Valtyer Oyken (17-yanvar 1891-yil, – 20-mart, 1950-yil) – Frayburg maktabining nemis iqtisodchi va ordoliberalism otasi. U „ijtimoiy bozor iqtisodiyoti“ tushunchasini fanga kirtigan olim.

Hayotining dastlabki qismi

tahrir

Valtyer Oyken 1891-yil 17-yanvar kuni Saxe-Weimar-Eisenach (hozirgi Turing) Jena shahrida 1908-yilda Adabiyot sohasida Nobel mukofoti sovrindori faylasuf Rudolf Eukken (1846-1926-yillar) va uning rafiqasi Irene (1863-1941-yillar, Passow) rassom oilasida tugʻilgan. Valtering singlisi va ukasi boʻlib, ukasi kimyogar va fizik Arnold Eukendir[1][2].

Valtyer aqliy jihatdan ragʻbatlantiriluvchi muhitda oʻsgan. Uning otasi Germaniya imperiyasining eng taʼsirchan faylasuflaridan biri edi va „Aristotel oʻgʻillari bilan birga“ nomli asarning asl versiyasini oʻqib chiqqan edi. Oilaviy villaga Stefan Jorj, Hugo von Hofmannsthal, Ernst Ludwig Kirchner, Edvard Munch va Ferdinand Hodler kabi mehmonlar kiritilgan[3].

Valtyer Oyken Kiel, Bonn va Jena universitetlarida Milliy iqtisodiyot sohasini oʻrgandi va 1914-yilda Bonn shahrida doktorlik dissertatsiyasinni yoqladi[4] Birinchi jahon urushida gʻarbiy va sharqiy frontlarda ofitser sifatida xizmat qildi[5].

Vaymar Respublikasi

tahrir

Urush tugaganidan soʻng, Valtyer Berlin universitetida ishladi va 1921-yilda professor boʻldi. Valtyer 1920-yilda Berlinda yozuvchi va falsafachi Edith Erdsiek (turmush qurgan sana: 1896-yil) bilan turmush qurdi. Ularning ikkita qizi va bir oʻgʻli bor edi[6].

Oilasidagi koʻpchilik kabi Valtyer ham konservativ jamiyat tarafdori edi va yangi respublikaga ishonmasdi. Uning onasi va singlisi Germaniya Milliy Xalq partiyasida faol edilar. Oyken ushbu partiyaga qoʻshildi, lekin bir yildan soʻng uni tark etdi, garchi Oyken partiyaga yaqin qolgan boʻlsada. U shuningdek, Konservativ Inqilobchi Harakat deb nomlangan harakat bilan ham aloqador boʻlgan. Nihoyat, Oyken oʻzini konservativ harakatdan uzoqlashtirdi. Chunki, uning iqtisodiy dasturi : proteksionizm, Agrar va yirik sanoatni qoʻllab-quvvatlaydigan mijoz siyosati, ishchilar va ish beruvchilar oʻrtasidagi Völkische ijtimoiy sheriklik va kartelllarga ijobiy qarash bilan bogʻliq edi[7].

1925-yilda u Tübingen, 1927-yilda esa Freyburg universitetiga koʻchib oʻtdi va u yerda umrining oxirigacha yashadi[8].

Natsistlar Germaniyasi

tahrir

Natsistlar davrida Martin Heidegger rektor (Freyburg universiteti) boʻlib, rejim siyosatini oʻrnatdi. Oyken universitet Senatida bularga qarshi chiqishda vokal edi. 1930-yillarda uning baʼzi maʼruzalari mahalliy natsist talabalar uyushmasining noroziliklariga olib keldi[9].

1938-yilda „Kristallnacht“ pogromidan soʻng, Oyken bir nechta freyburglik akademiklardan biri boʻlib, mahalliy ruhoniylar bilan birlashgan. Oykenning „Freiburg aylanmalari“, Gitlerga qarshi kurashning asosiy shaxslari Dietrich Bonhoeffer va Carl Friedrich Goerdeler bilan aloqasi bor edi. Bonhoffer Eucken, Adolf Lampe de va Konstantin fon Dietzedan soʻnggi iqtisodiy va ijtimoiy tartibni ishlab chiqadigan sirli memorandumning ilovalarini yozishni soʻraydi. Natsistarning markaziy rejalashtirish tizimi liberal raqobat tizimi bilan almashtirilishi kerak edi. Agar 1944-yil 20-iyul hujum muvaffaqiyatli boʻlganida, ushbu rejalar yangi iqtisodiy tartibning asosini yaratgan boʻlardi. Hujum rejasi puchga chiqqanidan soʻng, Lampe va fon Dietze, Gestapo tomonidan hibsga olingan va qiynalgan. Oyken ham ikki marta hibsga olingan va soʻroq qilingan, ammo keyinchalik ozod qilingan. Uning ikki doʻsti oʻldirildi[9].

