Tbilisi aviatsiya zavodi

"TAM" Tbilisi aviatsiya zavodi AJ
Turi	Davlatga tegishli aerokosmik zavod
Tarmogʻi	Aerokosmik
Egasi	STC Delta
Qachon asos solingan	1941-yil 12-dekabr
Joylashuvi	191, Monk Gabriel Salosi koʻchasi, 0144, Tbilisi, Gruziya
Hududiy xizmati	Mustaqil davlatlar hamdoʻstligi
Asoschi(lari)	Sovet Ittifoqi
Rahbariyat	Mixail Oghlishvili, Bosh direktori
Mahsulot(lar)i	Reaktiv samolyot; Bronetransportyor
Vebsayti	http://www.tam.ge/

Tbilisi aviatsiya zavodi (inglizcha: Tbilisi Aircraft Manufacturing, TAM), shuningdek, Tbilaviamsheni AJ (ilgari 31-aviatsiya zavodi nomi bilan tanilgan) – Gruziyaning aerokosmik ishlab chiqarish va rivojlantirish kompaniyasi boʻlib, qisman BTR va PJMlar ishlab chiqargan.

Tarixi

Tbilisi aviatsiya zavodi (sobiq Tbilisi aviatsiya davlat uyushmasi) 1941-yil 15-dekabrda tashkil etilgan. Ikkinchi jahon urushining dastlabki kunlarida Taganrog va Sevastopol samolyot zavodlari Gruziyaning Tbilisi shahriga koʻchirildi. Koʻchishdan koʻp oʻtmay, Tbilisi aviatsiya davlat assotsiatsiyasi oʻzining birinchi qiruvchi samolyoti LaGG-3ni ishlab chiqarishni boshladi. Urush paytida TAM sobiq Sovet havo kuchlari uchun LaGG-3 va Yak-3 kabi bir qator qoʻshimcha qiruvchi samolyotlarni ishlab chiqardi. Ikkinchi jahon urushi yillarida kompaniya Kavkaz frontiga qiruvchi samolyotlarning yagona yetkazib beruvchisi edi^[1].

Ikkinchi jahon urushidan keyin TAM Yakovlev konstruktorlik byurosi bilan birgalikda 1946-yilda birinchi sovet reaktiv qiruvchi samolyoti Yak-15, undan keyin Yak-17, Yak-23 va Yak-23 ikki oʻrindiqli oʻquv samolyotlarini yaratish ustida ishladi^[1].

1950-yillarda zavod Mikoyanning MiG-15 va keyinchalik MiG-17 qiruvchi samolyotlarini ishlab chiqarishni boshladi. 1957-yilda Tbilisi aviatsiya davlat uyushmasi MiG-21 ikki oʻrindiqli qiruvchi-oʻquv samolyoti va uning turli hosilaviy samolyotlarini ishlab chiqdi va taxminan 25 yil davomida MiG-21 ishlab chiqarishni davom ettirdi. Shu bilan birga, kompaniya K-10S havodan yerga boshqariladigan raketasini ishlab chiqardi^[1]. Kompaniya 1950—1990-yillar oraligʻida teleferik kabinalari va jihozlarini ishlab chiqargan qurilish muhandislik loyihalarini diversifikatsiya qilishni boshladi. Tbilisi aviatsiya zavodi teleferiklari hali ham Qrim, Kislovodsk, Pyatigorsk, Sochi, Sigulda, Xulo, Chiatura, Borjomi va Kutaisida faoliyat koʻrsatmoqda^[2].

Birinchi Sukhoi Su-25 (Gʻarbda „Frogfoot“ (oʻzbekcha: Qurbaqa oyogʻi) nomi bilan tanilgan) yaqin qoʻllab-quvvatlovchi samolyoti oʻzining ilk parvozini 31-aviatsiya zavodining uchish-qoʻnish yoʻlagidan boshladi. Oʻshandan beri 800 dan ortiq Su-25 butun dunyo boʻylab mijozlarga yetkazib berildi. Birinchi Su-25 dan boshlab 1990-yillarga qadar „Tbilaviamsheni“ AJ ushbu turdagi samolyotlarning yagona ishlab chiqaruvchisi edi. Su-25 samolyotlari bilan bir qatorda 31-aviatsiya zavodi ham R-60 va R-73 infraqizil boshqariladigan raketalarni keng miqyosda ishlab chiqarishni yoʻlga qoʻydi va yiliga 6000 dan ortiq raketalarni ishlab chiqardi. Raketalar ishlab chiqarish 1990-yillarning boshlarigacha davom etdi^[1].

1990-yillarning oxirida Rossiyaning „Mir“ kosmik stansiyasida dastlabki urinishlarda muvaffaqiyatli ishlatilgan kosmik antenna-reflektorni loyihalash va ishlab chiqarish boʻyicha Tbilaviamsheni va Gruziya kosmik inshootlari instituti qoʻshma loyihani amalga oshirdi^[1].

1996-yildan 1998-yilgacha zavod Su-25U ishlab chiqargan.

2001-yilda zavod asosiy Su-25 samolyotlarini Su-25 KM Scorpion variantiga yangilashni boshladi.

2008-yil avgust oyida Janubiy Osetiya urushi paytida Rossiya havo kuchlari TAM zavodini bombardimon qildi^[3].

2008-yilgi Rossiya-Gruziya urushidan keyin Gruziya eskirgan sovet BTRlariga tayanmasligi maʼlum boʻldi, shuning uchun zavod Delta ilmiy-texnik markazi bilan hamkorlikda Didgori bronetransportyori va Lazika piyodalar jangovar mashinasini ishlab chiqish va qurishni boshladi.

2020-yilda zavod Gruziya havo kuchlari samolyotlarini qayta tiklashni boshladi^[4]^[5].