Vikipediya

Rim imperiyasi

Rim Imperiyasi (lotincha: Imperium Romanum Orientale, Romania, grekcha: Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία) — qadimgi Rim davlatchiligi rivojidagi post-respublikaviy davr boʻlib, uning oʻziga xos xususiyati Yevropa va Oʻrta yer dengizidagi avtokratik boshqaruv shakli va yirik hududiy mulk edi. Tarixda Oʻrta yer dengizining butun qirgʻogʻiga egalik qilgan yagona davlat. Rim imperiyasining mavjudligi xronologik doirasi birinchi imperator Oktavian Avgustning hukmronligidan imperiyaning Gʻarbiy va Sharqqa boʻlinishi va Gʻarbiy Rim imperiyasining qulashidir. Rim imperiyasining sharqiy qismi Konstantinopolda yana 977-yil — 1453-yilgacha mavjud boʻlgan. Rim imperiyasining oldingi davlati boʻlgan Rim respublikasi (miloddan avvalgi VI-asrda Rim monarxiyasini almashtirgan) bir qator fuqarolik urushlari va siyosiy nizolarda beqarorlashgan. Miloddan avvalgi I asrning oʻrtalarida Yuliy Sezar doimiy diktator etib tayinlangan va keyin miloddan avvalgi 44-yilda oʻldirilgan. Fuqarolik urushlari va sud jarayonlari davom etdi va miloddan avvalgi 31-yilda Actium Mark Antoni va Kleopatra ustidan gʻalaba qozongan Oktavianning gʻalabasi bilan yakunlandi. Keyingi yili Oktavian Ptolemey Misrini bosib oldi, mil. avv. IV asrda Makedoniyalik Aleksandrning fathi bilan boshlangan ellinistik davrni tugatdi. Oʻshandan keyin Octavianning kuchi bekor boʻldi va miloddan avvalgi 27-yilda Rim Senati unga birinchi marta Rim imperatori unvonini berdi, unga katta kuch va Avgust degan yangi unvonini berdi[1][2][3].

Rim imperiyasi
Senatus Populusque Romanus,Βασιλεία Ῥωμαίων
←


→
 
→
bayroq burgut bilan Imperiya gerbi

  Rim imperiyasi 117-yilda.
  Rim davlati-Kliyentlar 117-yilda
  Rim Germaniyasi, 9 yil, Rim Shotlandiyasi, 83-yil, Rim Liviyasi, 203-yil.
Poytaxti Rim mil.avv. 27-yil milodiy 286-yil,
Mediolanum(Gʼarbiy) 286-402-yillar,
Ravenna(Gʼarbiy) 402-476-yillar,

Nikomediya (Sharqiy) 286-330-yillar,
Kanstantinopol 330-1453-yillar

Yirik shaharlari Rim,
Konstantinopol,
Aleksandriya,
Sirakuza,
Afina,
Efes,
Lion
Til(lar)i Lotin, Yunon
Pul birligi sestertius, aureus,solidus,
Maydoni 25-yilda 2,750,000 km2 ;
117-yilda 5,000,000 km2 ;
390-yilda 4,400,000 km2
Aholisi 25-yilda 56,800,000
Imperator
 - m.a. 27 m. - 14


-54-69 		Avgust (imperator)

Neron Klavdiy Sezar
 - 98-117 Trayan
 - 270-275 Avrelian
 - 306-337 Konstantin I
 - 379-395 Feodosiy I
 - 475-476 Romul Avgust
Tarix
 -  mil.avv 32-30 Rim Respublikasining oxirgi jangi
 - 17-yanvar 395-yil Rim imperiyasi ikkiga boʼlindi.
 - 4-sentyabr 476-yil Gʼarbiy Rim imperiyasi quladi
 - 29-may 1453-yil Konstantinopol fathi.

Tarixi

tahrir

Respublikadan imperiyaga oʻtish

tahrir

Rim respublikasi zamonaviy maʼnoda milliy davlat emas edi, lekin oʻzlarini boshqarish uchun shaharlar tarmogʻi boʻlgan (garchi Rim Senatidan har xil mustaqillikka ega boʻlsa ham) va harbiy qoʻmondonlar tomonidan boshqariladigan viloyatlar bor edi[1][4][5][6]. Davlatning qarorini imperatorlar emas, balki Senat bilan birgalikda har yili saylanadigan magistratlar (Rim konsullari) hal qilar edi.Miloddan avvalgi 1-asr turli sabablarga koʻra siyosiy va harbiy inqilob davri boʻlib, oxir oqibat imperatorlarning boshqarishiga olib keldi, respublikachilar magʻlubiyatga uchraydi[7].Konsullarning harbiy kuchi Rim imperiyasining huquqiy tushunchasiga tayanib, tom maʼnoda „qoʻmondonlik“ degan maʼnoni anglatadi[8]. Baʼzida muvaffaqiyatli konsullarga faxriy unvon imperatori (qoʻmondoni) berildi va bu soʻz imperator (va imperiya) ning kelib chiqishiga sabab boʻldi, chunki bu unvon (boshqalar qatorida) har doim birinchi darajali insonlarga berilgan[9].

