Tarashp (qalʻa, Shveytsriya)

Tarashp (fransuzcha: Schloss Tarasp) — Shveysariyaning Graubyunden kantonidagi Shkuol munitsipalitetining janubi-gʻarbiy qismidagi baland toshli tepalikdagi oʻrta asr tosh qalʼasi. Bu mintaqadagi eng katta qalʼalardan biri . Qalʼaning tasviri koʻpincha Engadin viloyatining ramzi sifatida ishlatiladi. Turiga koʻra, u choqqida joylashgan qalʼalarga tegishli. Har yili qasrga 15 mingga yaqin sayyoh tashrif buyuradi.

Tarashp qalaʻsi
Qalʼaning umumiy koʻrinishi
Joylashuv	Graubyunden, Shkuol
Binokor	Ulrix I fon Tarashp
Material	Tosh, gʻisht
Ochilish sanasi	X asr
Vebsayt	https://notvital.ch/en/fundaziun/schloss-tarasp
Xarita
Koordinatalari	46°46′44″N 10°15′42″E

Tavsif

Qal’aning qush uchadigan balandlikdan koʻrinishi

Qalʼa qurilgan togʻ keng vodiyda hukmronlik qiladi va balandligi 100 metrga etadi. Uning etagida Sparsels, Fontana, Florin va Snye qishloqlari joylashgan. 2014-yil oxirigacha ular oʻrta asrlarda paydo boʻlgan Tarashp (yoki Tarashperzee, romansh tilida Lay da Tarashp) munitsipaliteti tarkibiga kirgan.

Qalʼa majmuasi Yuqori qalʼa, Quyi qalʼa va Forburgdan iborat. Yuqori qalʼa asosiy turar-joy majmuasi, shuningdek, janubiy va shimoliy qanotlardan iborat. Shuningdek, hovli atrofida arsenal, suv tsisternalari va turar-joy binolarini toʻplangan. Yuqori qalʼandan shimolda joylashgan Quyi qalʼa kazarmalar, omborlar, torxaus, turar-joy binolarini oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, bu yerda kapella va qoʻngʻiroq minorasi qurilgan.

Asosiy qarorgohda 100 ga yaqin xona mavjud. Kompleksning noyob diqqatga sazovor joylaridan biri 1616-1915-yillarda Jehmlich Orgelbau Dresden shirkati tomonidan qurilgan organdir. Uning quvurlari shunchalik kattaki, ular bir vaqtning oʻzida bir nechta qoʻshni xonalarni egallaydi. Ovoz asosiy zalga dekorativ panjarali maxsus ovoz nishlari orqali kiradi. Organ konussimon shaklga ega, pnevmatik mexanizm (traktura) va 38 ta registrga ega. Hajmi va diapazoni boʻyicha organ Yevropadagi eng yirik xususiy organlardan biridir.

Tarix

Antik davr

Sparsels yaqinidagi qadimiy qabrlar va Senye yaqinidagi „jodugarlar toshi“ deb ataladigan tosh yonidagi qazishmalar bu hududda qasrga asos solinganidan ancha oldin odamlar yashaganligini koʻrsatadi. Qadimgi Rim tangalari koʻrinishidagi topilmalar Rim imperiyasi davrida legionerlar tepalik tepasida kuzatuv minorasini oʻrnatganligini koʻrsatadi.

Oʻrta asrlar

Avliyo Ioannning Benediktin monastiri

Tarashp oʻrnida birinchi tosh istehkomlar taxminan 1040-yilda qurilgan. Keyin graf Ulrix I fon Tarashp qalʼa tepaligida qalʼa qurishni buyurdi va Inn daryosining oʻng qirgʻogʻidagi qalʼa atrofidagi ayvonni daraxtlardan tozalashni buyurdi. "Tarasp" nomi lotincha terra aspera — „boshliq“ dan kelib chiqqan boʻlishi mumkin. Afsonaga koʻra, qalʼaga egalik qilgan Tarasperlar oilasi Rim va Milandan kelgan. Ehtimol, oila Komo rayoni zodagonlarga tegishli boʻlgan.

Tarasp sulolasi zodagonlarining hukmi Ftan, Shkuol, Ardets, Tsernets, Zent, Ramosh, Nauders, Paznaun aholi punktlari, shuningdek, Engadin, Finshgau, ValtellinaOberxalbshtayn va boshqa vodiylaridagi mulklarga ham tarqalgan,. Xususan, Chanyuff qalʼasiga egalik qilgan zodagonlar oʻzlarini fon Tarashp oilasining vassallari deb bilishgan.

