Tahqiqoti arki Buxoro

„Tahqiqoti arki Buxoro“ („Buxoro arki haqida tadqiqot“) — oʻzbek tarixchisi Sayid Muhammad Nosir ibn Muzaffarning tarixiy asari; Oʻzbekistonning eng qadimiy arxeologik yodgorliklaridan biri boʻlgan Buxoro arkiga bagʻishlangan XX asrdagi birinchi qadimiy asar. Risola 1921-yilda fors tilida yozilgan boʻlib, bugungi kungacha bitta qoʻlyozma nusxada saqlanib qolgan. Asarning toʻliq nomi „Tahqiqoti arki Buxoro va salotin va umaroyi u“ („Buxoro arki, uning sultonlari va amirlari haqida tadqiqot“).

Risolaning tarjimasini O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti katta ilmiy xodimi Sanjar G‘ulomov rus tiliga oʻgirgan. Shu institutning katta ilmiy xodimi G‘ulom Karimov esa o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Qoʻlyozma qora siyohda 11 satrdan iborat 42 varaqqa Qoʻqon qogʻozining oddiy qoʻlyozmalarda nastaliq uslubida yozilgan. Asarning nomi, sarlavha yoki sarlavhalarning bosh so‘zlari, shuningdek , al-qissa (hikoya), shi’r (bayt) kabi kirish so‘zlari qizil siyoh bilan yozilgan. Muqova turkiy uslubda toshbosma nashrlarni bogʻlash usulida naqshinkor toʻq yashil rangli charmdan qilingan. Bu asarning o‘ziga xosligi shundaki, muallif unda o‘sha davrdagi arab qo‘lyozma matniga xos bo‘lmagan tinish belgilaridan foydalanishga harakat qilgan. U gaplarning oxirida nuqta tinish belgisidan foydalangan. Baʼzida kishilarning ismlarini sanab oʻtishda ham vergul oʻrniga nuqta qoʻyilgan.

Tarixi

Qal’aning old kirish qismi. S. M. Prokudin-Gorskiy surati, 1909-yil

Sayyid Muhammad Nosir Buxoro Xalq Respublikasi tashkil topganidan keyin respublika hukumati tomonidan tuzilgan „Tarix jamiyati“ („Anjuman-i tarix“)ga aʼzo bo‘ldi. Sayyid Muhammad Nosir bu jamiyat 7 kishidan iborat bo‘lganligini, lekin aʼzolarini sanab o‘tayotganda negadir o‘zi bilan birgalikda 6 kishining nomini tilga olib oʻtgan.

Bu jamiyatning vazifalaridan biri Buxoro arki tarixiga doir tadqiqotlar olib borish boʻlgan. „Tahqiqoti arki Buxoro“ning kirish qismidan maʼlum bo‘ladiki, „mulohaza va muhokamadan so‘ng“ ark haqida alohida risola yozish Sayyid Muhammad Nosirga topshirilgan. Risola 1921—1922-yillarda, tugaganidan keyin koʻp oʻtmay qayta yozilgan. Hozirda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan asar qo‘lyozmasi bir nusxada saqlanib, o‘z vaqtida Fitrat rahbarligida Buxoro markaziy kutubxonasiga topshirilgan. Qo‘lyozma birinchi marta V. V. Bartold tomonidan „1925-yil yozida Turkiston kutubxonalari va muzeylaridagi darslar“ asarida tilga olingan va bu boʻyicha ilmiy maqola yozilgan.

Asarning mazmuni

Risolada arkning qurilishi va uning vayron bo‘lishi, keyinchalik turli siyosiy voqealar va turli davrlarda qayta tiklanishi haqida hikoya qilinadi; Ashtarxoniylar va Mangʻitlar sulolasidan boʻlgan Buxoro hukmdorlari, ular davrida ark va unga tutash hududlarda imoratlar qurilganligi haqida maʼlumot berilgan.