Vikipediya

Turkiya Liviyaning Ikkinchi fuqarolar urushida

Arab bahoridan keyin Liviyada tartib o'rnatilmaganlik sababi bilan boshlangan Ikkinchi Liviya fuqarolar urushida Turkiya Milliy kelishuv hukumatiga yordam bergan va Milliy kelishuv hukumati bilan bir qator bitimlar tuzgan Ikkinchi Liviya fuqarolar urushiga harbiy aralashuvi bilan bog'liq.

Ilgari

Arab bahori, Liviya rahbari Muammar Kaddafiyning o'ldirilishi bilan boshlangan. Liviyada fuqarolar urushi paytida, Liviyada birqancha tartibsizliklar boshlandi. Bu jarayonda Gretsiya Liviyaga tegishli 39 ming kvadrat kilometrlik dengiz chegarasini egalladi.[1] Mamlakatdagi tartibsizliklar, Milliy kelishuv hukumati va Vakillar palatasi oʻrtasidagi kelishmovchiliklar Liviyaning bu vaziyatga sukut saqlashiga sabab boʻldi. 2014 yilda Liviyada Ikkinchi fuqarolar urushi boshlandi.[2]

Sharqiy O'rta Yer dengizi muammosi

2010-yilda Sharqiy O‘rtayer dengizida 8 milliard barrel neft va 3,5 trillion kub metr tabiiy gaz topilgan hamda ushbu voqeadan so‘ng Sharqiy O‘rtayer dengizi bilan chegaradosh davlatlar o‘rtasida Eksklyuziv iqtisodiy zona (EIZ) bo‘yicha muzokaralar boshlandi.[3] Turkiya Gretsiyaning Sharqiy Oʻrta yer dengizida soʻz huquqiga ega emasligini taʼkidlagan boʻlsa, Gretsiya tomoni Misr bilan munosabatlarini yaxshiladi[4], bundan tashqari, Kritda Gretsiya, Misr va Janubiy Kipr Rum maʼmuriyatining qoʻshma sammiti boʻlib oʻtdi.[5] EastMed quvurining egalari Isroil va Yevropa Ittifoqi ham Turkiya va Gretsiya boshdan kechirgan bu muammoga aralashgan, chunki chiziq (linya) Sharqiy O'rta yer dengizi orqali o'tgan.[6][7][8]

Hulusi Akarning Liviyaga tashrifi va undan keyingi voqealar

Bu voqealardan so'ng Turkiya Milliy Mudofaa vaziri Hulusi Akar Liviyaga tashrif buyurdi. Tashrif chog'ida Liviyadan Gretsiya tomonidan bosib olingan 39 ming kvadrat kilometr maydon xaritasi olindi va ochildi. Turkiya qurolli kuchlari mamlakatni qayta qurish, ayniqsa, bu hududning Gretsiyadan qaytarib olinishi va Liviya armiyasini kuchaytirishga tayyorligi ma’lum qilindi.[9] Ushbu yig'ilishdan to'rt kun o'tib, Liviya Prezidentlik kengashi prezidenti va Bosh vaziri Fayiz es-Sarraj Turkiyaga keldi va Turkiya prezidenti Rejeb Tayyip Erdog'an bilan uchrashdi. Yig'ilish Turkiyaning Liviya bilan EIZ kelishuviga asos solayotgani va Sharqiy O'rta yer dengizida Gretsiyani chetlashtirishga harakat qilgani sifatida talqin qilindi.[10]