 

Miloddan avvalgi II asrning oxiridan boshlab Rim uzoq vaqt davomida ichki mojarolar, fitnalar va fuqarolik urushlarini boshdan kechirdi, shu bilan birga Italiyadan tashqarida ham oʻz kuchini kengaytirdi. Bu Rim respublikasining inqiroz davri edi. Miloddan avvalgi 44-yilda bu davr oxiriga kelib, Yuliy Sezar suiqasddan oldin qisqa muddatli abadiy diktator boʻlgan.Miloddan avvalgi 42-yilda Oktavian va Mark Antoniy dushmanlarni Italiyada quvib chiqarishga erishadi[10][11]. Antoniy va Oktavianning Rim olamini ikkiga boʻlishlari uzoq davom etmadi va Oktavian kuchlari miloddan avvalgi 31-yildagi Actium jangida Mark Antoniy va Kleopatrani kuchlarini magʻlub etib, Rim respublikasining urushini tugatdi. Shundan soʻng [[miloddan avvalgi 27-yilda senat Oktavianga „Avgust“(hurmatli) unvonini berdi[12]. Garchi eski konstitutsiyaviy mexanizm oʻz oʻrnida qolgan boʻlsa-da, Avgust uni boshqarishga kirishdi. Garchi davlat respublika nomi bilan atalgan boʻlsa-da, Avgustning zamondoshlari bu parda ekanligini va Avgustning Rimda muhim vakolatlarga ega ekanligini bilishgan.Uning boshqaruvi bir asrlik fuqarolik urushlarini tugatgan va misli koʻrilmagan tinchlik va farovonlik davrini boshlaganligi sababli, u xalq tomonidan juda iliq yaxshi koʻrilgan.Uning hukmronligi yillarida yangi konstitutsiyaviy tuzum paydo boʻldi (qisman organik ravishda va qisman dizayni boʻyicha), vafotidan keyin bu yangi konstitutsiyaviy tuzum Tiberiy yangi imperator sifatida qabul qilingan paytdagidek ishladi[13].

Gʻarbning qulashi va Sharqning omon qolishi

tahrir
 
Barbar bosqini asosan qadimgi german xalqlarining Rim hududiga koʻchishidan iborat edi.

Zamonaviy kuzatuvchi yunon tarixchisi Dio Kassiyning fikriga koʻra, imperator Komodning miloddan avvalgi 180-yilda taxtga kelishi „oltin shohligidan zang va temirga qadar“ kelib chiqishini belgilagan — bu baʼzi tarixchilarni, xususan, taniqli sharhni keltirgan[14]. Edvard Gibbon, Rim imperiyasining yemirilishining boshlanishi sifatida Komod hukmronligini qabul qilishadi.212-yilda Caracalla hukmronligi davrida imperiyaning barcha erkin tugʻilgan aholisiga Rim fuqaroligi berilgan edi[15]. Ammo bunga qaramay, Severan sulolasi dahshatli edi — imperatorning boshqaruvi muntazam ravishda uning oʻldirilishi yoki qatl qilinishi bilan yakun topdi[16] — va uning qulashi natijasida Rim imperiyasi Uchinchi asr inqirozi, istilo va fuqarolik davri bilan qamrab olindi, nizolar, iqtisodiy tartibsizliklar va oʻlat.Tarixiy davrlarni belgilashda, bu inqiroz baʼzan klassik antik davrdan kech antik davrga oʻtishning belgisi sifatida qaraladi. Avrelian (270-yil-275-yil taxtga oʻtirgan) imperiyani inqirozdan olib chiqib, uni barqarorlashtirdi. Diokletian imperiyani toʻliq tiklash ishlarini tugatdi, u doimiy ravishda domen, „xoʻjayin“ yoki „lord“ deb atalgan birinchi imperator boʻldi.Diokletianning hukmronligi, shuningdek, imperiyaning xristianlikning „Buyuk Quvgʻin“ tahdidiga qarshi eng qatʼiy harakatlarini amalga oshirdi[17].

Diokletian imperiyani toʻrt mintaqaga ajratdi, ularning har biri alohida imperator Tetrarxiya tomonidan boshqarilardi.Rim boshiga tushgan tartibsizliklarni bartaraf etganiga amin boʻlib, isteʼfoga chiqdi va tez orada Tetrarxiya quladi[18][19][20]. Oxir oqibat xristianlikni qabul qilgan birinchi imperator boʻlgan va Konstantinopolni sharqiy imperiyaning yangi poytaxti qilib tayinlagan Buyuk Konstantin tomonidan tartib oʻrnatildi.Konstantiniya va Valentiniya sulolalarining oʻnlab yillari davomida imperiya sharq-gʻarbiy tomon boʻylab taqsimlandi[18][19][21], Konstantinopol va Rimda ikkitomonlama kuch markazlariga aylandi.Oʻzining maslahatchisi Mardonius taʼsiri ostida klassik rim va ellinistik dinni tiklashga uringan Imperator Yulianning boshqaruvi xristian imperatorlarining merosxoʻrligini qisqartirdi. Sharq va Gʻarb ustidan hukmronlik qilgan oxirgi imperator Feodosiy I eramizning 395-yilida xristianlikni imperiyaning rasmiy diniga aylantirganidan soʻng vafot etgan[22][23].

