Qorabogʻ

bu Kavkaz ortida joylashgan tarixiy-geografik hudud bolib, 2 qismdan tashkil topadi. Bular: Qorabog’ tekisligi(ravonligi) va To'g ustidagi - Qorabog’ dir.
(Qorabog’dan yoʻnaltirildi)

Qorabog’ - (arm. Արցախ, ozar.Qarabağ) bu Kavkaz ortida joylashgan tarixiy-geografik hudud bolib, 2 qismdan tashkil topadi. Bular: Qorabog’ tekisligi(ravonligi) va To'g ustidagi - Qorabog’ dir.

Milloddan avalgi V-IV asrlardagi Kavkazning etnik kartasi. Ushbu karta antik mualliflar tomonidan hamda arxeologik fikrlar asosida tashkil etilgan edi. Bo'yalmagan joylari - bu hali mustahkam o'rganmagan hududlar.
Tog' Ustidagi Qarabag' zangori rangda  ko'rsatilgan, Ravonli Karabax esa kulrang  rang bilan ajratib ko'rsatilgan.

XVI - XVII asr o'rtasida "beglarbek"xonlik (tumani) Sefevid imperiyasining tarkibiga kirgan edi. Bu davrda ravonliklar hamda to'g etaklari - musulmon xonliklarga qaragan bo'lsada, to'glar ustidagi hududlar arman "melikstva"lar tarkibiga kirar edi. XVIII asr o'rtasi - XIX asr boshlarida shu yerlarda Qorabog’ xonlik bo'lgan bolsa, 1805-chi yildan boshlab u Rossiya imperiyasi tarkibida, Sovet davrda esa Ozarbayjon Respublika tarkibida bolgan. hozirgi kunlarda ham, bu hudud rasmiy Ozarbayjon tarkibiga kiradi, ammo 1990-yillardan buyon hududiningning ko'p qismi To'g ustidagi - Qorabog’ Respublikasining nazoratida.

Qorabog’ - kichik Kavkaz togʼlarning zanjiridan to Kura va Araks daryolarningʻ qoʼshilishigacha hududiningsini qamrab oladi. U (Qorabog’) 2 qismga: Togʼ ustidagi Qorabog’ va Ravonli Qorabog’ga bo'lingan. Bu hududni asosan xar hil Kavkaz xalqlar egallaganlar. Tarixchilar fikrlashicha, Persiya boshqarishningʻ engʻ yetuk pallasida, yuqorida aytilgan mahalliy Kavkaz xalqlar Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirardi. Miloddan oldingi IV asrda Qorabog’ hududiningsi Armanistonningʻ Ervandid[1][2] podsholigi tarkibiga kirar edi. Miloddan avvalgi II asr boshlarida hududni Middii Atropatenidan Buyuk Armaniston tomonidan bosib olindi va uning tumanlari tashkil etildi: Arsax (to'gʻ ustidagi qismi) va Utik (ravonli qismi)[3]. Shu davrdan boshlab, 600 yil davomida, miloddan avvalgi 390chi yillargacha bu hududiningsi Buyuk Armaniston davlatining chegaralarida joylashgan edi. Qadimgi grek, rim va arman tarixchilar, geograflar ta'kidlashicha mazkur davlatning Sharqiy-Shimoliy chegarasi "Kura"[4] daryodan o'tgan edi. Buyuk Armaniston davlatining qulashidan so'ng bu tumanlar( Arsax va Utik) Kavkaz Albaniya[5][6] polietnik davlatga tegishli bo'ldi. Keyinchalik, V asr o'rtalarida, uning poytaxti Ravonli Qorabog’ga ko'chirildi, endilikda asoslangan Partav shaharga (Barda).

Buyuk Armaniston I-IV asrlarda.  "Jahon tarixi" ning II tomidan( M.,1956). Unda, Buyuk Armanistoning 387yilda bo'linishidan so'ng qoʼshni davlatlarga o'tgan yerlar shtrixlangan.

Uzoq payt davomida Armaniston tarkibiga kiruvchi toʼg ustidagi Qorabog’ armanlashtirilgan[7] edi. Bu jarayon antik davrdan boshlangan bo'lib, erta o'rta-asrlikda VIII-IX asrlarda o'z payoniga yetti. 700chi yillarda arman tilining[8] Qorabog’ she'vasi borligi haqida ma'lumotlar mavjud. Shunday qilib, Arsax( tog' ostidagi Qorabog’) va Utikning tog'li qismida armanlar[9] yashagan edilar.

