Qurmongʻazi Sagʻirbayuli

Qurmongʻazi Sagʻirbayuli (qozoqcha: Құрманғазы Сағырбайұлы; 1818—1889) – buyuk qozoq kuychisi, bastakori. Qozoq cholgʻu musiqasining klassikasi.

Qurmongʻazi Sagʻirbayuli qozoqcha: Құрманғазы Сағырбайұлы
Qozogʻiston pochta markasida Qurmangʻazi 2018
Umumiy maʼlumot
Tavalludi	1818 yoki 1823 Bukey oʻrdasi, Jidel qish. Boʻkey ordasi tumani, Gʻarbiy Qozogʻiston viloyati
Vafoti	1889 yoki 1896 Astraxan, Rossiya imperiyasi
Janrlar	kuy
Kasbi	kompozitor, kuychi
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi

Biografiyasi

Gʻarbiy Qozogʻiston viloyatining Janakala tumanidagi Bokey xonligida, hozirgi Jidelida tugʻilib oʻsgan. Tuproqqa buyurilgan joy "Shaytonning marhamati" deb ataladigan joy, hozir Astraxan viloyatidagi "Qurmangazi tepaligi".

Kelib chiqishi Sultonsiyqning Qizilqurt boʻlimi boʻlib,Kichik juz, oʻn ikki ajdod Bayuliydan boʻlgan. Qurmangʻozining yettinchi bobosi Ershi otaxon, tili oʻtkir odam edi. Amakisi esa Berish qabilasidan. Qalmoqlar bosqinida qahramonligi bilan mashhur boʻlgan Ogʻatoy botir nomi Berishning shiori edi. Oʻshandan beri Oʻtemis Bi, Maxambet Utemisovich, Isatay Taymanuli nafaqat Berish urugʻining, balki qozoqlarning ham hurmatli oʻgʻillari hisoblanadi. Qurmangʻazining otasi Sagʻirboy (asl ismi Duysenbay) dehqon boʻlib, sanʼatga yuzlanmaydi. Qurmangʻozining beshinchi bobosi Baltaboylar sulolasidan boʻlgan dombrachi boʻlsa kerak. Yettinchi bobosi Ershi otaxon, afsonaviy, soʻzli odam edi. Mamlakatda shu kungacha „Ershining erini tashlab, avval xotini bilan tortish“ degan naql bor. Qurmangʻozining amakisi berish qabilasidan. Mardlik va ozodlik anʼanalariga ega yurt qizi Qurmangʻozining onasi Alka kelin boʻlmasdan oldin dasht boʻlib olamdan oʻtdi. Keyinchalik, Igilikning qizi Aues turmushga chiqqach, Qurmangazi uchun Berish urugʻi kuyov boʻlib qoladi.

Qurmangʻozining tili bolaligidanoq qoʻsh torli dombraning boʻgʻzidan chiqqan eng fasodli, eng nozik taʼsirli, kuy tili boʻlgan. Shuning uchun u sahro nogʻorachi Soqir Iesjonni ilk bor eshitishi bilanoq dombrasining tili va dinini tushunadi. Shu bois Sherkesh,Bayjuma,Balamaysan kabi zamondoshlari oʻsha davrning eng haqiqiy sirlarini oʻrgandilar. Qurmangʻazining ustozi esa Uzoq edi.

1830-yilda Berishlik Isatay Taymanuli va uning eng yaqin doʻsti, dovul shoiri, daulesker kuychisi Maxambet Oʻtemisovich boshchiligidagi dehqonlarning Jangirxonga qarshi koʻtarilishida Qurmangʻozi ham qatnashgan. Oʻsha yillarda u „Kichik“ deb nomlangan kuyni chiqardi. 1857-yilda Qurmangazi qamoqqa tashlanadi. Sibirga surgun qilinayotgan joydan qochib ketdi. Ikkinchi marta Orenburg qamoqxonasiga olindi, ammo general-gubernator Perovskiyning yordami bilan qutqarildi. U qamoqxona mavzusi haqida yozadi: „Qayran sheshem“, „Erten ketem“, „ Kisen ashkan“, „Turmeden qashkan“, „Arba sokkan“, „Perovskiy marshi“, „Ne krichi, ne shumi“, „Mashina“.