Geografiyasi va demografiyasi

tahrir
 
Yo'l xaritasi

Rim imperiyasi tarixdagi eng yirik davlatlardan biri boʻlgan, u butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda qoʻshni hududlarga ega boʻlgan[24]. Lotin iborasi imperium sine nozik („imperiya oxirigacha“[25]) mafkurani aks ettirdi, bu vaqt va makon imperiyani cheklamadi. Vergilning epik sheʼrida Eneyid, cheksiz imperiya Rimliklarga oʻzlarining oliy xudosi Yupiter tomonidan berilgan, deyilgan[25][26][27][28][29]. Umumjahon hukmronligi haqidagi daʼvo 4-asrda imperiya xristianlar hukmronligi ostida boʻlganida yangilandi va abadiylashtirildi. Imperiya qurishga intilishda katta hududlarni zabt etish bilan bir qatorda, rimliklar ham oʻzlarining jugʻrofiyasini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzgartirgan juda katta haykaltaroshlar edilar. Masalan, kengayib borayotgan imperiyani yetarli miqdorda yogʻoch bilan taʼminlash uchun butun oʻrmonlar kesildi. Aflotun oʻzining „Kritiyalar“ kitobida bu oʻrmonni qisqartirishni taʼriflagan edi: u yerda „togʻlarda juda koʻp oʻtin bor edi“, endi u faqatgina „yerning skeletini“ koʻra oladi.

 
Rim imperiyasi shaharlari

Aslida, Rim ekspansiyasi asosan Respublika ostida amalga oshirilgan boʻlsa ham, Shimoliy Yevropaning bir qismi eramizning I asrida Yevropa, Afrika va Osiyoda Rim boshqaruvi kuchaygan paytda bosib olingan. Avgust hukmronligi davrida qadimgi davrdan beri saqlanib qolgan siyosiy geografiya, pontik yunon yozuvchisining geografiyasi boʻyicha „Rim“ da birinchi marta „maʼlum dunyoning global xaritasi“ namoyish etildi. Avgust vafot etganda, uning yutuqlari toʻgʻrisidagi esdalik hisoboti (Res Gestae) asosan imperiya tarkibidagi xalqlar va joylarning jugʻrofiy kataloglashtirilishini aks ettirdi. Geografiya, roʻyxatga olish va yozuvlarni sinchkovlik bilan saqlash Rim imperatorlik maʼmuriyatining asosiy muammolari edi[30].

Imperiya 5 million kvadrat kilometr maydonni oʻz ichiga olgan Trayan (98-177 hukmronlik qilgan) davrida eng katta kengayishga yetib bordi[31]. 55-60 million aholining anʼanaviy hisob-kitobi dunyo aholisining oltidan bir qismiga toʻgʻri keladi va uni Gʻarbning birlashgan siyosiy tashkilotlarning eng katta aholisiga aylantirdi. Yaqinda oʻtkazilgan demografik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, populyatsiyaning eng yuqori choʻqqisi 70 milliondan 100 milliongacha. Rim, Iskandariya va Antioxiya imperiyasining uchta eng yirik shaharlarining har biri Yevropaning istalgan shahridan deyarli ikki baravar katta edi[32][33][34].

Tarixchi Kristofer Kelli taʼriflaganidek: 

  Keyin imperiya Angliyaning shimoliy qismidagi shimoliy Afrikadagi Hadrian devoridan Suriyadagi Furot qirg'oqlarigacha cho'zildi; Yevropaning unumdor, tekis tekisliklari orqali past mamlakatlardan Qora dengizgacha, Shimoliy Afrika qirg'oqlarining boy tekisliklariga va Misrdagi Nil vodiysiga qadar cho'zilgan ulkan Reyn-Duna daryosi tizimidan. Imperiya O'rta yer dengizini to'liq bosib oldi ... uni zabt etganlar uni "burun dengizi" deb atashdi - "bizning dengizimiz".

Trayanning vorisi Hadrian imperiyani kengaytirish emas, balki saqlab qolish siyosatini olib bordi. Chegaralar belgilandi, chegaralar patrul qilindi[35]. Qattiq mustahkamlangan chegaralar eng beqaror edi. Rim olamini har doim mavjud boʻlgan vahshiylik tahdidi sifatida qabul qilingan narsadan ajratib turuvchi Hadrian devori bu harakatning eng asosiy tirik yodgorligidir[36][37].

Tillari

tahrir

Rimliklarning tili Lotin edi, bu Virgil Rim birligi va urf-odatlarining manbai sifatida taʼkidlaydi. Aleksandr Severus davriga qadar (222-235), Rim fuqarolarining tugʻilganlik toʻgʻrisidagi guvohnomalari va vasiyatnomalari lotin tilida yozilishi kerak edi. Lotin, Gʻarbda va butun imperiya hududida harbiy sudlarning tili edi, lekin Rim hukmronligi ostida boʻlgan xalqlarga rasman qoʻllanilmadi. Bu siyosat Yunonistonni butun imperiya davlatiga rasmiy til sifatida kiritishni maqsad qilgan Iskandar Zulqarnaynning siyosatiga zid keladi. Iskandarning bosqinlari natijasida koine yunonlari Sharqiy Oʻrta yer dengizi va Kichik Osiyoda umumiy til boʻlib qoldi. Lotin Gʻarbiy va Yunon Sharqini ikkiga ajratgan „til chegarasi“ Bolqon yarim orolidan oʻtdi.