"....Berda'a va Shamkur orqasida arman qabilasidan xalq..." "...Mayli, Berda'adan Dabilga borsin arman yerlardan va bu barcha shaharlar Ashutning oʼgli, Sanbat podsholigidan".[10]

Tahminan 1420-yilda Qorabog’ga birinchi marta yevropalik, nemis Iogann Shiltberg[11] tashrif buyurdi va bunday yozdi:

" Tamerlan vafotidan so'ng men uning oʼgʻʼli bilan tanishdim. Shu Mirzo Shohrux ismli oʻʼgʻʼli, Armanistonda 2ta qirollikning egasi bo'lib, qishni kunlari katta Qorabog’ ataluvchi ravonlikda o'tkazish an'anaga ega edilar. Bu ravonlik yonida Kur yoki Tigr daryo oqaveradi va uning qirg'og'ida eng yaxshi ipakni terishadilar. Shu ravonlik Armanistonda joylashganligiga qaramay, u musulmonlarga qarashli bo'lgan. Qishloqlarda armanlar ham yashaydilar, ammo ular musulmonlarga soliq to'lashga majbur bo'lgan. Armanlarning menga nisbatan bo'lgan munosabati yaxshi edi, chunki men nemis edim, ular nemislarni hurmat qilishardi. Ular menga o'zlarining tilini oʼrgatardilar va o'zlarini "Pater noster "ni berishdi."[12]

Shoxruxni Qorabog’da qishni o'tkazish to'g'risida XV asrning arman tarixchi Foma Mesopesi[13] ham yozgan edi. Mongol bosqinchilikdan so'ng, Ravonli Qorabog’da turk ko'chmanchi qabilalar yashagan ekan. Natijasida ravonli Qorabog’ning aholi musulmonlashtirigan va turklashtirilgan edi. Qorabog’ning tog' ostidagi qismida esa Xachen xonligi o'z kuchini yo'qotmagan edi. Keyinchalik esa bu xonlik 5ta (Xachen, Dizak,Varanda Djraberd va Gyulistan) arman xonliklarga parchalandi. Bu 5ta xonliklar XVIII asrning oxiri qadar o'zlarining Xamsa meliklar xonlar tomonidan boshqargan edi. Xams - arman milliy-davlatchilikning tuzilishining oxirgi markaziga aylangan edi.[14] "Qorabog’ - Araksning chap qirg'og'i hamda Kuraning o'ng qirg'og'i o'rtasida, Mugan daladan yuqoriroqda, to'glarda joylashgan mamlakat dir. Bu mamlakatning asosiy yashovchilar - armanlar, avloddan avlodga o'tadigan 5ta o'zlarining meliklar yoki honlar bilan boshqarardilar.

Gandzasarda "Gasan-Djalal" - qadimgi arman tilida yozuvi XIII asr
Tumanlar soniga ko'ra: tahrir

1 - Charapert, 2 - Igermadar, 3- Duzax, 4-Varand, 5- Xachen. Har bir tuman 1 minggacha harbiylarni chiqarish mumkin edi. Meliklarni Nodir tasdiqlagan edi va ular to'g'ridan to'g'ri shoxga qarashardilar. Mahalliy hokimiyat vakolati esa Armaniston tomondan ko'rsatilgan patriarx bajargan edi. U qo'shimcha "agvan" (Armanistonning qadimgi nomi) titulga ega bo'lgan." Hujjat, 1740-yil.[15]

Sefevid davrlarda (1502-1722yillar) Qorabog’ o' o'zgacha beglarbekni tashkil etgan. Uning to'g ustidagi qismi arman xonlar qo'lida qoldi, tekislik hududi va to'g etaklari esa musulmon xonliklar tarkibiga kirardi.[16] 1736-yilda Persiyada hukumat yangi Afsharid dinastiyadan Nodir-shaxga o'tdi. U 5ta arman to'g ustidagi Qorabog’ tuman yerlarni hamda Zangizurni Gyandjin (Qorabog’) beklarbekdan ajratdi va to'g'ridan to'g'ri shox hukumatiga bo'ysondi.[17][18] 1747-yilda Ravonli Qorabog’da xonlik tashkil etilib, tarixda birinchi[19] marotaba To'g Ustidagi Qorabog’ ustida o'z hukumati tashkil etdi.[20] Aslida u (xonlik) Persiya, 1805 chi yildan so'ng Rossiya himoyasida edi. Xonlik 14 may 1805chi[21] yildan Rossiyaga qo'shildi, Rossiya-Persiya urushdan so'ng.

