[1] Loyihaga koʻra qasrlardagi saroylar asosan Shusha qalʼasining sharqiy tomonida, tabiiy tepaliklar ustida yoki tik qoyalar burchagida joylashgan.[1] Meʼmoriy ustunlik rolini oʻynagan bu qalʼalar shaharning tabiiy manzarasi bilan uygʻunlikni hosil qiladi.[1]
Mirza Adigyozal beyning maʼlumotlariga koʻra, Panohalixon davrida Shushada xonning oila aʼzolari uchun „keng binolar va baland saroylar“ qurilgan.[6]
Qorabogʻ tarixchisi Mir Mehdi Xazoniy, Shusha qalʼasining qurilishi haqida soʻz yuritarkan, Panohali xonning buyrugʻi bilan qalʼa ichida saroylar qurishni ham taʼkidlaydi:
Panohxon Shushada oʻziga kichik qalʼaga oʻxshash qalʼa devorlari bilan oʻralgan saroy qurdirdi. Uning saroyi yonida bir tepalikda oʻgʻli Ibrohimxalil uchun saroy qurdirdi. — Mir Mehdi Xazoniy][7]
Shusha qalʼasida qurilgan qalʼalardan faqat ikkitasi bizning davrimizgacha yaxshi holatda yetib kelgan, biri qalʼaning janubi-Sharqiy tomonida joylashgan Qorabuyuk xonim, ikkinchisi tik jarlik yonidagi qoya chetida koʻtarilgan Panohalixon qasridir[8]
Meʼmoriy xususiyatlari
tahrirShusha qalʼasidagi qalʼalarning oʻziga xos meʼmoriy xususiyatlari uzoq vaqt davomida sayohatchilar va shahar mehmonlarining eʼtiborini tortgan. Masalan, XIX asr oʻrtalarida “Qafqaz” gazetasida shunday deyiladi: „Shahardagi turli uylar va turar-joy binolari orasida xonning oila aʼzolari yashagan qasrlar diqqatga sazovordir: ular oʻziga xos xususiyatga ega. Ular burchaklardagi doiraviy shakldagi minoralari boʻlgan baland devorlar bilan oʻralgan.“[9]
Tarixi nomaʼlum boʻlgan bosh loyihaga koʻra, deyarli barcha Shusha qalʼalari oʻxshash konfiguratsiyaga ega boʻlgan: ular toʻrtburchak shaklida boʻlib, toʻrt burchagida mudofaa minoralari joylashgan. Ichkaridan bu devorlar qalʼa aholisi uchun xizmat qilganlarning yashashi uchun saroy tipidagi binolar bilan tutashgan.[8] Shohbuloq qalʼasining meʼmoriy xususiyatlari Shusha qalʼalarining hajm-makon va loyiha jihatdan shakllanishiga taʼsir koʻrsatgan.[8]
Shohbuloq qasrida boʻlgani kabi bu qasrlarga kirish joylari ham Shimoliy yoʻnalishda joylashgan.[8] Toʻgʻridan-toʻgʻri kirishdan himoyalanish uchun, darvoza oldida Г shaklidagi oʻtish yoʻliga ega, prizmatik qoplama bilan yakunlangan minora barpo etildi, Panohalixon qalʼasining yuqori qismlari saqlanib qolmagan. E. Avalov kvadrat shaklidagi minora Panohalixon qalʼasida va Qorabuyuk xonim qalʼasida boʻlgani kabi ikki qavatli ekanligini koʻrsatadi.[8]
Saroyning ikki qavatli binosida koʻplab xonalar, jumladan, katta T shaklidagi marosim zali mavjud. Zal binoning kompozitsion markazi rolini oʻynaydi. Bu zalning ikki tomonida jimjima panjarali ulkan derazalari bor edi.[10] XVIII-XIX asrlarda Ozarbayjonda turar joy binolari meʼmorchiligida toʻrsimon tipdagi derazalar keng qoʻllangan boʻlib, ular Sheki xoni saroyi, Muxammadhasan ogʻa saroyi, Mehmandarovlar uyi, Shekixonov uyi va boshqa turar joy binolarida hozirgi kungacha saqlanib qolgan.[10]
Fotogalereya
tahrirArman bosqini paytida vayron qilingan xon saroyi
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Авалов 1977, s. 23
- ↑ Саламзаде, А. В.. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв., Баку, 1964 — 96-bet.
- ↑ Baharlı. Əhvalati-Qarabağ, 1888 — Авалов 1977, s. 23-də istinad edir-bet.
- ↑ Зубов, П.. Шесть писем о Грузии и Кавказе, 1834 — 75-bet.
- ↑ Baharlı. Əhvalati-Qarabağ, 1888 — Авалов 1977, s. 23-də istinad edir-bet.
- ↑ Адигезал-бек, Мирза. Карабах-наме, Баку, 1950 — 63-bet.
- ↑ Xəzani, Mir Mehdi. [Mir_Mehdi_Xəzani_və_onun__Kitabi-tarixi_Qarabağ__əsəri Kitab-tarixi-Qarabağ]. Bakı: Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1950.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Авалов 1977, s. 25
- ↑ Газета Кавказ, № 58, Тифлис, 1857.
- ↑ 10,0 10,1 Город Шуша. Дворец карабахских ханов //. Азербайджан (Исторические и достопримечательные места) / Под общей редакцией М. А. Казиева... Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1960 — 92-bet.
Adabiyotlar
tahrir- Авалов, Э. В.. Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика. Баку: Элм, 1977.
- Фатуллаев, Ш. С.. Памятники Шуши, Баку, 1970.
- Саламзаде, А. В.. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв., Баку, 1964.