Qozoq ziyolilarining shakllanishi

Qozoq ziyolilarining shakllanishi–XIX asrning ikkinchi yarmi–XX asr boshlarida Qozogʻistonning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishidagi oʻzgarishlar qozoq xalqi ma’naviy hayotiga katta ta’sir koʻrsatdi.

Siyosiy va iqtisodiy ekspansiya bilan bir qatorda qullar madaniyati ham majburan tan olindi.Chor hukumatining eksklyuziv siyosati xalq ta’limi sohasida eng yorqin namoyon boʻladi.Mustamlakachilik qozoq xalqining manfaatlari va huquqlarini mensimaydi,uning ma’naviy rivojlanishiga to’sqinlik qiladi.Qozog'istonning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida ko'rib chiqilayotgan davrda sodir bo'lgan bu hodisalar qozoq jamiyatining ijtimoiy ongida sezilarli o'zgarishlarga olib keldi.Bunday salmoqli oʻzgarishlar qozoq jamiyatida milliy ongning uygʻonishi,yangi gʻoya,fikr va qarashlarning shakllanishiga xizmat qildi.Madaniy nuqtai nazardan qaraganda, davr yangiliklari,eng avvalo,Yevropa sivilizatsiyasi,yangi qadriyatlarni dastlab ijtimoiy hukmron guruh a’zolari,kichik bir guruh odamlar oʻzlashtirganligida namoyon boʻldi.Milliy ziyolilarning shakllanishi bir xil emas,murakkab va uzoq davom etgan jarayon edi.Bu, shubhasiz, iqtisodiyot va madaniyat sohasi mutaxassislari safi ortib borayotganida oʻz ifodasini topmoqda. Bunga mustamlakachilik tuzumi sharoiti, chor hukumatining boʻysundirilgan xalqqa nisbatan kamsitish siyosati toʻsqinlik qildi. Biroq, XIX asr oxiri - XX asr boshlari xalqning intellektual kuchlari rivojlanishining yangi bosqichidir.

Inqilobdan oldin

Inqilobgacha Qozogʻistonda boshlangʻich taʼlim musulmon maktablari va madrasalarida yoki “rus-qozoq”,“Buratanalik” va qishloq maktablarida mavjud edi.Musulmon maktablari va madrasalari mahalliy xalqlar farzandlarini oʻqitish va tarbiyalashning asosiy tayanchi boʻlib,Rossiya mustamlaka qilinishidan oldin hech qanday aloqalar boʻlmagan.Bu maktab va madrasalarning asosiy maqsadi diniy taʼlim boʻlsa-da,ularning oʻquv dasturlarida dunyoviy fanlar ham muhim oʻrin tutishini taʼkidlash lozim.Bu maktab va madrasalar ta’lim va tarbiya uslublari mukammal boʻlmaganiga qaramay, nafaqat masjid, balki jamiyat va davlat manfaatlariga xizmat qilgan.

Madrasalarning oʻquv dasturlari

Madrasalar oʻquv dasturlariga quyidagi fanlar majmualari kiritilgan: 1) arab tili,grammatikasi,morfologiyasi,sintaksisi, etimologiyasi,arab lafzi,arab tarixi,Qur’on oʻqish boʻyicha ilmiy va ilmiy-madaniy munozaralar; 2) diniy ta’limot va fiqh – Qur’on mazmuni va ma’nosi,huquq,diniy qoidalar,meros tartibi,fiqh asoslari haqidagi ta’limot; 3) falsafa,mantiq,matematika,geografiya,astronomiya, kimyo va tabiiy fanlar. Mustamlaka davrida, ayniqsa, 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida hukumat rus-zabon maktablar tarmogʻini kengaytirish va boshqa chora-tadbirlar, musulmon maktablari hayotiga aralashmaslikni eʼlon qilish orqali madrasalardagi bolalar sonini kamaytirishga muvaffaq boʻldi. Chor hukumati qozoq xalqi oʻrtasida islom va turkiy gʻoyalarni yoyishning tayanch nuqtalari hisoblangan yangicha uslubda oʻqitiladigan musulmon maktablari faoliyatini zararsizlantirish uchun faol choralar koʻrdi.

