Xitoy astrologiyasi
Xitoy astrologiyasi – xitoy madaniyatida qabul qilingan xronologik ketma-ketlikni belgilab, har bir oy yili 12 ta muqaddas hayvonlardan biriga bogʻlangan va bir vaqtning oʻzida 10 ta unsur shakllardan biri bilan belgilangan tizim. Muqaddas hayvonlar va ularga bogʻlangan unsurli shakllarning aylanma tartibi afsona orqali oʻrnatilgan tartibda davom etadi. Afsonaga koʻra, xitoy astrologiyasining paydo boʻlishi mifologik „Sariq imperator“ Xuan-di (miloddan avvalgi taxminan 2600-yillar) bilan bogʻliq. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, u Chjou sulolasi davrida (sulola Xitoyda taxminan 800 yil hukmronlik qilgan) asos solingan va Xan sulolasi davrida (miloddan avvalgi 206-yildan milodiy 207-yilgacha) rivojlangan. Aynan shu davrda anʼanaviy xitoy madaniyatining asosiy elementlari: Yin va Yang falsafasi, besh element nazariyasi va Konfutsiy taʼlimoti birlashtirilib: xitoy tibbiyoti, alkimyosi[1] va astrologiyasiga asos qilib olingan[2].
Xitoy taqvimining tuzilishi: yillar
tahrirXitoy zodiakining asosi quyidagi davrlar yotadi:
10 yillik davr – „samoviy ustunlar“ davri. Qadimgi Xitoy falsafasining ikki muhim gʻoyasiga tayanadi. Har bir besh element yoki unsurlardan biri (metall, daraxt, suv, olov va yer) ikki yil davom etadi – birinchi yil „yang“ shaklida, ikkinchi yil „yin“ shaklida. Xitoycha „sin“ soʻzi „element“ deb tarjima qilinsa ham, aslida „oʻzgaruvchan holat“ yoki „rivojlanish fazasi“ degan maʼnoni anglatadi[3].
12 yillik davr – „yer shoxlari“ yoki „xitoy zodiaki“ davri. Aynan 12 yillik davr xitoycha astrologlarda katta qiziqish uygʻotgan. Zodiakal hayvonlarning (sichqon, hoʻkiz, yoʻlbars va hokazo) xususiyatlari, shakli, mazmuni va ishonchliligi bilan ajralib turadi[4].
60 yillik davr bu 10 yillik va 12 yillik davrning oʻzaro taʼsiri natijasidir. Har bir yil „yin va yang“, element va hayvon bilan tavsiflanadi.
Qadimgi xitoyliklar xitoy davr taqvimining birinchi yilini miloddan avvalgi 2697-yil deb hisoblashgan. Bu sanani baʼzida Xuan-di imperatorining tugʻilgan yili deb hisoblashadi. Keyinchalik ayrim sabablarga koʻra yil hisobining boshlanishi 300 yil keyinga koʻchirilgan. Bu yil hisobi esa keyinchalik „anʼanaviy“ deb atalgan.
Amaldagi 60 yillik davr 1984-yilda boshlangan. 2023-yil xitoy taqvimining 34-tsiklining 40-yili hisoblanadi.
60 yillik tsikl ikki ieroglif bilan belgilanadi, birinchi iyeroglif 10 yillik, ikkinchisi esa 12 yillik davrdagi tartib raqamini bildiradi. Bu ikki ieroglif „binom“ deb ataladi[5].
Oy, kun va soat
tahrirXuddi shunday tizim oylar, kunlar va soatlarga ham qoʻllanadi. Yillar uchun katta davr 60 yil davom etadi. Oylarga – besh yil, kunlarga – 60 kun (taxminan ikki oy) va soatlarga – besh kun (qadimgi xitoy soati 120 daqiqa boʻlib, sutka 12 soatdan iborat boʻlgan). Insonning tugʻilgan oyini yoki kunini aniqlash uchun maxsus jadvallar mavjud. Oylik hisob-kitoblar uchun lunnar yoki astrologik taqvimlar ishlatiladi.
Barcha davrlar bir-biridan mustaqil ravishda davom etadi. Masalan, yil boshlanishida boshqa ritmlar nolga qaytmaydi.
Har bir davr yana bir binomni qoʻshadi. Tugʻilgan vaqtga asoslangan toʻrtta binom yoki sakkiz „taqdir belgisi“ insonning butun umri davomidagi voqealikni belgilaydi, deb hisoblangan.
Xitoy zodiaki
tahrirXitoycha zodiak (xitoycha: 生肖, pinyin shēngxiào), „xitoycha 12-yillik zodiak“ (xitoycha: 中国十二生肖, pinyin Zhōngguó shí'èr shēngxiào) – maxsus sxema boʻlib, har bir yil 12 yillik davrga muvofiq hayvon va uning taxminiy xususiyatlariga mos keladi.
Besh unsur
tahrirSharq munajjimlar bashoratiga koʻra, yer yuzidagi barcha mavjudotlar va narsalar beshta asosiy unsurdan iborat. Bu – yer, daraxt, olov, metall va suv. Ular, shuningdek, rivojlanishning beshta fazasida kechadigan oʻzgarishlar sifatida ham tushuniladi, yaʼni osmon, yer va insonning oʻzgarishlari[6].