Ushbu uchrashuvlardan so'ng, ikkinchi Liviya fuqarolar urushi taraflaridan biri bo'lgan Tobruk hukumatining harbiy rahbari Xalifa Xaftar ko'plab mamlakatlar[11][12] tomonidan qo'llab-quvvatlangan, xususan Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Misr, Rossiya va Fransiya ham Turkiyani qo'llab-quvvatladi, kelishuvga erishgan Tripoli hukumatini yo'q qilish uchun operatsiya boshlaganliklarini e'lon qildi.[13][14] Turkiya tomoni, Rejeb Tayyip Erdog'an Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan tan olingan Milliy kelishuv hukumati (Tripoli hukumati) EIZ bitimini tuzish arafasida ekanliklarini e'lon qildi.[15] Bu bayonotdan so'ng Liviyada to'qnashuvlar kuchaygani sari Tripoli portida turk bronetransportyorlari ko'rina boshladi. Shuningdek, Turkiyaning Liviya armiyasiga qurol va o‘q-dorilar yetkazib bergani davo qilindi.[16][17]

Sharqiy O'rtayer dengizi uchun kurash Liviya ustida davom etar ekan, O'rtayer dengizidagi orol davlati Kipr Respublikasi, Janubiy Kipr Rum boshqaruvi, Shimoliy Kipr Turk Respublikasi va Misrni xabardor qilmasdan bir tomonlama ravishda Sharqiy O'rtayer dengizida burg'ulash faoliyatini boshladi.[18] va O'rtayer dengizi chegarasiga ega bo'lgan Isroil burg'ulash faoliyatini boshladi[18] Kipr Grek ma'muriyatining yordami bilan Turkiya ham burg'ulash faoliyatini boshladi. Keyinchalik, 2019 yilda Turkiya va Liviya o'rtasida dengiz yurisdiktsiyasi shartnomasi imzolandi va kelishuvga ko'ra, Turkiya va Liviya o'rtasidagi qit'a shelflari va eksklyuziv iqtisodiy zona hududlari qayta belgilandi.[19]

Istanbul konsensusi

Kipr Rum ma'muriyati va Gretsiya O'rtayer dengizida bir tomonlama burg'ulash faoliyatini amalga oshirganidan so'ng, 2019 yil 27 noyabrda Turkiya va Liviya o'rtasida jami 7 moddadan iborat Istanbul kelishuvi imzolandi. Kelgusida kelishuv tufayli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan kelishmovchiliklar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Dengiz huquqi bo'yicha konventsiyasiga muvofiq hal qilinishi bildirildi.[20] Shartnomaga muvofiq, muzokaralarda agar tomonlardan biri EIZ hududidan boshlanib, ikkinchisining EIZ hududiga cho'ziladigan tabiiy resursga ega bo'lsa, ushbu[20] foydalanish bo'yicha hamkorlik qilinadi. Shartnoma kuchga kirgandan so'ng, Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (ShKTR) Gejitkale aeroportini UAV/SİHA foydalanishiga ochdi va Turk Qurolli Kuchlari uchun dengiz bazasi yaratilishiga ruxsat berdi.[21] Turkiya va Liviya o'rtasida tuzilgan EIZ kelishuvidan so'ng, ikki qirg'oq davlatining Sharqiy O'rtayer dengizida so'z o'rniga ega bo'lgan hududlari ortdi.[22] Turkiya bu kelishuv bilan Gretsiya, Kipr va Misr o'rtasida qalqon hosil qilgani va o'zining eksklyuziv iqtisodiy hududining g'arbiy chegarasini tashkil etgani ma'lum qilindi.[23] Shartnoma imzolanganidan keyin Gretsiya Liviyanın Afinadagi amaldagi elchisi Muhammad Menfini chiqarib yubordi.[24] Bitim Birlashgan Millatlar Tashkilotida 2020-yil 30-sentabrda ro‘yxatga olingan.[25][26] 2020-yil 4-oktabrda bayonot bergan Turkiya Mudofaa vazirligi ushbu kelishuv roʻyxatga olinganligini maʼlum qildi va Turkiyaning Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan tan olingan Liviya hukumati, Milliy kelishuv hukumati bilan aloqalarining davom etishini ma'lum qildi.[27]