1880-yilda Astraxan yaqinidagi Sakmar qishlogʻiga koʻchib oʻtadi. Jamoada obroʻ-eʼtiborga sazovor boʻlgan Qurmangazi,Dina Kenjeevna Nurpeisova, Yergʻali Yesjanov, Mendigali Sulaymenovlar oʻz vorislarini yigʻib kelmoqda. Oʻsha davrning Koʻkbala, Menetay, Menqara, Sugirali, Toʻrgʻayboy, Shoʻra kabi mashhur dombrachilar ham Qurmangʻoziga saboq bergan.

Qurmangazi Sahroi Kabirning dauleskeri Soqir Iesjan bilan uchrashib,Dauletkerey kabi oddiy kuychi bilan tanishdi.

Uning hayoti tarixi va roʻyxati

• 1823-yil – hozirgi Atirau viloyatining Qurmangazi tumanida tugʻilgan.
• 1836—1840 – Chorvachilik toʻxtaydi va sanʼat tugadi. Kuishi Uzoqqa hamrohlik qiladi, yurt boʻylab sayohat qiladi.
• 1830—1840-yillar – kompozitsiya sohasi ochilib, oʻnlab kuylar dunyoga keldi.
• 1845—1850-yillarda – Jem, Sagʻiz koʻrfazi, Mangʻistau va Ustyurt viloyatlariga tashrif buyurdi. Adaydagi katta amakilari Toʻremurot va Norinboy yurtida yashaydi.
• 1850-yil – Mangʻistovdan qaytgach, Orenburgda qamoqqa tashlangan. Tez orada u qochib ketadi.
• 1857-yil 26-sentyabrdan 26-iyulgacha – Oʻrda qamoqxonasida boʻlgan.
• 1857-yil noyabr oyining boshida qamoqdan qochib ketdi.
• 1857—1860-yillrda boshqa qishloqlarda yashiringan.
• 1860—1863-yillarda mamlakatga qaytadi.
• 1864-yil – Qamoqdan qochish va „chorva oʻgʻirligi“ uchun Oʻrda qamoqxonasiga qamalgan, u yerda 2 yil 7 oy oʻtirgan.
• 1868-yil – jurnalist N. Savichev bilan uchrashdi.
• 1868-yil – Uralskda qamoqqa olingan.

  

  Qurmangazi Sagʻirbayevich, 1998-yil Qozogʻiston pochta markasi, (Mishel № 208)

• 1870-yil – Astraxandan chaqiruv keldi va u yana qamoqqa olindi. U yerda Saranjap ismli qalmoqqa duch kelib, qamoqdan qochib ketadi.
• 1882-yil – Krasnoyarskda qamoqqa olingan.
• 1884-yil – Makash Bekmuhammedov yordam soʻrab, „oq pasport“ oladi.
• 1885— 90-yillar – Saxmaga koʻchib oʻtdi, „Bayram“ ni chiqaradi.
• 1890—95-yillar – tinch hayot kechirgan, qushlarni ovlagan va ovlagan. Shogird qiladi.
• 1896-yil – Astraxan viloyati, Volodar tumani, „Oltinjar“da vafot etgan.

Ishlari

Ayniqsa, oʻng-soʻlni tanib, hayotda faol ishtirok eta boshlagan Qurmangʻozining hayoti juda ogʻir kechdi. Bu chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati kuchayib borayotgan davr edi. Yurt boshiga hamisha kelgan taqdir yuki birinchi navbatda baland boʻyli erkaklar yelkasiga tushadi. Zamonaviy zebra ham Qurmangazini olov bilan oziqlantiradi. Uning „Qamoqdan qochish“, „Kisen ashqon“, „Ertaga ketaman“, "Boʻzqangʻir ", „Pabeski“, „Derazadan“, „ Boʻzshoʻloq“, „Buqtim–buqtim“, „Ne krichi“ kabi asarlari bor, ne shumi", " Arba ", „ Omon boʻl, ona, omon boʻl!“ ", "Qayran Sheshem "zebraning bir va bir xil stantsiyasiga oʻxshaydi. U shafqatsiz taqdir haqidagi har qanday bahs-munozaraga oʻz sanʼati bilan javob qaytardi, sanʼati bilan iz qoldirdi.

