Rollan Qadiyev
Rollan Kemalovich Qadiyev (qrim tatarcha: Rollan Kemal oğlu Qadıyev, ruscha: Роллан Кемалевич Кадыев; 1937-yil 9-aprel — 1990-yil 15-may) – qrim-tatar millatiga mansub fizik olim, Sovet Ittifoqi fuqarolik huquqlari sobiq faoli. Rollan Qodiyev 1990-yil 15-mayda Samarqand kasalxonasida miyadagi xavfli oʻsimta boʻyicha olib borilgan jarrohlik amaliyotida vafot etgan. U Samarqand shahridagi Panjob Mazori qabristoniga dafn etilgan[1][2]. Shoir oilali, uch nafar farzandning otasi edi[3]. Boʻsh vaqtlarida rus va qrim-tatar tillarida she’rlar yozgan[4].
| Rollan Qadiyev | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
9-aprel 1937-yil |
| Vafoti |
15-may 1990-yil (53 yoshda) Samarqand, Oʻzbekiston SSR, SSSR |
| Fuqaroligi | SSSR |
| Kasbi | Fizik, dotsent |
| Turmush oʻrtogʻi | Jamila Xalikova |
Hayoti
tahrirRollan Qadiyev 1937-yil 9-aprelda Qrimda tugʻilgan. Unga Rollan ismi fransuz yozuvchisi Romen Rollanga atab qoʻyilgan. Rollanning singlisiga ota-onasi Kemal va Selime Lola deb ism qo'yishgan. Rollan Qadiyev 1944-yil 18-mayda Qrim-tatar xalqini majburan koʻchirish doirasida Oʻzbekistonga deportatsiya qilindi.
Samarqand davlat universitetining fizika fakultetida oʻqigan (1959-yilda imtiyozli diplom bilan tugatgan), oʻqishni tamomlagach, nazariy fizika kafedrasida qolgan. Rollan Qadiyevning ilmiy va pedagogik izlanishlari nisbiylik nazariyasi, astrofizika, tortishish muammolari sohalariga oid. 1966-yildan u Qrim-tatar milliy harakatining ishtirokchisi va yetakchilaridan biriga aylandi. 1967-yil avgustda u KPSS Markaziy Komiteti Bosh kotibi L. I. Brejnev nomiga yozilgan „Samarqand viloyati qrim-tatar yoshlari murojaati“, „Qrim-tatar xalqining murojaati“ matnlarini tayyorladi va faol ravishda vatandoshlaridan imzo toʻpladi. Oliy Kengash Prezidiumining „Qrimda yashovchi tatar millatiga mansub fuqarolar toʻgʻrisida“gi farmoni eʼlon qilingandan soʻng, unga bir necha bor KGB tomonidan bosim boʻldi.
Shu bilan birga, Moskvaga tashrif buyurganida, u koʻplab sovet huquq himoyachilari (xususan, Aleksey Kosterin va Pyotr Grigorenko) bilan uchrashdi. 1968-yil may oyida Moskvada rejalashtirilgan keng koʻlamli norozilik namoyishi oldidan u qoʻlga olindi va yana 300 ga yaqin qrim tatarlari bilan birga Moskvadan chiqarib yuborildi. Rollan Qadiyev milliy harakat faoli Izmoil Yazidjiev bilan birgalikda „Samarqand viloyati tashabbus guruhlari aʼzolariga yopiq xat“ni tuzib tarqatdi, unda bu voqealar batafsil bayon etilgan.