Xonlikni yo'q qilganidan keyin, Qorabog’ tumani harbiy boshqaruvi bilan vujudga kelgan ( 1846-yildan boshlab Shemaxin, keyinchalik Baku) viloyati tarkibida; 1868-yildan boshlab - Yelizavetpol viloyatidagi va u quyidagi: Shushin, Djebrail, Djevanshir va Zangezur tumanlarga bo'lingan edi. 1828-yilda Qorabog’ga 700ta arman oilalar kuchib kelgan edi, asosan Ravonli Qorabog’ga. Lekin, 300 oila qaytib keldi, ko'pi esa o'lat epidemiyasidan vafot etganlar. XVIII- XIX asrlarda Qorabog’ o'zgacha " Qorabog’" nomli otlarning turi bilan mashhur bo'lgan. 1918-yildan ravonli Qorabog’ yangitdan tashkil etilgan Ozarbayjon Demokratik Respublikasi tarkibida; to'g ustidagi Qorabog’ esa bahsli hududiningsi edi va to 1920-yilgacha u yerda ozarbayjon va armanlar o'rtasida to'qnashuvlar bo'lgan edi. 1920-yilda To'g Ustidagi Qorabog’ga Qizil Armiya kirdi. 1921-yilning 5 iyuldan To'g Ustidagi Qorabog’ning hududiningsi (94% arman xalqidan tashkil etgan hudud) Ozarbayjon SSR tarkibiga kiritildi, keng avtonom huquqlari va erkinliklari bilan.

Qorabog’ to'qnashuvi (urushi). tahrir

1987-yilning 2chi yarmidan boshlab To'g Ustidagi Qorabog’ Avtonom Viloyatida(T.U.K.A.V.) va Armanistonda, T.U.K.ni Ozarbayjon SSR tarkibidan Armaniston SSR tarkibiga o'tkazish uchun harakati faollashgan edi. 1987-yilning sentyabr-oktyabr oylarida Shamxor tumanning Chardaxli (arman) qishlog'ida, xalq va Ozarbayjon Kom. partiyasining birinchi kotibasi M.Asadov o'rtasida to'qnashuv vujudga kelgan. 1987-yilning noyabr oyida etnik a'ro to'qnashuvlar natijasida Kafan va Megriy (Armaniston SSR ) tumanlarida yashovchi ozarbayjonliklar Ozarbayjonga ketiptilar.Tomas de Vaal o'zining kitobda, armanlik Svetlana Pashayeva hamda ozarbayjonlik Arif Yunusovning misolida Armanistondan Bakuga ozarbayjonliklar ko'chishlari(1987-yil noyabr va 1988-yil yanvar oyida) haqida guvohlar keltirgan. Pashayeva, 2 odamlarga to'la vagon ( keksalar va bolalar ular qatorda) Ozarbayjonga kelgani haqida gapirib berdi.

1988-yilning 20 fevralda T.U.K.A.V.deputatlar sessiyada T.U.K.A.V.ni Armaniston SSR tarkibiga qo'shilishi haqida murojaatni qabul qilishgan edi. 22 fevralda shu Askeran yonida armanlar va ozarbayjonlar o'rtasida to'qnashuvga olib keldi va 2 odam natijada halok bo'ldi. 26 fevralda Yerevanda T.U.K.A.V.ni Armanistonga qo'shilish talabi bilan katta miting (0,5 mln kishilar) bo'lib o'tdi. 27 fevralda Sovet hukumati tomonidan markaziy televideniyesi orqali, Askeranda vafot etganlar ozarbayjonlar bo'lganligi ( aytgancha, ulardan biri ozarbayjon-milisioner tomonidan otilgan o'qidan favot etgan edi) haqida e'lon qilindi. 1988-yilning 27-29 fevralgacha Sumgait shahrida........ ....natijasida rasmiy ma'lumotiga ko'ra 26ta armanlar va 6ta arzaybayjonlar vafot etganlar. 1988-yil davomida To'g Ustidagi Qorabog’da etnik a'ro, arman va ozarbayjon mahalliy aholi o'rtasida to'qnashuvlar, tinch xalqni o'z doimiy yashash joyidan vos kechishga majbur etgan. Bularning hammasi Sovet hukumatini favqulod vaziyatni e'lon qilishga majbur etdi. Tartib intizomni saqlash uchun u yerga VDV va militsiya jo'natildi. T.U.K.A.V.da komendant soati e'lon qilindi. 1991-yilda T.U.K.A.V. va ba'zi unga yaqin arman tumanlar hududiningsida To'g Ustidagi Qorabog’ Respublikasi e'lon qilindi. Qorabog’ urush davri (1991-1994-yillar) mobaynida, ozarbayjonlar - Shaumyanov( avval armanlar yashaydigan) tumani Ozarbayjon SSR ning ustida nazorat o'rnatdi; armanlar esa - oldingi T.U.K.A.V. va ba'zi unga yaqin bo'lgan ( asosan ozarbayjonlar va kurdlar yashaydigan) tumanlar ustida o'z nazoratni o'rnatganlar.

