Qozoq tasviriy san'ati

Qozoq tasviriy sanʼati-milliy dunyoqarashga asoslangan sanʼat boʻlib,u rangtasvir,haykaltaroshlik,grafika,moda va amaliy sanʼat sohalarini qamrab oladi. Qozoq tasviriy sanʼatining eng qadimiy ommaviy koʻrinishi xalq hunarmandchiligidir.

Professional qozoq tasviriy san’atining shakllanishi va rivojlanishi adabiyot va musiqaga qaraganda ancha murakkab kechdi.Unga etnograf olim Sh.Valixonov asos solgan.Keyingi tadqiqotlarga Choʻqon (ayniqsa,grafik chizmalar), Potanin,Tezek Toʻre va boshqalarning asarlari kiritilgan.Uning portret asari professional rassomlarning mahoratini koʻrsatadi.Choʻqonning lahzali grafik dizaynlari Uygʻonish davri (Leonardo da Vinchi, Rafael Santi) asarlari bilan bogʻliq (“Buyuk sulton portreti”, “Shaman”, “Qozoq musiqachilari”, “Sharqiy uygʻurlarning liboslari” va boshqalar). Choʻqon qozoq tasviriy san’atining nafaqat grafikasi,balki naqqoshlik yoʻnalishida ham mohir ustadir (“Olatov manzarasi”,“Yotoqxona”). 1920-yilda Qozogʻistonda professional tasviriy sanʼat ustalarini tayyorlaydigan studiya tashkil etilgan. G.Xludov, N.Antonov va haykaltarosh A.S. Ponomarev dars bergan.

20-asrning 20-30-yillarida qozoq tasviriy sanʼat ustalari ilk qadamlarini tashladilar.Yosh rassomlar rangtasvir va grafikaning professional mahoratini puxta egalladi.Ular (N.I.Krutilnikov, A.Kasteev, A.Ismayilov, I.I.Savelev, B. Sarsenbayev, K.Kojikov, t. b.) sodda mazmunda yaratilgan dastlabki asarlarida mamlakatda roʻy berayotgan bugungi oʻzgarishlarni aks ettirishga intilgan.

1928-yilda Semipalatinskda tasviriy san'at asarlarining birinchi ko'rgazmasi tashkil etildi.Qozogʻiston rassomlarining kasb mahoratining jadal rivojlanishiga oʻsha paytdagi ittifoqdosh respublikalar,Moskva va Sankt-Peterburg (B.V. Ioganson, A.A.Deyneka, S.V. Gerasimov, A. A. Plastov) tajribasi ko'p yordam berdi.

1933-yilda Respublika Rassomlar uyushmasining tashkiliy qoʻmitasi tuzildi. 1934-yilda Moskvadagi Sharq xalqlari madaniyati davlat muzeyida qozoq rassomlarining birinchi koʻrgazmasi tashkil etildi.San'at galereyasi ochildi.Ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotning yangi sharoitlari,tub zamon talablari asarlarda yangi mavzuga aylandi. A.Qasteyev asarlarining oʻziga xos milliy koloriti oʻsha paytda porlab turgan edi.Qozoq tasviriy san’atining shakllanish va rivojlanish yoʻli bu rassom ijodi bilan chambarchas bogʻliq. Asarlarida butun Vatan qiyofasi tasvirlangan A.Ismoilov ham qozoq rassomlarining keksa avlodiga mansub.O'z ijodiy yo'lini respublika hayoti bilan bevosita bog'lagan ko'plab rus ustalari: rassomlar - A.A.Rittich, N.V.Solovev, A.I.Bortnikov, N.I.Krutilnikov, L.P.Leontiev, grafika G.A.Brylov, B.A. Chekalin, L.V.Gerbanovskiy va boshqalar. 30-yillarda qozoq tasviriy sanʼatida faol qatnashgan. 1940-yil iyun oyida ochilgan Qozogʻiston rassomlarining I qurultoyida ijodiy jamoaning koʻp yillik faoliyati sarhisob qilindi,milliy san’atni yanada rivojlantirish yoʻllari belgilab berildi.1940-yillarning boshlarida qozoq rangtasviri va grafikasi katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Ikkinchi jahon urushi yillarida respublika qalam ustalari oʻz san’atini fashist bosqinchilariga qarshi targʻibot vositasiga aylantirib, milliy qahramonlik, mardlik va matonat koʻrsatishga harakat qildilar. Shu yillarda Leontiev, K. Ya. Baranov, Rittix, A. I. Cherkasskiy, I. Ya. Bu, M. S. Lizogub, t. b. muvaffaqiyatli ishladi.

Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda qozoq tasviriy sanʼatining barcha turlari:rangtasvir,haykaltaroshlik,grafika rivojlandi. Qozoq va oʻzbek xalqlari uchun umumiy boʻlgan rassom–birinchi akademik-rassom O.N.Qozoq tasviriy san’atida Tansiqboyev alohida oʻrin tutadi.U yurtdan uzoqda (Oʻzbekistonda istiqomat qilgan) boʻlsa-da,oʻzini hamisha oʻz yurti,oʻz yeri bilan birga his qiladigan,qozoq tabiatiga oʻzgacha mehr bilan munosabatda boʻlgan san’atkorlardan edi (“Qozogʻiston yoʻllari”, “Qoʻsh” va boshqalar). 50-yillar oxiri (Q.Teljanov, M.Kenbayev) Qozoq tasviriy sanʼati janr va tadqiqot yoʻnalishlarining oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. Qozoq tasviriy sanʼatida grafika muhim oʻrin tutadi. 60-yillarda akvarel,gravür,linogravyura,avtolitografiyaning mohir ustalari yetishib chiqdi (A.A.Dyachkin, E.G.Sidorkin, N.S. Gaev, Sh.B.Kenjebayev, I.G.Kvachko va b.). Qozog'istonning qadimgi tasviriy san'at ustasi VI Antoshchenko-Olenev gravyuraning imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalana oldi.Bu davrda qozoq tasviriy san’ati asarlari xorijda ham e’tirof etila boshlandi.Ular Moskvadagi Tretyakov galereyasida,Qozogʻiston Davlat tasviriy san’at muzeyida namoyish etildi va xorijiy muzeylar tomonidan sotib olinadi.Qozogʻiston rassomlarining eng yaxshi asarlari milliy san’at xazinasiga aylandi. Respublikaning koʻpgina viloyat markazlarida (Chimkent,Qaragʻanda,Ostona,Pavlodar va boshqalar) ijodiy jamoalar tuzila boshlandi.Qozoq tasviriy san’atida xalqning oʻz dunyoqarashi,madaniyati, an’anaviy xususiyatlarining belgilari tobora yaqqol namoyon boʻlmoqda. A.Galimbaeva, G.Ismailova, K.Teljanov, M.Kenbaev, S.Mambeev, A.Jusupov, S.Romanov, A.M. Stepanov, K.Shayaxmetov, U.Ajiev va boshqalar. Rassomlarning tematik rasmlari katta hissa qo'shdi. Qishloq mavzusi ko'plab qozog'istonlik rassomlarning, ayniqsa 60-70-yillarda o'z faoliyatini boshlagan rassomlarning e'tiborini tortdi. S. Aytboev, Sh. Mirziyoyev, T. Toʻgʻizboyev, A. Sadyxanov, O. Nurjumaev, A. Akanayev asarlarida oʻziga xos dunyoqarash, hayotni keng anglash, timsolga ishtiyoq xos edi.

M.Amanjolov, K.Mullashev, E.Tulepboev va boshqa asarlarida ishqiy-ramziy va hissiy kelib chiqishi oʻz aksini topgan.Bu rassomlarning asarlari oʻzining yorqin va murakkab ranglari,aylanma ranglari,faol fazoviy muhiti, tasvirlarning goʻzalligi va sirliligi bilan ajralib turadi. M.Qisamedinov asarlari jamoatchilikda qiziqish uygʻotdi. Maxambet Oʻtemisov sheʼrlariga bagʻishlangan rasmlarida (1973) oʻz xalqi ozodligi uchun kurashgan qahramonning tarixiy obrazini yaratgan. I.Isaboyev qozoq adabiyoti klassiklari,Qozogʻiston yozuvchilarining asarlari, shuningdek,bolalar adabiyotiga oid koʻplab grafik asarlarini taqdim etdi.20-asrning 70-80-yillari asarlarida aniq imzoga ega grafikalar soni ortdi.80—90-yillarda qozoq tasviriy sanʼati yangi izlanish,Yevropadagi yangi yoʻnalishlar metodologiyasini oʻzlashtirish bilan ajralib turdi (A.A.Akanayev, E.Mergenov, D.Aliyev, E.Tulepboyev, B.Tulkiev, J.Aralboyev va boshqalar).Oʻshandan beri rassomlar yetishib chiqdi (M.Amanjolov, A.Naqisbekov, K.Kametov, E.Sergebaev, A.Korganboev, T. Ordabekov, A. Duzelxanov, ular oddiy qozoqlarning kundalik hayotini qayta tasvirlay olgan, mashhur tarixiy davrlar yangicha tarzda va hokazo). Semipalatinsk yadro poligonining fojiali haqiqati, koʻp yillar davomida yopiq mavzu boʻlib kelgan Orol dengizi tasvirlangan (Akanaev, M. Amanjolov, A. Gubashev, A. Tulebiev va boshqalar). E. Tulepboev 2002-yil xalqaro S. U Dali oltin medali bilan taqdirlangan.