Diniy maktab sifatida musulmon maktablari faqat diniy muassasalarga bo'ysunishi kerak edi,shuning uchun musulmon maktablarining ta'sirini cheklash va ularni fuqarolik maktablari bilan birlashtirishga qarshi edi.Shunga qaramay,1874-yilda Qozogʻistondagi musulmon maktablari bevosita Xalq taʼlimi vazirligiga boʻysundi.Imperator hukumati bu bilan toʻxtab qolmay,1876-yilda musulmon maktablarida rus sinflarini joriy etish orqali ruslashtirish yoʻlida yana bir katta qadam tashladi.Maorif vazirligidan rasmiy mandat olgan Rossiya maʼmuriyati musulmon maktablarida rus sinflarini ochishda faollik koʻrsatib,rus tilini yoʻlga qoʻyish uchun musulmon maktablarida rus sinflarini zarur deb bilgan mustamlakachi amaldorlarning katta guruhini quvontirdi davlat ustunligi.“Koʻchmanchi boʻlsangiz ham,musulmon boʻlsangiz ham qozoq va rus tillarini bilishingiz shart,chunki bu til davlat tili,davlat va sudda ish ham shu tilda olib boriladi”.Musulmonlar ta'lim muassasalariga qattiq talablar qo'yildi,ularning buzilishi mustamlaka ma'muriyati tomonidan doimiy ravishda ta'qib qilinardi. Shunga qaramay, Qozogʻistonda abituriyentlar soni koʻpayganligi sababli maktab va madrasalar soni muttasil oshib bormoqda.

An'anaviy maktablar

Qozoqlar an’anaviy maktablarni tugatgach,oʻz farzandlarini Ufadagi “Galiya”,Orenburgdagi “Husayniya”,Troitskdagi “Rasuliya”, “Uazifa” kabi yirik madrasalarga oʻqishni davom ettirish uchun yubordilar.Galiya madrasasida boshqalarga nisbatan Sharq tillari, mantiq, falsafa, tarix, matematika, geografiya, rus tili, inson fiziologiyasi kabi fanlar oʻqitildi. Bu madrasada 300 dan ortiq qozoq bolalari tahsil olgan. Ular orasida taniqli qozoq ziyolilari, yozuvchilar Beimbet Jarmagambetovich Mailin, M. Jumabayev, ustoz-shoir T. Jomartbayev, M. Orazaev, N. Manaev, J. Tlepbergenov, M. Turganboyev, G. Kairov, A. Sultonov va boshqalar bor.

Madrasa tarbiyalanuvchilari ilgʻor demokratik gʻoyalar ta’sirida boʻlgan.Ular oʻqitishning eski usullariga,qoloqlik va jaholatga qarshi chiqdilar.Talabalar orasida millat tiklanishi,oʻlka tarixi,adabiyoti va tilini oʻrganish,izlanish gʻoyalari keng tarqaldi.1916-yildan boshlab yoshlarni adabiyotga jalb qilish maqsadida “Galiya” madrasasining qozoq shogirdlari “Sadak” qoʻlyozma jurnalini nashr ettirdilar."Sadak" jurnali haftada bir marta nashr etiladi, uning muharrirlari Beimbet Jarmagambetovich Mailin va J. Bu Tlepbergenov edi.“Sadak” jurnali mamlakatni modernizatsiya qilish bilan qozoq adabiy tilini rivojlantirish,milliy alifboni shakllantirish, ona tilida darsliklar nashr etish bilan uygʻunlashdi. Bir guruh ilgʻor fikrli yosh ziyolilarning mamlakatda ma’naviy yuksalishga chaqiruvchi politsiya nazorati ostidagi maxfiy hisobotida shunday deyilgan: “Ular Ufada chop etilgan qozoq tilidagi varaqalar olib kelib tarqatmoqdalar. Bukletlar orasida: “ Uyg'on, qozoq ! »,« Tur, qozoq ! "Va " Masa" misollar to'plami sifatida tanilgan.