1089—1096-yillarda Kur Yepiskopi boʻlagan Ulrix II oʻzining aka-uka va opa-singillari Eberxard, Gebxard va Egina fon Tarasplar bilan birgalikda qalʼa etagida „uy monastiri“ga asos solgan. 1146-yilda abbot Adelbert boshchiligida bu yerda Benediktin monastiri paydo boʻldi. U Marienberg abbotligi nomi bilan mashhur boʻldi. 1151-yildan keyin Uta fon Tarashp yaqin atrofdagi Myushtayrdagi Avliyo Ioannning Benedikt monastirini qayta ochdi va uni ayollar monastirga aylantirdi. Keyingi yillarda Myushtayr va Mariyenburg monastirlari fon Tarashp oilasidan saxiy xayr-ehsonlar oldilar.

Qalʼaning Kur yeparxiyasining mulkiga aylangani haqidagi maʼlumotlar 1160-yilga toʻgʻri keladi. Ulrix III fon Tarashp oʻz ulushini cherkov yeparxiyasiga vasiyat qildi. Keyin uning jiyani Gebxard, ehtimol Tirol graflarining koʻmagi bilan, qalʼaga hujum qildi, episkop garnizonini oʻldirdi va qalʼaning egasi boʻlishga qaror qildi. Bunga javoban Ulricx III, uning amakivachchasi Egino fon Matsh va Kur episkopi qalʼani qamal qilishdi. Natijada Gebxard muzokaralar olib borishga majbur boʻldi va Tarashpni tark etdi. Oxir-oqibat, Gebxard, agar u farzandsiz vafot etsa, oʻz ulushini yeparxiyaga vasiyat qilishi kerak edi. Va tez orada qalʼa rasman episkopning feodal mulkiga aylandi.

Fon Tarashp oilasi 1177-yilda tugadi, oilaning soʻnggi erkak vakili Ulricx V, avlodi yoʻqligi uchun, Mariyenberg monastirida rohib sifatida ketishni tanladi. Toʻgʻri, qasr va uning atrofidagi mulklar uzoq vaqt davomida Kur yeparxiyasiga tegishli emas edi. 1200-yildan beri fon Reyxenberglar oilasining vakillari ularning egalari boʻlishdi. 1239-yilda Sviker fon Reyxenberg qalʼani Tirollik graf Albrext III ga sotishga qaror qildi. Bu Tirol graflari, Kur episkoplari va ford fon Byundner oʻrtasida qalʼani kim nazorat qilishi va shuning bilan Engadin regionini nazorat qilishi kerakligi toʻgʻrisida ziddiyatga olib keldi.

1273-yildan keyin qalʼani fon Matsh di Burg oilasi boshqargan. Oʻzining kelib chiqishiga koʻra, bu nasl fon Tarashp sulolasining uzoq qarindoshi edi. Dastlab, yangi xoʻjayinlar kastelyan statusiga ega edilar. Ammo 1363-yildan 1464-yilgacha fon Matsh di Burg oilasi qalʼaga merosxoʻr feod sifatida egalik qilgan. Ehtimol, aynan shu davrda Yuqori qalʼa hozirgi koʻrinishga ega boʻlgan.

Uygʻonish davri

1520-yildagi rasmda qal’aning tasviri

1464-yilda fon Matsh oilasidan qalʼani 2000 guldenga sotib olgan ertsgersog Sigizmund orqali Tarashp Gabsburglar nazoratiga oʻtdi. Shunday qilib, majmua va uning atrofidagi mulklar avtonom okrug maqomida Avstriya mulkiga aylandi. Ammo Shveysariyada kuchlilar bundan norozi edilar. Natijada Engadin va Avstriya fuqarolari oʻrtasida nizo kelib chiqqan. Bir yil oʻtgach, Tarashp grafligining Gabsburglar sulolasiga tegishliligi Yevropaning yetakchi monarxlari va papa tomonidan tasdiqlandi, ammo dushmanlik susaymadi. 1548 va 1578-yillarda qalʼani qamal qilishga tayyorgarlik koʻrilgani haqida bilvosita dalillar mavjud. 16-asrda qalʼa sezilarli darajada kengaytirildi va modernizatsiya qilindi. Gabsburglar Tarashpni oʻz mulklari chegarasidagi muhim qalʼa deb hisoblardi. Aynan oʻsha paytda majmua maksimal darajada edi.

1612-yilda Graubyunden militsiyasi qoʻmondonlari Tarashpga hujum uyushtirganda, kuchli istehkomlar va bir nechta mudofaa chiziqlari garnizonni qutqara olmadi. Qalʼa talon-toroj qilindi, lekin buzilmadi. Biroq, 1620-1635-yillarda regiondagi uzoq davom etgan tartibsizliklar, shuningdek, 1625-yilda chaqmoq urishi qalʼaga taʼsir qildi. Talonchilik va kuchli yongʻin majmuani xarobaga aylantirdi. Ammo asta-sekin qalʼa tiklandi va Avstriya garnizoni u yerda yana mustahkamlandi.

