Uilyam Montgomeri Vatt

Uilyam Montgomeri Vatt (ing. W. Montgomery Watt) - britaniyalik arabshunos, tarixchi va nasroniy ruhoniy. Islom tarixi, falsafasi va madaniyatiga oid asarlar muallifi, jumladan: Muhammad Makkada, Muhammad Madinada, Musulmon Ispaniyasi tarixi, Qur’oni karimga kirish, Islomning o‘rta asr Yevropasiga ta’siri va boshqalar. Edinburg universitetining faxriy professori. Musulmonlar va nasroniylar o'rtasidagi muloqotni rivojlantirishga hissa qo'shgan.

Biografiyasi

Uilyam Montgomeri Vatt 1909-yil 14-martda Shotlandiyaning Fayfdagi Serse qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning otasi Endryu Vatt Shotlandiya episkop vaziri edi. Ilohiyotni o'rganishdan oldin u Birlashgan Presviterian cherkovini tark etdi va Shotlandiya cherkoviga qo'shildi. Otasi 1910 yilda bola 14 oylik bo‘lganida vafot etdi. Otasining vafotidan keyin Uilyam onasi bilan bobosining uyiga ko'chib o'tdi. Vatt o'zining bolaligi va yoshligini bu yerda juda diniy muhitda o'tkazdi, Birlashgan erkin cherkov va Shotlandiya episkop cherkovi faoliyatida qatnashdi.

Montgomeri Vatt o'z ta'limini Larkhall akademiyasida boshlagan. U 1925 yilda onasi bilan Edinburgga ko'chib o'tdi va o'rta ta'limni Jorj Uotson kollejida tugatdi (1927). U o‘smirlik chog‘ida atom fizikasiga qiziqqan bo‘lsa-da, bu fan sohasida unga yordam bera oladigan kishini atrofida topa olmagani uchun uni o‘rganishni davom ettirishdan bosh tortdi. Vatt klassik adabiyotni o'rganish uchun Edinburg universitetiga o'qishga kirdi.

1930 yilda Oxford universitetining "Literae Humaniores" o'qish dasturini tamomlagan. Keyingi yili u “Adabiyot bo‘yicha magistratura” ni tamomladi va doktorlik dissertatsiyasini tamomlash uchun Edinburgga qaytib keldi. 1934 yilning yozida u Yena shahriga (Germaniya) borib, u yerda falsafani tahsil oldi. 1934-1938 yillarda Edinburg universitetining axloq falsafasi kafedrasida assistent bo‘lib ishlagan. Ayni paytda uning doktorlik dissertatsiyasi rad etildi va unga dissertatsiyani qayta ko‘rib chiqishga vaqt berilmadi.

1937 yilda onasi vafot etganidan so'ng, u Shotlandiya cherkovini tark etdi va Shotlandiya episkop cherkoviga qo'shildi. Xuddi shu yili Vatt islom dini bilan tanisha boshladi. Edinburgda doktoranturada o'qiyotganda, kun kechirish uchun u veterinariya bo'yicha talaba bo'lgan Ahmadiy Pokistonlik K. A. Mannanni ijaraga oldi. U bilan Islom haqida suhbatlar o'tkazdi va o'zini yangi din kashf qila boshladi.

Vatt Quddusdagi anglikan episkopi Jorj Frensis Grem Braun bilan yozishmalar olib bordi, u Uilyamning o'ziga xos otasi bo'ldi. Braun Hindistonning Kalkutta shahridagi Shotlandiya cherkov kollejida falsafa bo'yicha o'qituvchi lavozimiga hujjat topshirmoqchi edi. Vatt Braunning Quddusdagi ruhoniy lavozimiga islomni o'rganishga aqliy yondashadigan odamni qidirayotganini bilgach, u erga murojaat qildi va u qabul qilindi. Bu Vatt Angliya cherkovida tayinlanishni izlashi kerakligini anglatardi. U Oxford yaqinidagi Cuddesdon ilohiyot kollejida tezlashtirilgan ilohiyot dasturini oldi va 1939 yilda deakon etib tayinlandi. 1939 yil kuz semestrining oxirida u birinchi prorektor, keyin esa pastor etib tayinlandi. U 1941 yil fevralgacha Londonda va 1944 yil yanvargacha Edinburgda pastor bo'lgan.

Jamoatdagi xizmatini davom ettirib, Sharqshunoslik maktabida arab tilini o‘rgana boshladi. Xuddi shu yili u Edinburg universitetida “Iroda erkinligi va ilk islomda taqdir” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini oldi. 1943 yilda u Quddusga jo'nadi. Keyin unga xotini Jan qo'shildi. Ularning birinchi farzandi Quddusda tug'ilgan. 1946 yilda vataniga qaytib kelgan Uott Edinburg universitetida antik falsafadan dars bera boshladi. U bir tomondan islomiy ilmlar o‘qitiladigan maktab yo‘qligi, ikkinchi tomondan esa Falastindagi Britaniya ma’muriyati ma’muriy funksiyalarni yangi tashkil topgan Isroilga o‘tkazgani uchun Quddusga yangi safardan bosh tortdi.