Liviya qonun loyihasi

Kelishuvdan so'ng Xalifa Xaftarga aloqador bo'linmalar o'z amaliyotlarini tezlashtirishni boshladi. Fuqarolar urushi Tripolining turar joylarigacha cho'zildii.[28] Bu o'zgarishlardan keyin Erdog'an, "Liviyaga askar jo'natishimiz mumkin" deya e'lon qildi.[29] Turkiya tomonidan 2019-yil 29-dekabr kuni Suriya chegarasida, Suriyada amalga oshirilgan operatsiyalarni nazorat qilgan Milliy Mudofaa Vaziri Hulusi Akar, Liviya masalasida, “Turk Qurolli Kuchlari, himoya qilish va shu maqsadda yurtimiz va olijanob xalqimizning huquq va manfaatlari himoya qilish, chegaradan o‘tgan joyda qayerda vazifa yuklansa, u o‘zining samarali tuzilmasi bilan har qanday vazifani bajarishga tayyor. Bu borada bizga topshiriq berilsa, biz ham bunga tayyormiz[30], dedi u. Oddiy sharoitlarda byudjet muzokaralaridan keyin 2020-yilning 7-yanvariga qadar ishini toʻxtatgan Turkiya Oliy Millat Majlisi, 2019-yil 30-dekabrda Liviyaga qoʻshin yuborish qarori taqdim etilishi ortidan 2020-yilning 2-yanvarida erta ovoz berdi.[31] Liviya qonun loyihasi parlamentdan o'tdi va turk armiyasining Liviyaga aralashuviga hech qanday to'siq qo'yilmadi.[32][33]

Turk Qurolli Kuchlari Liviyaga turli darajadagi askarlarini yubordi hamda ulardan ikkitasi Bosh shtabning Prezidenti, general-leytenant Metin Gurak va 23. Piyodalar bo'limi qo'mondoni brigada generali Halil Soysal edi. Ikkalasi ham 2020-yil avgust oyida Liviyada erishgan yutuqlari uchun lavozimga koʻtarildi va mukofotlandi.