 
Sitseron nutqining parallel Lotin-Yunon matnini koʻrsatadigan 5-asr papirusi

Elita maʼlumotiga ega boʻlgan rimliklar yunon tilini adabiy til sifatida oʻrganishgan va rahbar guruhlarning koʻplari yunon tilida gapira olishgan. Xulio-Klodiya imperatorlari zamonaviy Lotin (Lotinitas), zamonaviy klassik Lotin deb ataladigan lingvistik harakatning yuqori standartlarini qoʻllab-quvvatladilar va rasmiy ishni yuritish uchun Lotinni afzal koʻrdilar. Klavdiy yunon tilidan foydalanishni cheklashga urindi va baʼzida lotin tilini bilmaydiganlarning fuqaroligini bekor qildi, lekin hatto Senatda ham u yunonzabon elchilar bilan muloqotda oʻzining ikki tilli tiliga asoslangan edi. Suetonius uni „bizning ikki tilimiz“ ga ishora qilmoqda degan edi.

Sharq imperiyasida qonunlar va rasmiy hujjatlar muntazam ravishda lotin tilidan yunon tiliga tarjima qilingan. Ikki tilning kundalik oʻzaro aralashishi ikki tilli yozuvlar bilan koʻrsatiladi, ular baʼzan yunon va lotin oʻrtasida ham orqaga oʻtishadi. Miloddan avvalgi 212-yilda imperiyaning barcha erkin tugʻilgan aholisi keng qamrovga ega boʻlganidan soʻng, Rimning koʻplab fuqarolari Lotin tilidan mahrum boʻlishgan, garchi Lotin „Rimliklar“ belgisi boʻlib qolavergan.

Boshqa islohotlar qatorida, imperator Diokletian (284-305 yillari hukmronlik qilgan) Lotin hokimiyatini yangilashga intilgan va yunoncha hē kratousa dialektos lotin tilida „hokimiyat tili“ maqomining saqlanib qolganligidan dalolat beradi. 6-asrning boshlarida imperator Yustinian Lotinning Sharqdagi oʻrni qolmagan edi.

Mahalliy tillar va lingvistik meros

tahrir

Tarjimonlarga havolalar yunon va lotin tillaridan tashqari mahalliy tillardan, xususan, koptlar ustunlik qiladigan Misrda va Reyn va Dunay boʻylab harbiy sharoitlarda doimiy ravishda qoʻllanishini anglatadi. Rim huquqshunoslari, shuningdek, qonunlar va qasamlarni toʻgʻri tushunish va amalda qoʻllashni taʼminlash uchun Punic, Golish va Aramey tillari kabi mahalliy tillarga nisbatan tashvish bildirganlar. Afrika provinsiyasida, Liberiya-Berber va Punik Tiberiy davrida (eramizning I asrida) yozuvlarda va tangalardagi afsonalarda ishlatilgan. Liviko-Berber va Punik yozuvlari II asrda jamoat binolarida paydo boʻlgan, baʼzi tillar lotin tilida yozilgan. Suriyada Palmyrene askarlari hatto yozuvlarda aramika lahjasini ham ishlatganlar, bu lotin harbiylarning tili ekanligi istisno tariqasida.

„Babatha“ arxivi imperiyada koʻp tilli tillarni namoyish etuvchi namunadir. Arabiston viloyatidagi yahudiy ayolning nomi bilan atalgan va 93-yildan to 132-yilgacha boʻlgan davrda, asosan arab tilida arabiy tilidan foydalanilgan, ular semit va lotin taʼsirida yunon harflarida yozilgan; Rim gubernatoriga ariza yunon tilida yozilgan.

Lotin tilining savodli elita orasida ustunligi ogʻzaki tillarning uzluksizligini buzishi mumkin, chunki Rim imperiyasining tarkibidagi barcha madaniyatlar asosan ogʻzaki edi. Gʻarbda, Lotin, ogʻzaki shaklda „Vulgar Lotin“ deb atalgan, asta-sekin u bilan hind-yevropalik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan kelt va kursiv tillarini almashtirdi. Sintaksis va lugʻatdagi oʻzaro bogʻliqliklar Lotin tilini qabul qilishga yordam berdi.

Antik davrda siyosiy hokimiyat markazsizlashtirilgandan soʻng, Lotin mahalliy darajada ispan tili, portugal, fransuz tili, italyan tili, katalon tili va rumin tili tillari va koʻplab kichik tillar va lahjalar kabi rim tillariga aylangan sohalarga aylandi. Bugungi kunda dunyo boʻylab 900 milliondan ortiq kishi ona tilida soʻzlashadi.

Xalqaro oʻrganish va adabiyot tili sifatida, Lotin oʻzi diplomatiya va 17-asrgacha Uygʻonish gumanizmi bilan aniqlangan intellektual rivojlanish uchun faol vosita sifatida, shuningdek, qonun va Rim-katolik cherkovi uchun hozirgi kungacha davom etdi.

