Tombouctou (Timbuktu) — Mali Respublikasi shimolida joylashgan bo'lib, tarixiy jihatdan Afrika va dunyo madaniyatida katta o‘rin tutadi. Bu shaharni "Sahroning marvaridi" deb atashadi, chunki u karvon yo'llarining muhim chorrahasi bo'lgan va ming yilliklar davomida savdo, ilm-fan va diniy markaz sifatida e'tirof etilgan. Tombouctou, qadimdan savdo yo'llari kesishgan joyda joylashgani sababli, turli xil madaniyatlar va xalqlarni o'ziga jalb etgan.

Geografiya va iqlim

Tombouctou Region
Tombouctou Region
	16°18′0″N 3°0′0″W / 16.30000°N 3.00000°W
Mamlakat	Mali
Viloyat	Tombouctou viloyati
Okrug	Goundam okrugi
Asos solingan	11-asr
Iqlim turi	Juda quruq
Rasmiy til(lar)i	fransuz tili
Aholisi (2022)	975,139
Milliy tarkib	Tuareglar, fulani, songaylar, Arablar
Vaqt mintaqasi	UTC+0
	Tombouctou Region

Tombouctou Niger daryosi yaqinida joylashgan bo‘lib, Sahroning bir qismi hisoblanadi. Shahar quruq va yarim cho‘l iqlimiga ega. Yoz oylarida harorat 40°C ga yetishi mumkin, va yog'ingarchilik juda kam bo'ladi. Mintaqa juda quruq iqlimga ega bo'lib, suv ta'minoti muammosi mavjud. Tuproq eroziyasi va cho‘llashuv bu yerda katta ekologik muammolarni keltirib chiqaradi, ayniqsa Niger daryosidan uzoq joylarda.

Tarixi

Dubois_-_Tombouctou_la_mystérieuse,_1897_-_page-164

Tombouctou shahriga 11-asrda tuareglar asos solgan. Ular bu yerga suv manbalariga yaqin joylashish va savdo karvonlarini nazorat qilish uchun kelishgan. Tombouctou Niger daryosidan bir oz uzoqlikda joylashgani sababli, savdogarlar va karvonlar uchun to‘xtash joyi bo‘lgan. Shahar tezda g‘aroyib madaniy markazga aylandi, chunki u tuz, oltin, qimmatbaho toshlar va qul savdosi yo‘lida asosiy to‘xtash joyi edi.

Ilm-fan

Dubois_-_Tombouctou_la_mystérieuse,_1897_-_page-045

14-15-asrlar orasida, Tombouctou O‘rta asrlarning eng muhim ilmiy va madaniy markazlaridan biriga aylandi. Sankore masjidi atrofida shakllangan mashhur Sankore Universiteti Islom olamidagi muhim ta'lim o‘choqlaridan biri bo‘lgan. Bu yerda nafaqat diniy fanlar, balki astronomiya, matematika, tibbiyot, geografiya va tarix kabi dunyoviy fanlar ham o‘qitilgan.Tombouctouga kelgan savdogarlar va olimlar bilim almashish uchun bu yerga yig'ilishgan. Shahar ilm-fanning rivojlanishida katta o‘rin tutgan bo‘lib, ko‘plab qadimiy qo‘lyozmalar va kitoblar yozilgan. Ularning ko‘pi bugungi kunda Tombouctouda saqlanib qolgan va bu shaharni Afrikaning yozma merosi markazi sifatida mashhur qilgan.

Mustamlaka davrlari

Tombouctou o‘zining oltin davrini Songhay imperiyasi tarkibida boshdan kechirdi. Songhay imperiyasi, asosan, Niger daryosi bo‘yida joylashgan bo'lib, Afrikaning eng yirik davlatlaridan biri bo'lgan. Askia Muhammad hukmronligi davrida shahar gullab-yashnadi, u Songhay imperiyasining muhim madaniy va savdo markaziga aylangan edi. Askia Muhammad olimlar va ustozlar uchun qulay sharoitlar yaratgan va uni ilmiy markaz sifatida qo‘llab-quvvatlagan.

1591 yilda Marokash sultoni Al-Mansur Songhay imperiyasini zabt etish uchun ekspeditsiya yubordi. Ushbu hujum natijasida Tombouctou va butun imperiya zaiflashdi. Marokash qo‘shinlari shaharni egallab olishdi, ammo bu istilo Tombouctouni madaniy va iqtisodiy inqirozga olib keldi. Ko‘plab olimlar va ziyolilar shahardan chiqib ketishdi, savdo to‘xtadi va shahar asta-sekin tanazzulga yuz tutdi.

Aholisi

Aholisi - Hozirgi kunda Tombouctou shahrida taxminan 975,139 (2022)kishi yashaydi (bu raqamlar o‘zgarishi mumkin). Aholi ko‘proq tuareg, songhay, fulani va boshqa mintaqaviy etnik guruhlardan iborat.^[1].