Qurmangazi hayotga oshiq. U bolaligida hayotning yorqin damlarida quvonishi va oʻzini bezovta qilishi mumkin. Uning tarkibiga „Qizil qayin“, „Aqjelen“, „Aday“, „Saryarka“, „Balbyrauyn“, „Serper“, „Nazim“, „ Balkaymak“, "Bulbuldin qoʻrgʻiri ", „Aqsak Kiik“, "Toremurat ", „Kuanish“. Yashashni hohlagan qalbning yurak urishiga oʻxshaydi.

Konseptual kuychilar Qurmangʻazini sanʼatkor sifatida oʻziga xosligini taʼminlovchi xususiyatdir. Qurmangʻozining maʼnaviy tabiati bir avlod, ikki avlod emas, balki bir necha avlod taqdiriga taʼsir etuvchi zamonaviy hodisalar haqida fikr yuritish bilan ajralib turadi. Uning „Jiger“, „Kobik shashkan“, „Kishkentay“, „Akbay“ kabi kuylari kuychi faylasufga oʻzi yashagan davrning tarixiy-ijtimoiy tabiatiga berilgan bahodir.

Xuddi shunday „Ayjan-ai“, „Aida bulbul“, „Alatau“, „Amandasar“, „Bas Akzhelen“, „Demalys“, „Laushken“, „Oibai, balam“, „Saranzhap“, „Teris kakpay“, „ Uzak Akzhelen“ "Davlatlari keng maʼlum. Qurmangʻozining olijanob ruhi faqat musiqa sohasi bilan cheklanmaydi. Bunday isteʼdod sohibining tabiati butun xalqning maʼnaviy tabiatiga guvohlik berishi mumkin. Xalq taqdiridagi buyuk tarixiy oʻzgarishlarning barcha quvonch va qaygʻulari hamisha ularning ulugʻ farzandlari taqdiri bilan bogʻliq. Shu bilan birga,Qurmangʻozi nafaqat oʻzining betakror sanʼati, balki hayoti bilan ham ona xalqining barcha ezgu fazilatlari, oʻsha notinch davrdagi ahvolining yorqin dalili boʻldi. Sheʼriyatdagi Maxambet, ilm-fandagi Choʻqon kabi, jang maydonida Kenesari kabi qanotli kuylari bilan, hech qanday orzu-niyatsiz, zamon sinovlariga duch kelmay yashadi.

Davlatlarning paydo boʻlish tarixi

Qurmangazi kuychisining ilk kompozitsiyalaridan biri „Kichik“dir. Bu davlat qoʻzgʻolon rahbari Isotoyga bagʻishlangan. Uning „Aqbay“, „Oqsoq kiyik“, „Kobik shashkan“, „Turmeden qashkan“, „Aday“ kuylarida yorugʻ kelajak, xalq umidlari, hukmron sinfga nisbatan norozilik mahorat bilan tasvirlangan. „Saryarqa“ kuyi orqali kuychi oʻz vatani, bepoyon dashtni tasavvur qiladi. Qurmangʻozi kuylari oʻzining boy musiqasi, nafis uslubi, shijoatli shijoati, tez sur’ati bilan tinglovchini maftun etadi. Ularning aksariyat shtatlarida bir mavzu, keng koʻlamli ishlar tizimli ravishda birlashtirilgan. Kuishi dombra chalish usullaridan, cholgʻuning boy ovoz va texnik imkoniyatlaridan unumli foydalana oldi. Qurmangʻozi kuylarining oʻziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, kuyning avj nuqtasi, yaʼni kichik doston va katta doston tufayli dombra cholgʻusi toʻliq oʻzlashtiriladi. „Balbyrauyn“, „Erten zhetem“, „Buktym-buktym“, „Balkaymak“, „Boz kangyr“, „Ne krichi ne shumi“, „Ayjan-ai“, „Laushken“ t. b. Koʻpgina shtatlar haqida batafsil maʼlumot quyida keltirilgan:

• Men hayronman

Oqbayning choparlari Qurmangʻozini aravada bogʻlab oʻtirishayotganida onasi Oqbalani koʻrdi. U asrab qolgan onasiga hech qanday yaxshilik qilmaganini, yana surgun qilinayotganini oʻylab, koʻzlarida yosh bilan onasining oldiga keldi. "Oʻgʻlim bor desam, yomon tugʻilganim uchun. Kimning oldida koʻz yosh toʻkyapsan? – deydi qoʻllarini qarsak chalib. Qurmangazi xatosini tushunadi. Uralskdagi qamoqxonada bularning barchasini oʻylab, onasi uchun „Qayran sheshem“ qoʻshigʻini chiqardi. Holat sekin-asta, xuddi qafasdagi kuychining holatini tasvirlayotgandek boshlanib, bora-bora taʼsirlanib, ilhomlanib boradi.