Yunon tili Vizantiya imperiyasining tili sifatida davom etgan boʻlsa ham, Sharqda lingvistik tarqalish ancha murakkab edi. Yunon tilida gapiradigan koʻpchilik Yunoniston yarim oroli va orollarida, Gʻarbiy Kichik Osiyo, yirik shaharlar va baʼzi qirgʻoq hududlarida istiqomat qilishgan. Yunon va Lotin singari, Trakiya tili hind-yevropa tillaridan edi, shuningdek, Onadolida yoʻq boʻlib ketgan bir necha tillar Imperial davr yozuvlari bilan tasdiqlangan. Alban tilini koʻpincha Illyrianning avlodi sifatida koʻrish mumkin, garchi bu faraz baʼzi tilshunoslar tomonidan shubha ostiga olingan boʻlsa-da, ular uni Dacian yoki Trakiandan kelib chiqqan deb hisoblashadi. (Illyrian, Dacian va Trakian, kichik guruh yoki Sprachbundni tashkil qilgan boʻlishi mumkin; qarang. Trako-Illyrian.) Har xil afroatik tillari, birinchi navbatda Misrda Kopt, Suriyada va Mesopotamiyada oromiy tillari hech qachon yunon bilan almashtirilmagan. Ammo yunon tilidan xalqaro miqyosda foydalanish, masihiylikning tarqalishini taʼminlovchi omillardan biri edi. Masalan, Pavlusning maktublarida yunon tilidan foydalanish. Antik davrda Galiga bir necha bor murojaat etilishi uning gapirishda davom etishini koʻrsatishi mumkin. Miloddan avvalgi II asrda baʼzi qonuniy uslublarda, kohinlar va farmakologiyada uning qoʻllanishi aniq tan olingan. Milodiy V asrda Galliya Akvitaniyasida yozgan Sulpicius Severus, Goliya bilan ikki tilli tilni birinchi til sifatida qayd etgan. Triyer yaqinidagi Treveri tomonidan aytilganidek, Galatiya lahjasining tirik qolishini Ieronim (331-420) tasdiqlagan. Tarixiy tilshunoslik boʻyicha koʻpgina ilmiy hujjatlar Golish haqiqatan ham 6-asrning oʻrtalariga qadar Fransiyada aytilgan deb taʼkidlaydi. Mahalliy moddiy madaniyatning sezilarli darajada ravnaq topishiga qaramay, Gaul Rim Gol hukmronligi davrida asrlar davomida ogʻzaki Lotin tili bilan birga yashab kelgan va saqlanib qolgan. Galatiyaliklar haqida soʻnggi maʼlumotni skifolislik Kiril yovuz ruhning rohibi borligini va faqat Galatian tilida gapira olishiga imkon berganligini taʼkidlagan, Fransiyadagi Golish haqida soʻnggi maʼlumot esa 560 va 575-yillar oraligʻida Grigoriy tomonidan qilingan. „Gall tilida Vasso Galatae“ deb nomlangan Obvergne ibodatxonasi vayron qilingan va yerga yoqilganligini taʼkidladi. Uzoq ikki tilli davrdan soʻng paydo boʻlgan Gallo-Romantik tillar, shu jumladan fransuz tillari Gaulish tomonidan turli xil shakllarda shakllantirilgan; Fransuz tilida bu soʻzlarga va kalkalarga (shu jumladan, „ha“, „ha“ soʻzi), ovozli oʻzgarishlarga va konjugatsiya va soʻz tartibiga taʼsir koʻrsatadigan narsalar kiradi.

Jamiyat

tahrir
 
Pompeydan (milodiy 1-asr) olingan rasmda koʻp avlodli ziyofat tasvirlangan.

Rim imperiyasi juda koʻp madaniyatli boʻlib, uzoq vaqt davomida oʻz siyosiy tizimidagi turli xalqlarni qamrab olgan holda, umumiy oʻxshashlik tuygʻusini yaratishga qodir edi. Jamoat yodgorliklari va jamoat joylarini yaratishga boʻlgan eʼtibor, masalan forumlar, amfiteatrlar, estakadalar va vannalar, „rimliklar“ tuygʻusini rivojlantirishga yordam berdi.

Rim jamiyatida ingliz tilidagi zamonaviy „sinf“ tushunchalari aniq ifoda etmasligi mumkin boʻlgan bir-biriga zid boʻlgan ijtimoiy ierarxiyalar mavjud edi. Avgustning yakka hokimiyat tepasiga kelgan 20 yillik fuqarolik urushi Rimdagi anʼanaviy jamiyatni sarosimaga solib, inqilob holatida qoldirdi, ammo boylik va ijtimoiy kuchni tezda qayta taqsimlashga taʼsir qilmadi. Quyi sinflar nuqtai nazaridan, faqat ijtimoiy piramidaga choʻqqilar qoʻshildi. Shaxsiy munosabatlar — homiylik, doʻstlik (amisiya), oila, nikoh respublikada boʻlgani kabi siyosat va hukumat faoliyatiga taʼsir koʻrsatishda davom etdi.Ammo Neron davrida, erkin tugʻilgan fuqarodan koʻra boyroq boʻlgan yoki senatordan koʻra koʻproq hokimiyatni egallagan otliqni topish odatiy hol boʻlmagan.

 
Seusoning tarqalishi Lakus Pelso (Balaton koʻli)

Respublikaning yanada qattiqroq ierarxiyalarining mavhumligi yoki tarqalishi imperiya boʻylab yuqoriga va pastga qarab ijtimoiy harakatchanlikni kuchaytirdi, bu boshqa barcha hujjatlashtirilgan qadimiy jamiyatlarnikidan oshib ketdi. Ayollar, ozodliklar va qullar foyda olish va oʻzlariga nisbatan ilgari mavjud boʻlmagan usullar bilan taʼsir qilish imkoniyatiga ega edilar. Imperiyada ijtimoiy hayot, xususan shaxsiy manbalari cheklangan kishilar uchun turli maqsadlar uchun tuzilgan ixtiyoriy birlashmalar va qarindoshlar (kollegiya va sodalitatlar) tarqalishiga yordam berdi: kasbiy va savdo gildiyalari, faxriylar guruhlari, diniy odatlar, ichimliklar va ovqatlanish klublari, badiiy truppa va dafn jamiyatlari tuzilgan.