Oʻlim va meros

tahrir

Oyken 1950-yil, 2-mart kuni Londondagi iqtisodiyot maktabi oʻtkazgan maʼruzalar seriyasida yurak xurujidan vafot etdi[8][9]. U oʻlimidan toʻrt yil oʻtgach, Valtyer Oyken insitituti tashkil etilgan. Uning doʻsti Franz Böhm orqali Oykenning gʻoyalari Gʻarbiy Germaniya raqobat siyosatining asoslari boʻlgan, 1957-yilgi Gesetz gegen Wettbewerbsbeschränkungen [de] ga kirdi[9].

Uning hujjatlari Frankfurtdagi Valtyer Oyken arxivida saqlangan. Ular endi Thüringer Universitätsund Landesbibliothekga topshirilgan[9].

Nazariyasi

tahrir

Oykenning ordoliberalizm, uning anʼanaviy taʼrifida neoliberalizmning maxsus nemis varianti boʻlganligi, davlat iqtisodiy erkinlik gullab-yashishi uchun siyosiy asoslar yaratish vazifasi borligini taʼkidlaydi. 1930-yillarda kartelllar va hokimiyatning ortiqcha konsentratsiyasi paydo boʻlgan laissez-faire bilan taqqoslaganda, ordoliberalism individuallar, kompaniyalar va uyushmalarning iqtisodiy kuchiga cheklovlar qoʻyishni maqsad qiladi. Bu huquqiy va institutsional asoslar orqali amalga oshiriladi, shu jumladan; xususiy mulkni saqlash, xususiy shartnomalarni ijro etish, javobgarlik, bozorlarga erkin kirish va pul stabillashuvi. Bunda davlat markazlashtirilgan rejalashtirilgan iqtisodiyot boʻlgani sababli kundalik iqtisodiy jarayonlarga aralashishdan bosh tortishi kerak, aksincha xususiy agentlar davlatning tez-tez ixtiyoriy taʼsirisiz harakat qilishi mumkin boʻlgan yaxshi faoliyat koʻrsatuvchi va raqobatbardosh Ordnung (order)ni taqdim etishi kerak[9][10].

Ordoliberalism gʻoyasi birinchi marta 1937-yilda Valter Oyken, Franz Böhm tomonidan nashr etilgan va „Ordnung der Wirtschaft“ jurnalida ommaga taqdim etilgan. 1948-yildan buyon „ORDO“ jurnalida ushbu gʻoya yanada keng muhokama qilinmoqda.

Ishlar

tahrir
  • Kritische Betrachtungen zum deutschen Geldproblem, 1923-yil
  • „Nationalökonomie wozu?“, „Wissenschaft und Zeitgeist“da 10, 1938/1949
  • „Nationalökonomie“ asoslari, 1939/1950
  • „Wettbewerb als Grundprinzip der Wirtschaftsverfassung“ nomli jurnalda, G. Schmölders, tahrirda., „Ders Wettbewerb als Mittel volkswirtschaftlicher Leistungssteigerung und Leistungsauslese“ (Berlin: Duncker va Humblot, 1942)
  • „Die Soziale Frage“, Salin, E., nashr., Sinopsi, Festgabe für A. Weber (Heidelberg: Lambert Schneider, 1948)
  • „Die Wettbewerbsordnung und ihre Verwirklichung“, 1949-yildagi 2-ordo
  • „Technik. Konzentratsiya und Ordnung der Wirtschaft“, 1950-yildagi 3-ordo
  • Unser Zeitalter der Mißerfolge, 1951 yil
  • Kapitaltheoretische Untersuchungen, 1934/1954 (redaktor sifatida)

Manbalar

tahrir
  1. „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  2. „Biografie Rudolf Christoph Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  3. Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.
  4. Kuhnert, Stephen. „The Man Who Heated Up Economic Discussion with a Stove: Walter Eucken's Challenge to the Social Sciences“ (2006). in The Struggle to Constitute and Sustain Productive Orders: Vincent Ostrom's quest to understand human affairs Sproule-Jones, Mark: . Lanham, MD: Lexington Books, 2008 — 111–124-bet. ISBN 978-0-7391-2627-1. 
  5. „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.
  6. „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.„Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Retrieved 5 August 2015.
  7. Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.
  8. 8,0 8,1 „Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Qaraldi: 2015-yil 5-avgust.„Biografie Walter Eucken (German)“. Bavarian State Library. Retrieved 5 August 2015.
  9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Plickert, Philip. Der Ökonom des Widerstands (de). Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (2015-yil 2-avgust), s. 29.Plickert, Philip (2 August 2015). „Der Ökonom des Widerstands“. Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (in German). p. 29.
  10. Josef Molsberger, 2008[1987]. "Eucken, Walter (1891–1950), " The New Palgrave Dictionary of Economics, 2nd Ed.