1648-yilda, Oʻttiz yillik urush tugagandan soʻng, Uch Liga bilan bogʻliq davlat Muqaddas Rim Imperiyasidan mustaqillikka erishdi. Ammo Engadinaning qolgan qismi nihoyat Avstriyadan haqiqiy mustaqillikka erishgan boʻlsa-da, Tarashp yana bir necha yil rasmiy ravishda Gabsburglar hukmronligi ostida qoldi. Qalʼaning devorlaridagi Avstriya gerbi va " Hie Estereih „ yozuvi hozirda oʻsha davrning yorqin ramzi boʻlib qolmoqda. Toʻqnashuv diniy qarama-qarshiliklardan kelib chiqqan. 1367-yilda Kur yeparxiyasida tashkil etilgan protestant cherkov assotsiatsiyasi katolik cherkovining bagʻrida mustahkam qolgan Avstriya monarxlari uchun jiddiy dushmanga aylandi. Bu qarama-qarshilik faqat 18-asrda tugadi.

1687-yilda Tarashp Avstriya knyazlari fon Ditrixshteyn tsu Nikolsburgga Moraviyadan merosxoʻr imperatorlik votchinasi sifatida oʻtkazildi. Ammo mulkning soliq suvereniteti Gabsburglar uyida qoldi.

XVIII-XIX asrlar

Ditrixshteynlar oilasining gerbi

1714-1716-yillarda fon Ditrixshteynlar oilasi vakillari majmuani kapital taʼmirlashini amalga oshirdilar. Majmuani rekonstruksiya qilish boʻyicha uning tashqi koʻrinishida aks etgan soʻnggi muhim ishlar 1722-yildan 1732-yilgacha amalga oshirildi. Oʻshandan beri Tarashp unchalik oʻzgarmadi.

1803-yilda Muqaddas Rim imperiyasini qayta tashkil etishga qaratilgan Imperator Deputatsiyasining (Reichsdeputationshauptschluss) yakuniy farmoni kuchga kirgandan soʻng, Tarashp Gelvetik Respublikasi tarkibiga kirdi. Bu Shveysariyadagi oxirgi Avstriya anklavi edi. Shu paytdan boshlab qal’a oʻzining avvalgi strategik ahamiyatini yoʻqotdi.

Qal’ada taxminan 1815-yilgacha odamlar boʻlagan, keyin esa tashlab ketilgan va tezda yarim vayronaga aylangan. Hali yosh Graubyunden kantoni rahbariyatining u yerda qamoqxona tashkil etish rejalari oxir-oqibat rad etildi. 1829-yilda kanton yarim vayronaga aylangan qasrni Landammann Men Martsh von Shkuolga 5000 frank evaziga sotdi. Uning merosxoʻrlari orqali qal’a 1840-yilda Gregor Patseller fon Tarashpga oʻtdi. 1855-yilda Kaspar de Yon fon Tarashp qalʻaning yangi egasi boʻldi. Ammo bir yil oʻtgach, maslahatchi Andreas Rudolf fon Plant majmuani 1100 frankga sotib oldi. Shundan soʻng muhim restavratsiya ishlari olib borildi.

XX-XXI asrlar

Qal’a 1904-yilda tasvirlangan

1900-yilda Drezdenlik sanoatchi va matsenat Karl Avgust Lingner qal’ani 20 ming frankga sotib oldi. U Tarashp-Vulpera kurortida boʻlganida qadimiy qal’ani koʻrib, shu yerni sevib qoladi. 1907-yildan 1916-yilgacha Lingner qal’aning toʻliq taʼmirlanishi va sinchkovlik bilan qayta tiklanishini shaxsan nazorat qildi. Bunda sanʼatshunos graf Kuno Ferdinand fon Xardenberg muhim yordam koʻrsatdi. U qal’a restavratori Yoxann Rudolf Ranni olib keldi va oxir-oqibat oʻrta asr meʼmorchiligining koʻplab muhim elementlari tiklandi. Bundan tashqari, sobiq qurol-aslaha omboridagi majmuada konsert organi paydo boʻldi. Lingner, shuningdek, qal’a atrofida kichik peyzajli park hosil qildi.