Huquqiy maqomi

tahrir

Huquqshunos Gayning soʻzlariga koʻra, Rimdagi „shaxslar qonuni“ ning muhim farqi shundan iborat ediki, hamma odamlar erkin (erkin) yoki qul (servi) edilar. Erkin shaxslarning huquqiy maqomi ularning fuqaroligi bilan ham belgilanishi mumkin. Aksariyat fuqarolar cheklangan huquqlarga ega edilar (masalan, „ius Latinum“, „Lotin huquqi“), ammo fuqaroligi boʻlmagan shaxslar foydalanishi mumkin boʻlmagan huquqiy himoya va imtiyozlarga ega boʻlishdi. Ozod odamlar fuqarolar deb hisoblanmaydilar, lekin Rim olamida yashab, peregrini, rimlik boʻlmagan maqomiga ega edilar. Milodiy 212-yilda Konstitutsiya Antoniniana deb nomlangan farmon bilan imperator Karakalla imperiyaning barcha erkin tugʻilgan aholisiga fuqarolikni bergan. Ushbu huquqiy egalitarizm fuqarolar va fuqaroligi boʻlmagan shaxslarni ajratib turadigan amaldagi qonunlarni chuqur qayta koʻrib chiqishni talab qilishi kerak edi.

Rim qonunida ayollar

tahrir

Ozod tugʻilgan Rim ayollari butun Respublika va imperiya fuqarolari hisoblanar edilar, lekin ovoz bermasdilar, siyosiy lavozimlarni egallamasdilar yoki harbiy xizmatda boʻlmasdilar. Ex duobus civibus Romanis natos („Rimning ikki fuqarosidan tugʻilgan bolalar“) iborasida koʻrsatilganidek, onaning fuqarolik holati uning farzandlarining holatini belgilab qoʻygan. Rim ayol umr boʻyi oʻz familiyasini (nomini) saqlab qoldi. Bolalar koʻpincha otaning ismini olishgan, ammo Imperator davrida baʼzida onalarining ismini ularning ismiga aylantirgan yoki hatto bu ismni ishlatgan.

 
Rim imperiyasi fuqarosi

Ayol erining hokimiyatiga boʻysungan manus nikohning arxaik shakli, asosan, Imperator davrida bekor qilingan va turmushga chiqqan ayol nikohga kirgan har qanday mulkka egalik huquqini saqlab qolgan. Texnik jihatdan u otasining qonuniy vakolati ostida qoldi, garchi u erining uyiga koʻchib oʻtgan boʻlsa ham, otasi vafot etganida, u qonuniy ozod qilingan. Ushbu tartibga solish, qadimgi madaniyatlarga va hozirgi davrga qadar, rim ayollari foydalangan mustaqillik darajasining omillaridan biri edi: garchi u yuridik masalalarda otasiga javob berishga majbur boʻlsa ham, u uning bevosita nazorati ostida boʻlmagan. uning kundalik hayoti va eri uning ustidan qonuniy hokimiyatga ega emas edi. Faqat bir marta turmush qurgan „bitta erkak ayol“ (univira) boʻlish gʻururlanish nuqtasi boʻlsa-da, ajrashish yoki oʻlim yoki ajralish orqali eri yoʻqolganidan keyin tezroq turmush qurish xususiyati kam edi.

Agar otalari vasiyatnomasiz vafot etsa, qizlar oʻgʻil bolalar bilan teng ravishda meros huquqiga ega edilar. Rim onasining mol-mulkka egalik qilish va uni tasarruf etish huquqiga, oʻziga mos ravishda, oʻz xohish-irodasini belgilash huquqi, hatto katta boʻlganlarida ham oʻgʻillariga katta taʼsir koʻrsatdi.

Avgust anʼanaviy anʼana va ijtimoiy tartibni tiklash dasturining bir qismi sifatida axloqiy qonunchilik „oila qadriyatlari“ ni targʻib qilish vositasi sifatida erkak va ayollarning xatti-harakatlarini tartibga solishga harakat qildi. Respublikada xususiy oilaviy masala boʻlgan zinokorlik kriminallashtirilgan va erkak fuqaro bilan uylangan ayol yoki turmush qurgan ayol va eridan boshqa har qanday erkak oʻrtasida sodir etilgan noqonuniy jinsiy akt (stuprum) sifatida keng belgilangan. Davlat tomonidan bola tugʻilishi ragʻbatlantirildi: uch farzand tugʻgan ayolga ramziy sharaf va katta huquqiy erkinlik berildi (ius trium liberorum).

Fuqarolarning huquqiy maqomi va ular ozod boʻlish darajasiga koʻra, ayollar mulkka egalik qilishlari, shartnomalar tuzishlari va biznes bilan shugʻullanishlari, shu jumladan transport, ishlab chiqarish va qarz berishlari mumkin edi. Imperiya boʻylab yozuvlar xotin-qizlarni jamoat ishlarini moliyalashda foyda keltiruvchi sifatida ulugʻlaydi, bu ularning katta boyliklarga ega boʻlishlari va tasarruf qilishi mumkinligidan dalolat beradi; Masalan, Sergii archasi sharaflangan oilaning ayol aʼzosi Salvia Postuma tomonidan moliyalashtirildi, Pompeydagi forumdagi eng katta bino Venera ruhoniysi Eumachiya tomonidan moliyalashtirildi.