1947 yilda sobiq ustozi Richard Bell nafaqaga chiqqandan so'ng, Edinburg universitetida arab tili o'qituvchisi sifatida bo'sh ish joyini egalladi. 1970 yilda Vatt Bellning "Qur'onga kirish" kitobining qayta ko'rib chiqilgan nashrini nashr etdi (Edinburg, 1953). 20-asrning ikkinchi yarmida musulmon-nasroniy muloqotining kengayganini hisobga olib, dastlab u taqdimotni musulmonlar uchun maqbul shaklda taqdim etishni maqsad qilgan. U Muhammad sollallohu alayhi vasallam haqiqatan ham ruhiy tajribaga ega ekanligiga ishongan va uning payg'ambarlik da'vatiga chin dildan ishongan. Biroq, u ilohiy vahiy haqiqati haqidagi savolga aniq javob bermaydi va Payg'ambar Muhammad sollallohu alayhi vasallam o'z tajribalarini sir pardasi bilan o'rab olganligini ta'kidlaydi.

Umuman olganda, V. M. Vattning Qur'oni Karimning to'liqligi haqidagi qarashlari hatto XX asrning ikkinchi yarmidagi yevropalik tadqiqotchi uchun ham ancha progressivdir. Garchi u xalifa Usmon (alayhissalom) davrida matnning yakuniy kodifikatsiyasidan oldin ba'zi parchalarni yo'qotish ehtimoli borligini tan olsa ham, u bugungi kunda mavjud bo'lgan matn Muhammad payg'ambar sollallohu alayhi vasallam aytgan Qur'on ekanligini tan oladi. Shu bilan birga, u o'z pozitsiyasini yodgorlikning stilistik bir xilligi va mazmunining o'ziga xos xususiyatlari bilan asoslaydi.

Vatt 1964 yilda professor bo'lgach, unga arab va islomshunoslik bo'yicha shaxsiy kafedra berildi. Universitetda o'qigan davrida u Shotlandiya Episkop cherkovining pastori bo'lib xizmat qilishni davom ettirdi. 1979 yilga qadar keksalik tufayli nafaqaga chiqqanigacha universitetda ko‘plab talabalarga saboq berdi. Vatt 1963-1964 yillarda Toronto universitetida, 1970 yilda Parijda va 1978-1979 yillarda Georgetown universitetida tashrif buyurgan professor bo‘lgan. U Iona ekumenik jamiyatining a'zosi edi; bir muddat Britaniya sharqshunoslari assotsiatsiyasi prezidenti bo‘lgan. U ko‘p sonli kitob va maqolalar nashr ettirdi va ham o‘z asarlari, ham shogirdlari orqali islomshunoslikka katta ta’sir ko‘rsatdi.

Uilyam Montgomeri Vatt 2006 yil 24 oktyabrda Edinburgda vafot etdi.

Ishlari

Montgomeri Vatt islom tarixi, falsafasi va madaniyatiga oid asarlar muallifi, jumladan:

• Свобода воли и предопределение в раннем исламе = Free Will and Predestination in Early Islam. — London, 1948. (англ.)
• Мухаммад в Мекке = Muhammad at Mecca. — Oxford, 1953, 1972. (англ.)
• Мухаммад в Медине = Muhammad at Medina. — Oxford, 1956, 1972. (англ.)
• Мухаммад: пророк и государственный деятель = Muhammad: Prophet and Statesman. — London, 1961. (англ.)
• Ислам и интеграция общества = Islam and the Integration of Society. — London, 1961. (англ.)
• Мусульманский интеллектуал: исследование аль-Газали = Muslim Intellectual: A Study of al-Ghazali. — Edinburgh, 1963. (англ.)
• Исламская философия и теология: расширенное исследование = Islamic Philosophy and Theology: An Extended Survey. — Edinburgh, 1962, 1985, 1992, 1997. (англ.)
• История мусульманской Испании = A History of Islamic Spain. — Edinburgh, 1965, 1992. (англ.)
• Исламская политическая мысль = Islamic Political Thought. — Edinburgh, 1968. (англ.)
• Что такое ислам? = What is Islam?. — London, 1968. (англ.)
• Исламское откровение в современном мире = Islamic Revelation in the Modern World. — Edinburgh, 1969. (англ.)
• Введение в Коран Белла = Bell’s Introduction to the Qur’ān. — Edinburgh, 1970, 1991. (англ.)
• Влияние ислама на средневековую Европу = The Influence of Islam on Medieval Europe. — Edinburgh, 1972. (англ.)
• Мекка Мухаммада = Muhammad’s Mecca. — Edinburgh, 1988. (англ.)
• Краткая история ислама = A Short History of Islam. — Oxford, 1996. (англ.)

Adabiyotlar

• T. Görgün, Watt, William Montgomery // TDV İslâm Ansiklopedisi. — İstanbul, 2013. — c. 43. s. 148-152. (тур.)
• Э.Р. Кулиев, Коран и западные ориенталисты // На пути к Корану. — Баку : «Абилов, Зейналов и сыновья», 2003. — 622 с. (рус.; сотр.)