• Qopqoq

Qurmangʻozining janjali tugadi. Yigʻilishlarning birida Isotoy dombra chalib, Maxambetning azobini oʻqiyotgan Qurmangʻozini „Isotoy Maxambetning azobini aytding“ – deb ayblaydi. Shu pushaymonligi tufayli „Xalta“ maqomini chiqardi.

• Xayr

Qurmangʻozi ushlanib, Oʻrda zindoniga joʻnatmoqchi boʻlganida: „Alvido, xalqim, yana koʻrishguncha“, dedi. "

• Danay qizining qirgʻini

1850-yilda Qurmangazi akalari Toʻremurat,Oʻten va Narimboy bilan Jem daryosiga borib,Danay qizni olib ketdi. Qurmangʻozi quvgʻinchilarni kaltaklab himoya qiladi va ularga uylanishga ruxsat bermaydi. Amakilari uning qahramonligidan mamnun boʻlib, hurmat qiladilar. Kuyshi ilhomlanib, shu quvonch uchun „Qiz Danay qirgʻini“ qoʻshigʻini chiqardi. Qurmangʻozi ot tuyogʻining shovqini, shiddatli jangni tasvirlaydi. Bu orada qiz Danayning goʻzalligini, uning jiringlagan tabassumini musiqiy ovozlar bilan ifodalay oldi. Shu ahvol tufayli Toʻremurat odam yigʻib, mol soʻyib, katta bazm oʻtkazadi.

• Qizil qayin

Qurmangʻozining aytishicha, u dashtda yolgʻiz oʻsgan qayin novdasini yashirib, taʼqibdan qutulgan. U qoʻshib qoʻydi: "Yerim, yerim, daraxtlarim mening panohim. Men unga gʻamxoʻrlik qildim va uni barglari bilan qoplangan qizil qayinga bagʻishladim ", dedi u.

• Koʻpiklanish

Bir payt Kaspiy dengizi sathi koʻtarilib, toʻlib-toshib, toʻlib-toshgan. Olimlarning fikricha, bu hodisa vaqti-vaqti bilan sodir boʻladi. Xuddi shu narsa XIX asrning ikkinchi yarmida sodir boʻldi. Buni buyuk bastakor Qurmangʻozi va shoir Koshogʻon oʻz koʻzlari bilan koʻrgan. Qurmangʻozi Koshagʻonga duch keldi va ular qirgʻoq boʻylab sayr qilishdi. Rassomning rasmi ham bor. Odamlarga azob-uqubat keltirgan bu toshqin haqida Koshogʻon „Toʻfon“ dostonini yozgan. Shoir tabiatning fojiali hodisasi haqidagi falsafiy tushunchani insoniyatning axloqiy va jinsiy fazilatlarini yoʻqotish bilan bogʻlaydi. U bu jazo, degan xulosaga keladi. Qurmangʻozi esa dengizning toʻlib-toshib, koʻpik chiqib, tebranib borayotganini koʻrib, gʻamgin boʻldi. Unga „Qashagʻon“ dostoni ham kuchli taʼsir koʻrsatadi. Shu tariqa yurakni ezuvchi „Koʻpikli“ kuyi chiqdi.

• U qamoqdan qochib ketdi

Kitobga koʻra,Qurmangʻozi qamoqdan qochganidan keyin, dam olayotgan paytdagi vaziyatni yozgan. Qoʻshiqchi bolaligidanoq oʻz mamlakati mustaqilligi uchun kurashgan va koʻp marta qamoqqa tushgan. Bir paytlar qamoqxonadagi kuychining doʻsti Lavochkinga onasi poʻlat asalari beribdi. Keyin Qurmangazi qamoqxona tarafdorlari yordamida qamoqdan qochib ketdi. Charchagan va dam olgan kuychi „Qamoqxonadan qochish“ ilhomini chiqaradi.