Misol uchun:
- Daraxt: shakllantirish, kun tartibini, izzat, doimiylik, tinchlikni;
- Olov: yoqish, maqsadni belgilash, amalga oshirish, shijoat, energiya, dinamika, kurashga tayyorlik;
- Yer: mustahkamlash, barqarorlik va muvozanat yaratish, gʻamxoʻrlik, aniqlik, qatʼiyat, doimiylik;
- Metall: shakllantirish, xavf-xatarga tayyorlik, ochiq koʻngillilik, adolat, ob’ektivlik, energiya, ehtiyotkorlik, hosil yigʻish;
- Suv: ozod qilish, davr oxiri va yangi narsaga intilish, ehtiyotkorlik, unumdorlik, puxta oʻylab ishlash, xayolparastlikka moyillikni anglatadi.
Sharqiy zodiak doirasidagi har bir hayvon ijobiy, neytral va salbiy hususiyatlarga ega. Qaysi hayvon hozirgi yilni boshqarishidan qatʼi nazar, yilda oʻziga xos bir sifat boʻladi, bu esa omadli yoki ziddiyatli voqealar kombinatsiyalarini yaratadi. Boshqacha qilib aytganda, munajjimlar fikricha, hususiyatlarning taʼsirini hisobga olgan holda, inson uchun eng omadli yillar, u tugʻilgan yili boshqaradigan hayvonning yillari boʻlishi shart emas boʻlgan.
Suratda U-sin pentagrammasi unsurlar oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir qoidalarini aks ettiradi:
- Daraxt Olovni keltirib chiqaradi, Metall tomonidan yoʻq qilinadi.
- Olov Yerni yaratadi, Suv tomonidan yoʻq qilinadi.
- Yer Metallarni yaratadi, Daraxt tomonidan yoʻq qilinadi.
- Metall Suvni yaratadi, Olov tomonidan yoʻq qilinadi.
- Suv Daraxtni yaratadi, Yer tomonidan yoʻq qilinadi.
Aynan shu taʼsirlar inson taqdirini talqin qilish, uning uchun muayyan yil, kun yoki oy qanday foydali ekanligini aniqlash uchun ishlatiladi. Shuningdek, ikki kishining mosligi ham aniqlanadi.
Yin va Yang
tahrirYin va yang – bu qadimgi xitoy falsafasidagi Daosizmning ikki tushunchasidir. Ular qarama-qarshi va bir-birini toʻldiruvchi prinsiplar sifatida tavsiflanadi. Yin ayollik, passiv, qabul qiluvchi, gʻamxoʻr, ijodkor boʻlmagan, inkor qilishga mos keladi. Unga Yer, Oy, soyalar, tun, va juft sonlar kiradi. Yang erkaklik, faol, harakatchan, dinamik, boshlovchi, unumdor, ijodiy, tasdiqlovchilikka mos keladi. Unga Quyosh va yorugʻlik, osmon va kun, shuningdek, toq sonlar kiradi.
Yin va yang taʼlimotiga koʻra, yin yilida odamlar toʻplagan kuch va resurslardan foydalanib, tugallanmagan ishlarni yakunlashga eʼtibor qaratadi. Yang yilida odam yangi ishlarni boshlaydi va yuqoriga koʻtariladi.
Xitoy taqvimida har bir hayvon erkak yoki ayol jihatlariga mos keladi. Misol uchun, sichqon yili har doim Yang, Sigir yili Yin, Yoʻlbars yili Yang, Quyon yili Yin, Ajdar yili Yang, Ilon yili Yin, Ot yili Yang, Echkilar yoki Qoʻylar yili Yin, Maymun yili Yang, Xoʻroz yili Yin, It yili Yang, Toʻngʻiz yili Yinga mos keladi.
1900-2043 yillar uchun Xitoy taqvimi
tahrirJadvalda qaysi belgi qaysi hayvon bilan bogʻliqligini va Yangi yilning birinchi kuni koʻrsatilgan. Rang yil bilan bogʻliq boʻlgan unsurni koʻrsatadi: qizil = olov, sariq = yer, oq = metall, koʻk = suv, yashil = daraxt.
Qadimgi Xitoyliklar hayotida taqvimning roli
tahrirTaqvimni saqlash vazifasi saroy olimlari va astrologlariga topshirilgan boʻlgan. U hatto imperatorning eng muhim majburiyati hisoblangan. Bu uning Yer va Osmon oʻrtasidagi vositachilik rolini bajarishining eng muhim tarkibiy qismi boʻlgan. Imperator fasllarning kelishini eʼlon qilgan.
Manbalar
tahrir- ↑ Xiaochun Sun, Jacob Kistemaker.. The Chinese sky during the Han: constellating stars and society. BRILL, 1997 — 3-4-bet. ISBN ISBN 9789004107373.
- ↑ Райан В. Ф.. Баня в полночь. Исторический обзор магии и гаданий в России / Ответственный редактор тома А. Чернецов.. М.: Новое Литературное Обозрение, 2006. ISBN ISBN 5-86793-444-6..
- ↑ Wolfram Eberhard. A Dictionary of Chinese Symbols. London.: Routledge and Keegan Paul, 1986 — 93; 105; 309.-bet.
- ↑ Theodora Lau. The Handbook of Chinese Horoscopes. Souvenir Press, New York., 2005 — 8, 30-5, 60-4, 88-94, 118-24, 148-53, 178-84, 208-13, 238-44, 270-78, 306-12, 338-44.-bet.
- ↑ Jean-Michel de Kermadec.. Das große Buch der chinesischen Astrologie.. Obris Verlag, München., 2000.
- ↑ Harald Weber. Das chinesische Horoskop. Astra-Verlag. Leipzig, 1930 — 26-32-bet.