1968-yil yozida Tbilisida nisbiylik nazariyasi muammolari boʻyicha beshinchi xalqaro konferensiyada Qadiyev Lenur Arifov bilan birgalikda „Umumiy nisbiylik nazariyasining yangi eksperimental tasdiqlari“ maʼruzasini taqdim etdi. Bu nutq yosh olimlarga ilmiy doiralarda shuhrat keltirdi. Biroq konferensiyadan soʻng Rolland Gʻarb jurnalistlariga KGBga maʼlum boʻlgan Qrim tatarlarining ahvoli haqida intervyu berdi. Qadiyev Samarqandga qaytib kelgach, uning uyida tintuv oʻtkazilib, 1968-yil oktyabr oyida Rollan Qadiyev hibsga olindi. Oʻn nafar sudlanuvchi, shu jumladan Qadiyev ham uzoq vaqt davomida sovet davlati va jamiyat tuzumini obroʻsizlantiradigan atayin yolgʻon uydirmalarni oʻz ichiga olgan turli xil hujjatlarni tayyorlash va tarqatish, ushbu hujjatlar uchun imzo toʻplash, noqonuniy yigʻilishlar oʻtkazish bilan shugʻullangan deb Jinoyat kodeksining 191-4-moddasiga asosan uch yil muddatga ozodlikdan mahrum qilindi[5][6].
1970-yillarda u Qrim tatarlariga nisbatan kamsitish xarakteriga ega boʻlgan barcha farmon va qarorlarni bekor qilish talabini oʻz ichiga olgan KPSS Markaziy Qoʻmitasiga yoʻllangan „Kassatsiya bayonoti“ loyihasini ishlab chiqqanlardan biri edi. U 1977-yilgi SSSR Konstitutsiyasini milliy masalaga bagʻishlangan moddalari uchun tanqid qildi[7].
1979-yil noyabr oyida u ikkinchi marta hibsga olindi.
Ozodlikka chiqqanidan keyin oʻqituvchilik faoliyati taqiqlangan va SamDUga laborant boʻlgan. Keyinchalik u nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilib, dotsent unvonini oldi. Fizika-matematika fanlari nomzodi boʻldi. Rolan Qadiyev SSSRning janubiy respublikalaridan SSSR Fanlar akademiyasining Astrofizika va tortishish kengashiga kiritilgan yagona olim edi.
Yana qarang
tahrirManbalar
tahrir- ↑ Gulnara Bekirova. „"Родина отвергла нас…"“ (ruscha). Крым.Реалии (15-may 2015-yil). Qaraldi: 6-may 2021-yil.
- ↑ „Газета «Ленинский путь» [Самарканд] № 95 (15373) от 19 май 1990 года“. 2020-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-noyabr.
- ↑ Vesti iz SSSR № 1 ot 1980 goda
- ↑ „Роллан Кадыев“ (ruscha). Avdet (19-aprel 2010-yil). 2022-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 10-noyabr.
- ↑ „Кадыев Роллан Кемалевич (1937)“. Открытый список. Международный Мемориал.
- ↑ ТАШКЕНТСКИЙ ПРОЦЕСС. СУД НАД ДЕСЯТЬЮ ПРЕДСТАВИТЕЛЯМИ КРЫМСКОТАТАРСКОГО НАРОДА (1 ИЮЛЯ — 5 АВГУСТА 1969 г.) СБОРНИК ДОКУМЕНТОВ С ИЛЛЮСТРАЦИЯМ // Фонд имени Герцена Серия «БИБЛИОТЕКА САМИЗДАТА», № 7. — Амстердам, 1976. Архивировано 4 dekabr 2020 года.
- ↑ Редакционная статья. Некролог. Кадыев Роллан Кемалевич // Газета "Ленинский путь". — Самарканд, 1990. — 19 май (№ 95 (15373)). Архивировано 5 dekabr 2020 года.
![„Газета «Ленинский путь» [Самарканд] № 95 (15373) от 19 май 1990 года“](http://www.litsovet.ru/images/galleries/24427/22430/5c98a6d3.jpg){kind=link}
Havolalar
tahrir- Республиканская крымско-татарская библиотека. Биография Роллана Кадыева
- РОЛЛАН КАДЫЕВ Конференция, посвященная памяти выдающегося ученого и отчаянного борца за права крымскотатарского народа Роллана Кадыева. 2017 год.