Qullar va qonun

tahrir

Avgust davrida Italiyadagi aholining 35 foizi qul boʻlgan, bu Rimni qullar aholining kamida beshdan bir qismini tashkil etadigan va iqtisodiyotda katta rol oʻynaydigan beshta tarixiy „qul jamiyatlari“ dan biriga aylantirgan. Qullar anʼanaviy Rim ijtimoiy tuzilmalarini qoʻllab-quvvatlovchi hamda iqtisodiy foyda keltiradigan murakkab institut edi. Shahar sharoitida qullar oʻqituvchilar, shifokorlar, oshpazlar va buxgalterlar kabi mutaxassislar boʻlishi mumkin, shuningdek, koʻpchilik qullar uy sharoitida yoki ish joylarida oʻqitilgan yoki malakasiz ish bilan taʼminlaganlar. Tegirmon qazib olish va qazib olish kabi qishloq xoʻjaligi va sanoat qullarning ekspluatatsiyasiga tayanar edi. Italiyadan tashqarida qullar oʻrtacha hisobda aholining 10 dan 20 foizini tashkil qiladi, Rim Misrida kam uchraydi, lekin baʼzi yunonlarning aksariyat hududlarida toʻplangan. Rimning haydaladigan yerlari va sanoatiga egalik qilishining kengayishi, bu viloyatlarda ilgari mavjud boʻlgan qullik amaliyotiga taʼsir koʻrsatishi mumkin edi. Garchi qullik instituti koʻpincha 3-4 asrlarda yoʻq boʻlib ketgan boʻlsa-da, u V asrga qadar Rim jamiyatining ajralmas qismi boʻlib kelgan. 6-7-asrlarda Gʻarbda shahar markazlarining pasayishi va unga talabni keltirib chiqargan murakkab imperiya iqtisodiyotining parchalanishi bilan qullik asta-sekin toʻxtadi.

Qullikka oid qonunlar „oʻta murakkab“ edi. Rim qonunlariga koʻra, qullar mulk deb hisoblangan va hech qanday yuridik shaxsga ega boʻlmagan. Ularga, odatda fuqarolarga nisbatan qoʻllanilmaydigan jismoniy jazo, jinsiy ekspluatatsiya, qiynoq va jazo choralari qoʻllanishi mumkin. Qonun boʻyicha, qulni zoʻrlash mumkin emas, chunki zoʻrlash faqat ozod odamlarga nisbatan sodir etilishi mumkin edi; qulning zoʻravonligi Aquilian qonuniga binoan mulkka yetkazilgan zarar uchun egasi tomonidan javobgarlikka tortilishi kerak edi. Qullarning konubium deb ataladigan qonuniy nikoh shakliga huquqlari yoʻq edi, lekin ularning kasaba uyushmalari baʼzan tan olingan va agar ikkalasi ham ozod qilinsa, turmushga chiqishlari mumkin edi. Avgust va uning vorislari ostidagi qonun respublikadagi gʻayriinsoniy urushlardan soʻng ishchi guruhlarining sonini cheklash va qochoq qullarni ov qilish orqali qoʻzgʻolon tahdidini nazorat qilishdan iboratligini koʻrsatmoqda.

Texnik jihatdan, qul mulkka ega boʻlishi mumkin emas edi, lekin biznesni olib borgan qulga, u shaxsiy hisobvaragʻiga yoki fondiga (peculium) kirish huquqi berilishi mumkin edi. Ushbu hisobvaraqning shartlari egasi va qul oʻrtasidagi ishonch va hamkorlik darajasiga qarab oʻzgargan: biznes qilish qobiliyatiga ega boʻlgan qulga foyda olish uchun katta imkoniyatlar berilishi va boshqa qullarga u boshqargan pakuliani meros qilib olishga ruxsat berilishi mumkin edi. Uy sharoitida yoki ish joyida qullar ierarxiyasi mavjud boʻlishi mumkin, bitta xizmatkor boshqa qullarning xoʻjayini sifatida ishlaydi.

Aholini roʻyxatga olish

tahrir

Teng boʻlmagan adolat

tahrir

Hukumat va harbiylar

tahrir

Markaziy hukumat

tahrir

Harbiy kuch

tahrir

Viloyat hukumati

tahrir

Rim qonuni

tahrir

Soliq

tahrir

Yana qarang

tahrir

▪︎Rim imperiyasidagi fuqorolik urushi (68—69)