Izohlar tahrir

  1. Hewsen, Robert H. Armenia: A Historical Atlas. Chicago, IL: University of Chicago Press, 2001, p. 33, карта 19 (территория Нагорного Карабаха показана в составе Армянского царства Ервандидов (IV-II вв. до н. э.))
  2. Кембриджская история Ирана, том 3, книга 1. Стр. 510:
  3. [1]Анания Ширакаци. Армянская География
  4. Очерки истории СССР: Первобытно-общинный строй и древнейшие государства на территории СССР. М.: АН СССР, 1956, стр. 615 А. П. Новосельцев. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 129—148 Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. Erster Band. Stuttgart 1894. p. 1303 Яновский А. О древней Кавказской Албании// журнал министр. народного просвещения, 1846. ч. 52. стр. 97 Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901,S 358 Б. А. Дорн. «Каспий. О походах древних русских в Табаристан» («Записки Академии Наук» 1875, т. XXVI, приложение 1, стр. 187) Карабах // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Клавдий Птолемей. География, 5, 12; Плиний Старший. кн. VI, 28-29, 39; Дион Кассий (II—III вв.), «Римская История», кн. XXXVI, гл. 54,1; кн. XXXVI, гл. 54, 4, 5; кн. XXXVII, гл. 2, 3, 4; кн. XXXVI, гл. 53, 5; 54, 1; Аппиан (I—II вв.), «Римская История» , Митридатовы войны, 103; Плутарх (I—II вв.), «Сравнительные жизнеописания» , Помпей, гл. 34-35; Мовсес Хоренаци, кн. II, гл.8, 65«Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся прежде Моисею Хоренскому)», СПб.,1877Фавст Бузанд, «История Армении», кн. III, гл. 7; кн. V, гл. 13; Агатангелос, «Житие и история святого Григора», 28, «Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика» , 795 CXII , Юстин, XLII, 2,9 ; Плиний, VI, 37; 27; Стефан Византийский, s.v. Ο τ η ν ή, Ω β α ρ η ο ί
  5. История древнего мира, М., 1989, т. 3, стр. 286
  6. Всемирная История, М., т. 2, стр. 769, и карта-вкладыш Закавказье в I—IV вв. н. э.
  7. А. П. Новосельцев. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период
  8. Н. Адонц. Дионисий Фракийский и армянские толкователи. — Пг., 1915. — С. 181—219.
  9. «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV—XI вв  Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6. ↑ Перейти к:1 2 К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре кавказской албании IV в. до н. э. — VII В. Н. Э. (источники и литература). Издание Академии наук СССР, М.-Л., 1959  «История Востока», Закавказье в XI—XV вв.  Б. А. Рыбаков. Очерки истории СССР. Кризис рабовладельческой системы и зарождение системы феодализма на территории СССР III—IX вв. М., 1958, стр. 303—313  Том де Ваал. «Черный сад». Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое
  10. Караулов Н. А. Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане.
  11. Том де Ваал, Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое (интервью с Р. Хьюсеном)
  12. «Путешествие Ивана Шильтбергера по Европе, Азии и Африке». Перевод и примечания Ф.Бруна, Одесса, 1866, с.110; Johannes Schiltberger, Als Sklave im Osmanischen Reich und bei den Tataren: 1394-1427 (Stuttgart: Thienemann Press, 1983), p. 209 Johann Schiltberger. Bondage and Travels of Johann Schiltberger. Translated by J. Buchan Telfer. Ayer Publishing, 1966. ISBN 0-8337-3489-X, 9780833734891, р 86
  13. …он (Тамерлан) полный дьявольской злобы, заставил [Баграта] отречься [от веры]и взяв [его] с собою, пошел в Карабах, на место зимовки наших прежних царей. См. Фома Мецопский. История Тимур-Ланка и его преемников
  14. Hewsen, Robert H. «The Kingdom of Arc’ax» in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53
  15. Материалы для Новой истории Кавказа с 1722 по 1803 Год. Топоним Агванк был распространен на восточных территориях исторической Армении в частности на территории древней области Арцах, однако название Албания/Арран в армянсонаселенном Нагорном Карабахе являлось лишь топонимом без какого-либо этнического указания. См. А. Л. Якобсон, Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь), стр. 447
  16. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  17. В. Н. Левиатов, «Очерки из истории Азербайджана в XVIII веке» стр. 82—83:
  18. Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 65.:
  19. Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 199. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  20. Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century, Palgrave Macmillan, 2004, p.96:
  21. Акты собранные Кавказскою Археографическою комиссиею. Том II. Тифлис 1868 г., с. 705.: