Sistersiylar (lotincha: Ordo Cisterciensis, OCist), oq rohiblar, — 11-asrda Benedikt ordenidan ajralib chiqqan katolik monastir ordeni. Klervalik Bernard ordenning shakllanishida muhim rol oʻynaganligi sababli, baʼzi mamlakatlarda opa-singillarni Bernardina deb atash odat tusiga kirgan edi (lekin Sharqiy Yevropada Bernardlar kuzatuvchi fransisklar deb ataladi, ular Sien Bernardines deb ataladi).

Sistersiylar
Asl nomi Ordo Cisterciensis
Mamlakat  Ispaniya
Turi orden
Statistika
Taʼsis sanasi 1098-yilda
Navbat
Toʻngʻich mukofot Mavjud emas
Kenja mukofot Mavjud emas

XIV asrgacha ular maxsus raqamli belgilar tizimidan foydalanganlar.

Maʼnaviyat tahrir

 
Oq tunikali va qora skapulyali sistersiy rohiblari
 
Yan Peter Molitor. „Cistercian rohiblari“ — boʻlimlar zalida fresk, Osek Abbey, Shimoliy Chexiya.

Sistersiy rohiblari yolgʻiz yashaydilar; astsetik amaliyotlar va oʻylangan monastir hayoti ruhiy hayotda muhim rol oʻynaydi. Sistersiya cherkovlari qimmatbaho idishlar, devoriy rasmlar va hashamatli interyerlarning deyarli toʻliq yoʻqligi bilan ajralib turadi.

Tashkilot tahrir

Ordenning barcha monastirlari umumiy boʻlim (kengash) tomonidan boshqariladigan cherkovga birlashtirilgan, garchi alohida monastirlar eng keng avtonomiyaga ega; bob barcha monastirlarning yillik tekshiruvi uchun mas’ul shaxslarni tayinlaydi.

Ordenning konstitutsiyasi „Mehr-shafqat xartiyasi“ (Carta caritatis) deb ataladi, anʼanaviy ravishda sisteriylar monastirining Stiven Xarding (1134-yilda vafot etgan) uchinchi abbatligi — Sankt-Peterburgda.

Sistersiy libosi — qora skapulyar, qora qalpoqli va qora jun kamarli oq xalat.

2014-yilda sisteriylar 1733 rohib boʻlib, ulardan 757 nafari ruhoniylar edi. Orden 77 ta monastir[1] ga ega edi.

Tarixi tahrir

 
Bokira qiz va Sietoning birinchi uchta abbotlari tasvirlangan belgi: Stefan Xarding, Robert Molemskiy va Alberich


Sistersiylarning nomi ordenning birinchi monastiri — Sieto monastiridan (fransuzcha: Cîteaux, lotincha: Cistercium), 1098-yilda Molemlik Robert tomonidan asos solingan.

Robert zodagon shampan oilasining avlodi edi va Benedikt ordeniga erta kirgan. Monastir hayoti uning qatʼiy astsetik ideallariga mos kelmadi; u eski monastirlarda tartib oʻrnatishga behuda urinib koʻrdi va saʼy-harakatlari behuda ekanini koʻrib, abbat oʻrnini egallagan Moleme monastiridan 20 nafar safdoshi bilan Sietodagi kimsasiz joyga chekindi. Bu yerda u yangi monastirga asos solgan, unda Benedikt qoidalariga qatʼiy rioya qilish uchun monastir hayotining asoslari yaratilgan. Robertning oʻzi, papaning iltimosiga binoan, Molem monastiriga qaytishi kerak edi.

 
Klervauxlik Avliyo Bernard

Alberix opa-singil monastirining abboti sifatida uning vorisi boʻldi, bu vaqt ichida Papa Pasxa II monastirni oʻzining maxsus himoyasiga oldi.

Alberich Instituta monochorum Cisterciensium uchun Benediktga asoslangan nizomni ishlab chiqdi. Avvaliga opa-singillar qoidalarining jiddiyligi yangi aʼzolarning kirib kelishiga toʻsqinlik qildi, ammo Sankt-Peterburgdan keyin Bernard of Clairvauxning 30 nafar hamrohi (1112) bilan opa-singillar soni tez oʻsishni boshladi. XIII asrning boshlarida sistersiy ordeni 300 ga yaqin monastirdan iborat boʻlsa, oxirida Fransiya, Germaniya, Angliya, Skandinaviya, Ispaniya, Italiya va Vengriyada 500 ga yaqin monastirlar mavjud edi.

 
16-asrda Cieto abbatligi

1119-yilda Papa Kalixtus II Karta Karitatis ordeni konstitutsiyasini tasdiqladi, bu ordenning ichki tashkil etilishini belgilab berdi. Ordenning boshida u Sieto markaziy monastirining abboti edi; u har yili tartibning barcha monastirlarini ziyorat qilishi yoki uning oʻrniga abbotlardan birini yuborishi kerak edi. Bosh abbot eng qadimgi monastirlarning toʻrtta — Lafertskiy (1113-yildan), Pontigny (1114-yildan), Klerv (1115-yildan) va Morimonskiy (1115-yildan) bilan birgalikda ishlarni bevosita boshqaradigan kengash tuzdi. Oliy hokimiyat Sievda yiliga bir marta yigʻiladigan umumiy boʻlim edi; eng yaqin monastirlarning abbotlari har yili tashrif buyurishlari kerak edi, eng uzoqdagilarning abbotlari esa uzoqroq vaqt davomida amalga oshishi kerak edi.

Oʻzining gullab-yashnagan davrida sistersiylar boylik va zamondoshlariga taʼsir qilish boʻyicha barcha tartiblar orasida birinchi oʻrinni egallagan. Ulardan Ispaniyadagi bir qancha ritsarlik ordenlari (xususan, Kalatrava ordeni, Alkantara ordeni, Montesa va Alfama ordeni) kelib chiqqan.

 
16-asrda Angliyadagi Rievo sistersiy abbeyi yopilgan

Cistercian abbeylari keng iqtisodiy faoliyat olib bordilar, ular katta yer uchastkalariga ega edilar. Monastirda ishlagan va intizomiy jazoga tortilgan, ammo monastir vaʼdalarini olmagan kishilar dinga yoki dunyoviy birodarlik institutiga oʻtish amaliyotiga ega edilar[2]. Orden rohiblari botqoqlarni quritdilar, yerdan foydalanishning yangi usullarini qoʻlladilar, qoʻychilik va jun sotish bilan shugʻullanishdi. Monastirlarda tegirmon, temir toʻgʻonlar, toʻgʻonlar kabi sanoat binolari va turli ustaxonalar, baʼzan metallurgiya ustaxonalari boʻlgan. Cistercianlar oʻrta asrlar iqtisodiyotini rivojlantirishga va uni texnik jihatdan qayta jihozlashga katta hissa qoʻshdilar. Angliyaning opa-singil abbeylari Yevropada junning asosiy ishlab chiqaruvchilari boʻlgan, Fransiyaning qardosh abbeylari uzum, vino va pishloq ishlab chiqarishga katta hissa qoʻshgan; xususan, mashhur Chablis vino brendi Pontigny bilan bogʻliq abbeyda paydo boʻldi.

Sistersiylar ilm-fanga, taʼlimga katta hissa qoʻshgan. 13-asrda buyruqning umumiy bobi 80 dan ortiq rohiblari boʻlgan barcha abbeylarni monastirlarda maktablar ochishga majbur qildi. 40 dan ortiq rohiblari boʻlgan barcha abbeylar kamida ikki kishini Parij universitetiga oʻqishga yuborishgan. Koʻpgina sistersiy abbeylarida oʻz davri uchun eng yaxshi kutubxonalar mavjud edi — Klerva kutubxonasida 15-asrda 1770 qoʻlyozma, Himmerod Abbey kutubxonasida esa 2000 ga yaqin[2] bor edi.

Reformatsiya davrida Germaniyada va Yevropaning boshqa protestant davlatlarida tartib oʻrnatildi; koʻplab monastirlar musodara qilindi. Angliyada sistersiy monastirlari Genrix VIII farmoni bilan tarqatib yuborildi.

1577-yilda sistersiylardan felyantlar paydo boʻldi.

17-asrda Fransiyadagi qoidalarning yumshashi va pasayishiga javoban, opa-singillarga qaraganda qatʼiyroq qoidalarga ega boʻlgan baʼzi sistersiylar monastirlarida Trappist ordeni paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, Trappistlar soni sezilarli darajada oshdi va ularga tegishli monastirlarning aksariyati, shu jumladan ordenning beshigi — Citeaux Abbey ham oʻtdi.

Monastirlarni qurishda mashhur meʼmorlar, haykaltaroshlar va rassomlar koʻpincha qatnashgan. Shunday qilib, aka-uka va Baltazar Neumann Bavariyada qardosh monastirlarni yaratishda ishtirok etishdi.

18-asrda sistersiylarga qarshi hukumat choralari boshlandi: Fransiyada — 1790-yilda milliy majlis muhokamasidagi fikrlar asosida Avstriyada Iosif II koʻplab monastirlarni yopdi.

Biroq, tartib vayronagarchilikdan qochishga muvaffaq boʻldi va 19-20-asrlarda sistersiy monastirlari soni yana yuzga yaqinlashdi. 20-asr oxiri va 21-asr boshlarida sistersiylar soni 1990-yildagi 1353 tadan 2014-yilda 1733 tagacha oʻsdi. Hozirgi vaqtda ushbu tartibdagi monastirlarning eng koʻp soni Yevropada (ayniqsa Fransiya, Germaniya, Avstriya, Ispaniya) va AQShda Avstraliya va Yangi Zelandiyada bittadan monastirlar mavjud.

Sistersiylarning davlati tahrir

1118-yilda Seborga knyazligi tarixdagi birinchi va yagona mustaqil sistersiy davlatiga aylandi. 1127-yilda toʻqqizta Templar Quddusdan Seborga qaytib keldi. Sent-Bernard ularni kutdi va Sent-Bernard ritsarlari ordenining birinchi grand ustasi boʻlgan Xyu de Penni yaratdi.

1128-yilda Rim papasi Gonorius II tomonidan tan olingan va maʼqullangan Bernard (bu 1139-yilda ikkinchi marta papasi tomonidan tasdiqlangan) oʻz oʻrtasidan ruhoniylar va yepiskoplarni saylash va oʻz qoidalariga amal qilish huquqiga ega edi. Fiskal xarakterdagi bir qator imtiyozlar va ularni grossmeysterlar tomonidan hech qanday tashqi aralashuvsiz tanlash hammasi boʻlib, ushbu tartibning butun tarixida 22 ta usta boʻlgan, ulardan 15 nafari knyazlik hukmdorlari edi.

1210—1255-yillarda Seborga papasi Innokent III Akvitaniya va Provans dualistlariga qarshi farmon chiqarganida, uzoq davom etgan doʻstona munosabatlardan soʻng knyazlik boshiga koʻplab ofatlar keldi.

1258-yilda sistersiy ordenining buyuk ustasi Seborgalik Tommaso Berardning buyrugʻi bilan knyazlikni Kazino abbatligi homiyligiga oʻtkazish toʻgʻrisida farmon chiqarildi va 1579-yilgacha rohiblar jangchilar edi. Ular Sankt-Peterburg oroliga koʻchirilgunga qadar bu abbatlik mamlakatni boshqargan.

16-asrning 80-yillarida, Ota Bazilio davrida, knyazlik yana rohib-sisteriylar protektorati ostiga oʻtdi.

Ayol sisteriylar tahrir

Ikkinchi sistersiy ordeni (ayol) erkakdan koʻp oʻtmay, taxminan 1120-yilda tashkil topgan. Birinchi ayol sistersiy Tap monastiri[2] edi. XII asr oxirida 18 ta monastir mavjud edi. XIII asrda birodar monastirlarning maʼmuriy boʻlinishi aniqlandi, baʼzilari erkaklar buyrugʻiga, boshqalari yeparxiya episkoplariga boʻysundi.

17-asrda erkaklar tartibining Trappist islohoti bilan bir qatorda ikkinchi tartibda ham xuddi shunday islohot sodir boʻldi, natijada Trappistlar tartibi shakllandi. Xuddi shu 17-asrda Port-Royal opa-singillarining monastiri Yansenizm qal’asiga aylandi. 2010-yilda Opa-singillik ordenining ayollar boʻlimi 1285 rohiba va 86 monastirdan iborat edi[2].

Madaniyatda aks ettirish tahrir

  • A.Konan Doylning (1892) „Oq kompaniya“ tarixiy romanida Xempshirdagi (Angliya) Beaulieu (zamonaviy ingliz Beaulieu) sistersiy abbeyining kundalik hayoti biroz antiklerikal ruhda tasvirlangan.

Manbalar tahrir

  1. Order of Cistercians
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 "Tsistersiansi" //Католическая энциклопедия]. T.5.Izd. fransiskansev. M.:2012, st. 176—180

Adabiyotlar tahrir

  • „Cistercians“ // Katolik entsiklopediyasi. T.5. Ed. Fransiskanlar. M.: 2012, sanʼat. 176-180
  • „Essais de 1’histoire de 1’ordre de Citeaux“ (1696, 9 jild.);
  • „Traite historique du chapitre general de 1’ordre de Citeaux“ (1737);
  • „Histoire des ordres monastiques“ (jild. V, 344-bet.);
  • Qish, „Die Cistercienser des nord-ostl. Deutschlands“ (Gota, 1868-71);
  • Janauschek, „Origines, Cristerciensium“ (jild. I, V., 1877);
  • Brunner, „Ein Cistercienserbuch“ (Würzburg, 1882);
  • „Studien und Mitteilungen aus dem Benediktiner und Cistercienser orden“ (1883);
  • „Cistercienser-Chronik“ (1889).

Havolalar tahrir