  1. ↑ „Türkiye'nin Libya'ya ziyaretinde Yunanistan'ın Doğu Akdeniz'deki işgalinin masaya yatırıldığı öğrenildi“ (Türkçe). aksam.com.tr. 24 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  2. ↑ „Libya’s Second Civil War: How did it come to this? | Conflict News“. web.archive.org (21-mart). 9 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  3. ↑ „Doğu Akdeniz'de neler oluyor: Kıbrıs'ın çevresinde 3.5 trilyon metreküp doğal gaz var“ (Türkçe). CNN Türk. 21 ekim 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  4. ↑ „Dışişleri'nden Yunanistan ve Mısır’a tepki“ (Türkçe). www.hurriyet.com.tr. 2 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  5. ↑ „Girit’te kritik 3’lü zirve“ (Türkçe). Milli Gazete. 12 ekim 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  6. ↑ „Yunanistan, Mısır ve İsrail'i uyardı: Anahtarı Türkiye'nin elinde | STAR“. Star.com.tr. 22 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  7. ↑ „Doğu Akdeniz'de dengeler değişti, Rum Kesimi İsrail'e sığındı: Hemen imzalayalım“ (Türkçe). Haberler.com. 22 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  8. ↑ „Doğu Akdeniz'de doğalgaz bilmecesi, bölgede kilit ülke Mısır“. tr.euronews.com. 5 mayıs 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  9. ↑ „Libya’da bu harita açıldı“ (tr-TR). Yeni Şafak (11 kasım 2018). 11 kasım 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  10. ↑ „Cumhurbaşkanı Erdoğan, Fayez Mustafa Al-Sarraj'ı kabul etti“. www.aa.com.tr. 19 kasım 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  11. ↑ „Libya'da kim kimi destekliyor?“. tr.euronews.com. 2 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  12. ↑ „Türkiye'nin desteklediği Trablus Hükümeti'nin savaştığı Hafter kimdir?“ (Türkçe). Halk TV (30 aralık 2019). 25 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  13. ↑ „Libya'da iç savaş yeniden tırmanıyor“ (Türkçe). eurotopics.net. 9 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  14. ↑ „Libya'yı yeni bir iç savaş tehdit ediyor“ (Türkçe). www.ntv.com.tr. 8 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  15. ↑ „Türkiye’den Libya’ya çok sayıda zırhlı araç gönderildi“ (Türkçe). Independent Türkçe (19 mayıs 2019). Qaraldi: 19 nisan 2020.[sayt ishlamaydi]
  16. ↑ „Türk zırhlıları Trablus sokaklarında“ (İngilizce). www.aydinlik.com.tr. 24 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  17. ↑ „Türkiye’nin Libya’ya silah sevkiyatı BM raporunda | DW | 11.12.2019“ (tr-TR). DW.COM. 18 haziran 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  18. ↑ 18,0 18,1 „Türk-Yunan ilişkilerini Libya ile imzalanan deniz yetki alanı mutabakatı nasıl etkiler?“ (Türkçe). Euronews (30 ocak 2020). 30 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 şubat 2020.
  19. ↑ „Türkiye-Libya Arasında İmzalanan Münhasır Ekonomik Bölge Andlaşmasının Sonuç ve Etkileri“. Kriter (ocak 2020). 15 şubat 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 şubat 2020.
  20. ↑ 20,0 20,1 „Türkiye-Libya Mutabakatı neden bu kadar önemli?“. Akşam (7 aralık 2019). 8 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 şubat 2020.
  21. ↑ „KKTC'ye Geçitkale'nin ardından deniz üssü, Libya anlaşmasının mimarı konuştu.“. NTV.com.tr (12 aralık 2019). 25 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 şubat 2020.
  22. ↑ „Türkiye'nin kritik hamlesi Libya anlaşması ne anlama geliyor? İşte 10 soruda Libya anlaşması...“ (Türkçe). Sabah. 22 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  23. ↑ „Türkiye-Libya anlaşması Doğu Akdeniz'de dengeleri nasıl etkiler?“ (Türkçe). BBC News Türkçe (10 aralık 2019). 6 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  24. ↑ „Türkiye-Libya anlaşmasının hukuki ve stratejik boyutları“. Anadolu Ajansı (9 aralık 2019). 30 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 şubat 2020.
  25. ↑ „U.N. registers Turkey-Libya maritime deal - Turkish ministry“. Reuters (2 ekim 2020). 9 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ekim 2020.
  26. ↑ „BM, Türkiye-Libya deniz sınırı anlaşmasını tescil etti“. Euronews (1 ekim 2020). 4 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ekim 2020.
  27. ↑ „Millî Savunma Bakanlığı • Gündemdeki Gelişmelere İlişkin Basın Bilgilendirmesi Yapıldı“. www.msb.gov.tr. Milli Savunma Bakanlığı (4 ekim 2020). 7 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ekim 2020.
  28. ↑ „Doğu Akdeniz’de anlaştığımız Libya’da General Hafter güçleri Trablus’a yaklaştı“ (Türkçe). www.sozcu.com.tr. 8 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  29. ↑ „Erdoğan’dan ‘Libya’ya asker gönderebiliriz’ çıkışı!“ (Türkçe). www.sozcu.com.tr. 10 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  30. ↑ „Milli Savunma Bakanı Akar'dan Libya açıklaması: TSK her türlü görevi yapmaya hazır“. tr.euronews.com. 29 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  31. ↑ „TBMM'de Libya tezkeresi mesaisi öne çekildi“ (Türkçe). CNN Türk. 14 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  32. ↑ „Libya tezkeresi Meclis’ten geçti!“ (Türkçe). www.sozcu.com.tr. 3 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020.
  33. ↑ „Libya tezkeresi Meclis'ten geçti“ (Türkçe). www.ntv.com.tr. 2 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 nisan 2020. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiya_Liviyaning_Ikkinchi_fuqarolar_urushida&oldid=5314873" dan olindi