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Nicolet, pp. 1, 15
  2. ↑ Lintott, Andrew (1999) The Constitution of the Roman Republic. Oxford University Press. p. 114
  3. ↑ Eder, W. (1993) "The Augustan Principate as Binding Link, " in Between Republic and Empire. University of California Press. p. 98. ISBN 0520084470.
  4. ↑ Kelly, pp. 4ff.
  5. ↑ Brennan, T. Corey (2000) The Praetorship in the Roman Republic. Oxford University Press. p. 605.
  6. ↑ Peachin, pp. 39-40.
  7. ↑ Richardson, John (2011) „Fines provinciae“, in Frontiers in the Roman World. Brill. p. 10.
  8. ↑ Richardson, John (2011) „Fines provinciae“, in Frontiers in the Roman World. Brill. pp. 1-2.
  9. ↑ Syme, Ronald (1939) The Roman Revolution. Oxford: Oxford University Press. pp. 3-4.
  10. ↑ Gibbon, Edward (1776), „The Decline And Fall in the West – Chapter 4“, The History of the Decline And Fall of the Roman Empire.
  11. ↑ Goldsworthy 2009, p. 50
  12. ↑ Brown, P., The World of Late Antiquity, London 1971, p. 22.
  13. ↑ Dio Cassius 72.36.4, Loeb edition translated E. Cary
  14. ↑ Potter, David. The Roman Empire at Bay. 296-98.
  15. ↑ Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Dover Books, 1923 — 295–297-bet. 
  16. ↑ Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Dover Books, 1923 — 312–313-bet. 
  17. ↑ Starr, Chester G. (1974) A History of the Ancient World, Second Edition. Oxford University Press. pp. 670-678.
  18. ↑ 18,0 18,1 Scholl, Christian. Transcultural approaches to the concept of imperial rule in the Middle Ages (en). Peter Lang AG, 2017. ISBN 978-3-653-05232-9. „" Odoacer, who dethroned the last Roman emperor Romulus Augustulus in 476, neither used the imperial insignia nor the colour purple, which was used by the emperor in Byzantium only."“ 
  19. ↑ 19,0 19,1 Peter, Heather „The Fall of Rome“. BBC. BBC. Qaraldi: 11-fevral 2020-yil.
  20. ↑ Gibbon, Edward „Gothic Kingdom Of Italy.—Part II.“, . History Of The Decline And Fall Of The Roman Empire (en). England: Harper & Brothers, 1776. „"The patrician Orestes had married the daughter of Count Romulus, of Petovio in Noricum: the name of Augustus, notwithstanding the jealousy of power, was known at Aquileia as a familiar surname; and the appellations of the two great founders, of the city and of the monarchy, were thus strangely united in the last of their successors.", "The life of this inoffensive youth was spared by the generous clemency of Odoacer; who dismissed him, with his whole family, from the Imperial palace"“ 
  21. ↑ Gibbon, Edward „Gothic Kingdom Of Italy.—Part II.“, . The Decline and Fall of the Roman Empire (English). England: Project Gutenberg, 1776. „"The republic (they repeat that name without a blush) might safely confide in the civil and military virtues of Odoacer; and they humbly request, that the emperor would invest him with the title of Patrician, and the administration of the diocese of Italy."", "His vanity was gratified by the title of sole emperor, and by the statues erected to his honor in the several quarters of Rome; "he entertained a friendly, though ambiguous, correspondence with the patrician Odoacer; and he gratefully accepted the Imperial ensigns"“ 
  22. ↑ Mehmet II by Korkut Ozgen. Theottomans.org. Retrieved 3-aprel 2007-yil.
  23. ↑ Cartwright, Mark „1453: The Fall of Constantinople“. Ancient History Encyclopedia. Ancient History Encyclopedia Limited (23-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 11-fevral 2020-yil.
  24. ↑ Kelly, p. 3.
  25. ↑ 25,0 25,1 Nicolet, p. 29
  26. ↑ Vergil, Aeneid 1.278
  27. ↑ Mattingly, David J. (2011) Imperialism, Power, and Identity: Experiencing the Roman Empire. Princeton University Press. p. 15
  28. ↑ Moretti, G. (1993) "The Other World and the 'Antipodes': The Myth of Unknown Countries between Antiquity and the Renaissance, " in The Classical Tradition and the Americas: European Images of the Americas. Walter de Gruyter. p. 257
  29. ↑ Southern, Pat. The Roman Empire from Severus to Constantine. Routledge, 2001 — 14–16-bet. ISBN 978-0-415-23943-1. 
  30. ↑ Mosley, Stephen. The Environment in World History. Routledge, 2010 — 35-bet. 
  31. ↑ Goldsmith, Raymond W. (2005). "An Estimate of the Size Anl Structure of the National Product of the Early Roman Empire". Review of Income and Wealth 30 (3): 263–288. doi:10.1111/j.1475-4991.1984.tb00552.x. ISSN 0034-6586. 
  32. ↑ Scheidel, Walter (April 2006) „Population and demography“ in Princeton/Stanford Working Papers in Classics, p. 9
  33. ↑ Hanson, J. W.; Ortman, S. G. (2017). "A systematic method for estimating the populations of Greek and Roman settlements" (en). Journal of Roman Archaeology 30: 301–324. doi:10.1017/S1047759400074134. ISSN 1047-7594. 
  34. ↑ Boardman, p. 721.
  35. ↑ Hekster, Olivier and Kaizer, Ted (2011). Preface to Frontiers in the Roman World. Proceedings of the Ninth Workshop of the International Network Impact of Empire (Durhan, 16-19-aprel 2009-yil). Brill. p. viii.
  36. ↑ Woolf, Greg (ed.) (2003) Cambridge Illustrated History of the Roman World. Cambridge: Ivy Press. p. 340
  37. ↑ Opper, Thorsten (2008) Hadrian: Empire and Conflict. Harvard University Press. p. 64 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rim_imperiyasi&oldid=5188918" dan olindi