Rosa chinensis

Rosa chinensis
	A double-flowered cultivar
Ilmiy tasnifi
Olam:	Plantae
Clade:	Tracheophytes
Clade:	Angiosperms
Clade:	Eudicots
Clade:	Rosids
Tartib:	Rosales
Oila:	Rosaceae
Turkum:	Rosa
Tur:	R. chinensis
Binomial nomi
	Rosa chinensis; ; Jacq.
Sinonimlari
	Rosa bengalensis Pers.; Rosa diversifolia Vent.; Rosa indica auct. non L.; Rosa laurentiae Tratt.; Rosa lawranceana Sweet; Rosa longifolia Willd.; Rosa mutabilis Correvon; Rosa nankinensis Lour.; Rosa nanula Hoffmanns.; Rosa rouletii Correvon; Rosa semperflorens W.M.Curtis;

Rosa chinensis — (xitoycha: 月季), odatda Xitoy atirgullari, Xitoy milliy atirgullari, yoki Bengal atirgullari nomi bilan tanilgan, Guychjou, Xubey va Sichuan provinsiyalarida Xitoyning janubi-gʻarbiy qismida yetishtirilgan Rosa turkumiga mansub boʻlgan madaniy oʻsimlik hisoblanadi. Rosa chinensis haqidaa birinchi maʼlumot 1768-yilda Nikolaus Jozef fon Jacquin tomonidan Observationum Botanicarum, 3, p. 7 va plastinka 55 nashriyotida maʼlumot berib oʻtilgan.

Tavsifi

Bu oʻsimlikning boʻyi 1-2 m ga etadi va toʻsiqlarga osilgan holda oʻsadi yoki chakalakzorlarni hosil qiladi. Barglari murakkab tuzilgan, har birida 3-5 yaproqcha bor uzunligi 2.5-6 sm kengligi va 1-3 sm. Yovvoyi turlarda (baʼzan Rosa chinensis var. spontanea deb nomlanadi), gullarning har birida beshtadan pushti qizil barglari bor. Mevasi qizil rangli boʻlib, diametri 1-2 sm keladi. Kuchli shoxlari silliq binafsha-jigarrang po‘stlog‘iga ega bo‘lib, ko‘p yoki umuman yo‘q bo‘lishi mumkin.

Uzunligi 12 dan 27 sm gacha boʻlgan navbatma-navbat joylashtirilgan barglar murakkab tarzda joylashadi. Poyasi va rachis qismi siyrak tikanli, bezli tuklari bor. Barg yaproqlari odatda uch yoki beshta yoki kamdan-kam hollarda etti bargchadan iborat boʻlib, uzunligi 2,5 dan 6 santimetrgacha, kengligi 1 dan 3 santimetrgacha keladi, shakli tuxumsimon yoki tuxumsimon choʻzinchoq, asosi zaif yumaloq yoki keng va xanjar shakli koʻrinishga ega. Poyasi koʻproq yoki kamroq uzun, toraygan choʻqqi oʻtkir tishli qirra koʻrinishida boʻladi. Yuqori yuzasi porloq va quyuq yashil rangga ega^[2].

Gullashi

Rosa chinensis „Old Blush“

Xitoyda Rosa chinensisning gullash vaqti apreldan sentyabrgacha davom etadi. Kamdan-kam hollarda gullar yolgʻiz; odatda toʻrt yoki beshta toʻp-toʻp koʻrinishda paydo boʻladi. 2,5 dan 6 gacha sm uzunlikdagi pedikel poyasi oʻzgaruvchan tuklilikka ega hisoblanadi. Novdalari birdan uchtagacha yalangʻoch chiziqli, uchi uchli va silliq yoki bezli chetga ega. Gullar yengil xushboʻy hidga ega.

Germafrodit gullari radial simmetriyaga ega, diametri toʻrt dan besh sm gacha va ikki barobar koʻp boʻlishi mumkin. Xitoyda va yaqin atrofdagi moʻtadil kengliklarda yovvoyi boʻlgan oddiy va koʻproq yoki kamroq kuchli juft gullarga ega boʻlgan madaniy shakllari mavjud. Taqir gul kosasi tuxumsimon, sharsimon yoki noksimon shaklida boʻladi. Erta tushadigan changchilari tuxumsimon yoki baʼzan bargsimon, oddiy yoki boʻlaksimon, choʻqqisiga qarab chashkalangan shaklga ega. Beshdan bir nechta yoki koʻp sonli gulbarglari oq- pushtidan qizil yoki binafsha rangga boʻyalgan boʻlib, xanjar shaklli asosi va dumaloq choʻqqisi bilan poyaga birikib turadi. Koʻp stamenslari bor boʻlib, erkin, sochli uslub deyarli stamens kabi uzun boʻladi. Xitoyda mevalari iyundan noyabrgacha pishib, qizil rangga aylanadi. Ular tuxumsimon nok shaklida boʻlib, diametri bir-ikki santimetrga teng^[3].

Kultivatsiyasi

Rosa chinensisning turli shakllari uzoq vaqt davomida Xitoy bogʻlarida yetishtirilib kelingan. shuning uchun yovvoyi shakllari bilan madaniy shakllarini bir-biridan farqlash oson emas. Rosa chinensisdan bogʻ atirgullarining koʻplab navlari ishlab chiqarilgan. Bu tur manzarali oʻsimlik sifatida keng tarqalgan boʻlib, Xitoy atirgullari deb nomlanuvchi koʻplab navlari yaratilgan. Bundan tashqari, u Rosa × odorata hosil qilish uchun Rosa gigantea bilan keng koʻlamli chatishtirilgan va keyinchalik duragaylash orqali choy atirgullari va gibrid choy atirgullari, yozda gullaydigan va doimiy gullaydigan navlarning manbai boʻlib hisoblanadi. Birinchi kunda seleksionerlar chatishtirish ishlarini olib borishmoqda^[4].

Turlari

Xitoy florasida ushbu turga mansub uchta turi tan olingan:^[5]

R. chinensis var. chinensis, etishtirishda paydo boʻlgan, qizil barglari bilan
R. chinensis var. spontanea, Guychjou, Xubey va Sichuan vatani hisoblanadi, qizil gulbarglari bilan
R. chinensis var. semperflorens (Curtis) Koehne, yetishtirishda paydo boʻlgan, toʻq qizil yoki binafsha gultojbarglari bilan bilan mashhur.

Rosa chinensisdan yaratilgan koʻplab navlar bir qancha zamonaviy bogʻ atirgullarini koʻpaytirishda muhim ahamiyatga ega boʻlib, bu yovvoyi turlarga xos boʻlmasa-da, takroriy gullash xususiyati bilan ajralib turadi^[6]. Rosa chinensisning koʻplab shakllari boshqa koʻplab maqsadlarda ham qoʻllanadi. Yosh vegetativ oʻsimlik qismlari, gul kurtaklari va gullari pishiriladi va oshxona oʻti sifatida qoʻllanadi, masalan, shoʻrva sifatida isteʼmol qilinadi. Atirguldan urugʻlarni oʻrab turgan yupqa poʻstloq qatlami xom yoki pishirilgan holda isteʼmol qilinadi. Oʻsimlik urugʻi tuklarini olib tashlash kerak boʻladi va bunga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda boʻlish kerak. Urugʻ tuklari ogʻiz va tomoqqa tushmasligi darkor. Urugʻlar E vitaminining yaxshi manbaidir. Urugʻlarni maydalash va un bilan aralashtirish yoki boshqa oziq-ovqatlarga qoʻshish mumkin^[7]

18-asrda chizilgan ikkita navning rasmi
Rosa chinensis seleksion navi
Rosa chinensis 'Viridifloraʼ, unda barglar gulbarglari bilan bir xil boʻladi (fillodiya)
Botanika illyustratsiyasi
"Bengal qizil" atirguli navi

.

Yana qarang

Bog‘ atirgullari

Manbalar

↑ „The Plant List: A Working List of All Plant Species“. Retrieved 28 December 2014.
↑ Gu Cuizhi & Kenneth R. Robertson: Rosa : Rosa chinensis, p 368 — Registered text as printed work, In: Wu Zheng-yi & Peter H. Raven (Ed.): Flora of China, Volume 9 — Pittosporaceae through Connaraceae, Science Press and Missouri Botanical Garden Press, Beijing and St. Louis, 2003. ISBN 1-930723-14-8
↑ Heinrich Schultheis: Roses: the best types and varieties for the garden, p. 58, Ulmer: Stuttgart 1996, ISBN 3-8001-6601-1
↑ Ute Bauer: Old Roses: History, Use, Design, Nursing Practice, p. 14, BLV: Munich 2004, ISBN 3-405-16713-2
↑ Flora of China: Rosa chinensis
↑ Phillips, R.. The Ultimate Guide to Roses: A Comprehensive Selection. Macmillan, 2004. ISBN 1-4050-4920-0.
↑ Wu Zheng-yi & Peter H. Raven (ed.

[1] „The Plant List: A Working List of All Plant Species“. Retrieved 28 December 2014.

[2] Gu Cuizhi & Kenneth R. Robertson: Rosa : Rosa chinensis, p 368 — Registered text as printed work, In: Wu Zheng-yi & Peter H. Raven (Ed.): Flora of China, Volume 9 — Pittosporaceae through Connaraceae, Science Press and Missouri Botanical Garden Press, Beijing and St. Louis, 2003. ISBN 1-930723-14-8

[3] Heinrich Schultheis: Roses: the best types and varieties for the garden, p. 58, Ulmer: Stuttgart 1996, ISBN 3-8001-6601-1

[4] Ute Bauer: Old Roses: History, Use, Design, Nursing Practice, p. 14, BLV: Munich 2004, ISBN 3-405-16713-2

[5] Flora of China: Rosa chinensis

[6] Phillips, R.. The Ultimate Guide to Roses: A Comprehensive Selection. Macmillan, 2004. ISBN 1-4050-4920-0.

[7] Wu Zheng-yi & Peter H. Raven (ed.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]