Lingner 1916-yil 5-iyunda vafot etdi. Uning vasiyatiga koʻra, qal’a Saksoniya qiroli Fridrix Avgust III ga oʻtdi. Ammo u bunday saxovatli sovgʻadan bosh tortdi, chunki vasiyatga koʻra, har yili maʼlum vaqt Tarashpada yashash kerak edi. Shuning uchun qal’a Gessen-Darmshtadtning Buyuk Gertsogi Ernst Lyudvigga oʻtdi. 1919-yilda Germaniyada respublika eʼlon qilingandan soʻng, oʻsha paytdagi Gessen xalq davlati va isteʼfodagi Buyuk Gertsog oʻrtasida Tarashp meros huquqi bilan Ernst Lyudvigning shaxsiy mulkiga aylanishi toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. Shu bilan birga, 1919-yildan boshlab qal’ada jamoatchilik uchun sayohatlar oʻtkazila boshlandi.

Ernst Lyudvig vafotidan keyin uning oʻgʻli Gessenlik Lyudvig qal’aning egasi boʻldi. Ammo uning malika bilan nikohi farzandsiz boʻlib chiqdi. Shuning uchun, er-xotinlar vafotidan soʻng, qal’a Gessian oilasining vakillariga oʻtdi va 2016-yilgacha ularning mulkida qoldi.

2008-yilda fon Gessen-Kassel oilasi oʻsha paytdagi Tarashp munitsipaliteti bilan toʻrt yillik oldi-sotdi shartnomasini tuzdi, bu shartnoma kompleksni sotib olish uchun zarur boʻlgan 15 million Shveysariya frankini toʻplash uchun maxsus yaratilgan “Pro Chastè Tarasp"( 2010-yil 1-noyabrda tashkil etilgan) jamgʻarmasi uchun 2012-yilda ikki yilga uzaytirildi. Ushbu fond qalʼani modernizatsiya qilish va uni oʻquv va konferentsiya markaziga aylantirishi kerak edi. Shu bilan birga, Tarashp ommaviy madaniyat yodgorligiga aylanishi kerak edi. Biroq, kerakli miqdordagi mablagʻ toplanmadi. Natijada, 2016-yil 30 martda qalʼa mahalliy rassom Not Vital mulkiga aylandi. Bundan tashqari, xarid summasi 7,9 million Shveysariya frankini tashkil etdi. Toʻgʻri, majmuani sayyohlik maskani va madaniyat markaziga aylantirish uchun mahalliy hokimiyatlar Shkuol munitsipaliteti byudjetidan har yili operatsion xarajatlar uchun 200 ming frank miqdorida subsidiya ajratishi alohida belgilab qoʻyilgan edi. Ushbu shartnoma 2030-yilgacha amal qiladi. Ushbu davrdan keyin qalʼa Pro Chastè Tarasp fondi mulkiga oʻtadi.

Zamonaviy foydalanish

Qalʼa jamoatchilik uchun ochiq. Bu yerda muntazam ravishda madaniy tadbirlar oʻtkaziladi.

Galereya

• 
  Qal’aning sharqdan koʻrinishi
• 
  Qishda qal’aning koʻrinishi
• 
  Tashqi halqa devorlarining fragmenti
• 
  Alp togʻlari fonida qal’a
• 
  qal’a organi
• 
  Tashp qalʻasi plani

Adabiyotlar

• Bitterli, Thomas. Schweizer Burgenführer. Friedrich Reinhard, Basel/Berlin, 1995. 
• Boxler, Heinrich. Burgennamengebung in der Nordostschweiz und in Graubünden. Huber, Frauenfeld, 1978. 
• Walter A. Büchi. Karl August Lingner. Das große Leben des Odolkönigs. Eine Rekonstruktion. Edition Sächsische Zeitung, Dresden, 2006. ISBN 978-3-938325-24-7. 
• Bundesamt für Landestopografie. Burgenkarte der Schweiz, 2007. 
• Otto P. Clavadetscher, Werner Meyer. Das Burgenbuch von Graubünden. Orell Füssli, Zürich, 1984. ISBN 3-280-01319-4. 
• Paul Eugen Grimm. Tarasp. In: Historisches Lexikon der Schweiz, 2017. 
• Hauswirth, Fritz. Burgen und Schlösser in der Schweiz. Band 8: Graubünden. Neptun, Kreuzlingen, 1972. 
• Meyer, Werner. Burgen der Schweiz. Band 3. Silva, Zürich, 1983. 
• Zeller, Willy. Kunst und Kultur in Graubünden. Haupt, Bern, 1993. 

Havolalar

• VikiOmborda Tarashp (qalʻa, Shveytsriya) mavzusi boʻyicha mediafayllar bor
• O zamke Trashp na sayte burgenwelt.org
• O zamke na sayte baukultur.gr.ch (Wayback Machine saytida 2023-10-02 sanasida arxivlangan)
• O zamke na sayte swisscastles.ch
• O zamkovom organe na sayte orgel-verzeichnis.de