Etnik tarkibi

Tuareglar: Bu sahro bo‘ylab ko‘chib yuruvchi xalq bo‘lib, ular Tombouctouning tarixiy qismida katta rol o‘ynagan. Tuareglar shaharni asos soluvchilardan biri bo‘lib, bu yerda uzoq vaqt davomida iqtisodiy va siyosiy hukmronlik qilganlar. Songhaylar: Songhay xalqi ham tarixan Tombouctouda yashab keladi va ular madaniy va iqtisodiy hayotda muhim rol o‘ynagan. Fulani: Fulani xalqi ham chorvachilik va savdo bilan shug'ullanuvchi etnik guruh bo'lib, Tombouctouning qishloq hududlarida keng tarqalgan.

Djinguereber_Masjsidi,_Timbuktu,_Mali

Madaniyat va ilmiy meros

Tombouctouda ko‘plab tarixiy binolar va masjidlar mavjud. Sankore masjidi, Djinguereber masjidi va Sidi Yahya masjidi shaharning eng muhim va mashhur inshootlaridan. Bu masjidlar va ularning atrofidagi madrasa (islomiy ta'lim muassasalari)lar o‘rta asr davrida bilim va ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo‘shgan.

Tombouctouda minglab qadimiy qo‘lyozmalar saqlangan. Bu qo‘lyozmalar asosan diniy, ilmiy, huquqiy va ijtimoiy mavzularda yozilgan. Ularning aksariyati arab tillarida yozilgan bo‘lsa-da, kamyob Afrika tillarida yozilgan qo‘lyozmalar ham mavjud.

1988-yilda Tombouctou shahri va uning tarixiy inshootlari UNESCOning Jahon merosi ro'yxatiga kiritilgan. Bu nufuzli ro'yxat shaharni xalqaro miqyosda e'tirof etish va uni asrab qolish uchun qilingan muhim qadam bo‘ldi.

Dubois_-_Tombouctou_la_mystérieuse,_1897_-_page-217p

Zamonaviy vaziyatlar

Siyosiy vaziyat va urushlar

So‘nggi yillarda Tombouctouning siyosiy va xavfsizlik ahvoli murakkablashgan. 2012 yilda, shahar tuareglar va radikal islomiy jangarilar qo‘lida qoldi, bu esa qimmatbaho madaniy meroslarning vayron bo‘lishiga olib keldi. Shaharni va qo‘lyozmalarni saqlab qolish uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan katta yordam ko‘rsatildi. Mali hukumati va xalqaro tashkilotlar shaharda tinchlikni tiklash uchun kurash olib borishmoqda. Tombouctou 2023-yil avgustidan beri al-Qoida bilan bog'liq jihodchi kuchlar tomonidan qamal ostida qolgan. Bu holat oziq-ovqat, yoqilg‘i va dori-darmonlar yetishmovchiligiga olib kelib, gumanitar inqirozni keltirib chiqardi. Shaharga muntazam o‘q yomg‘iri yog‘dirilmoqda va aholining ko‘pi, ya'ni 33,000 dan ortiq odam qochishga majbur bo‘ldi. Shaharda inqirozlar, qurolli to'qnashuvlar hanuz davom etmoqda va shahar barqarorligini yo‘qotgan bo‘lsa-da, ayrim madaniy tadbirlar o‘tkazilib kelinmoqda.

Turizm

Tombouctou bir vaqtlar turizmning muhim markazi bo‘lgan. Qadimiy masjidlar, qo‘lyozmalar va savdo yo‘llari bo‘ylab sayohatlar turistlar uchun qiziqarli bo‘lgan. Ammo so‘nggi siyosiy beqarorlik va xavfsizlik muammolari sababli turizm darajasi keskin pasaydi.

Sirli Tombouctou,_1897_-_page-267

Iqtisodiyot

Bugungi kunda Tombouctou rayoni aholisi asosan chorvachilik, dehqonchilik va kichik savdo bilan shug‘ullanadi. Shahar sahro yaqinida joylashgani sababli, ko‘chmanchi chorvadorlik va qo‘ylardan olingan mahsulotlar asosiy iqtisodiy faoliyat turi hisoblanadi.

thumb]Dubois_-_Tombouctou_la_mystérieuse,_1897_-_page-190

Manbalar

↑ Resultats Provisoires RGPH 2009 (Région de Tombouctou) (PDF) (fransuzcha), République de Mali: Institut National de la Statistique, 2011-07-22da asl nusxadan (PDF) arxivlandi

[1] Resultats Provisoires RGPH 2009 (Région de Tombouctou) (PDF) (fransuzcha), République de Mali: Institut National de la Statistique, 2011-07-22da asl nusxadan (PDF) arxivlandi

[1]

Tombouctou Region