Vikipediya

Xodjali qirgʻini

Xodjali qirgʻini (ozarbayjoncha: Xocalı facəsi— 1992-yil 25-fevraldan 26-fevralga oʻtar kechasi Armaniston qurolli kuchlari sobiq SSSRning 366 motooʻqchi polki ishtirokida Xodjali shahrida etnik ozarbayjonlarga qarshi qirgʻin uyushtirildi. Armaniston otraydlari tomonidan Xodjali bosib olinganidan soʻng, u yerda qolgan tinch aholi deportatsiya qilindi. Bu ishlar tashkillashtirilgan koʻrinishda amalga oshirilgan.[1] Deportatsiya qilingan tinch aholi mulki Xonkandida saqlab qoʻyilgan. Bu NKR boshqaruvi tomonidan kerakli qaror mavjudligini yaqqol isbotlaydi. Xodjali tinch aholisi shu jumladan ayollar va bolalarni asirga olinishi va ushlab qolinishi Xodjalining butun tinch aholisini beminnat Ozarbayjonga qaytarishga tayyorligi haqidagi NKR boshqaruvining Deklaratsiyasiga zid kelardi. Asirlar oʻta qoniqarsiz sharoitlarda saqlangan, Xodjali tinch aholisiga qarshi zoʻravonlik harakatlari amalga oshirilgan.[1]

Xodjali qirgʻini
Tog’li Qorabog’ mojarosi

Ozarbayjon Pochta markasi 2007
Sanalar 26 fevral 1992-yil
Urush yeri Xodjali, Ozarbayjon
Sabab Xodjali shahrini Arman Qurolli kuchlari tomonidan bosib olinishi
Raqiblar
 Armenia Armaniston Qurolli Kuchlari
 Armenia Yollangan qoʻshin
 SSSR Rossiyaning 366-motooʻqchi polki 		 Azerbaijan Xodjali politsiya otryadlari
Qoʻmondonlar
 Armenia Seyran Oganyan
 Armenia Serj Sargsyan
 Armenia Robert Kocharyan 		 Azerbaijan Alif Xajiyev
Yoʻqotishlar
161-613

Xodjali aholisi qonunga xilof ravishda oʻz mulkidan mahrum qilingan, tinch aholi koʻchmas mulki Xonkandi va uning atrofida yashaydigan shaxslar tomonidan egallab olingan.[1] NKR rahbariyati Xodjalidan ketgan yoki deportatsiya qilingan aholi mulkini egallab olinishini qonuniylashtirdi, shaxsiy uylarga egalik qilish uchun orderlar berilishi tashkil etildi. Xodjaliga bostirib kelishda sobiq SSSRning 366 motooʻqchi polki ishtirok etgan.[1] „Memorial“ huquqlarni himoya qilish tashkiloti xulosasiga koʻra, harbiy motooʻqchi polkining harbiy operatsiyalarda hamda janglarda ishtirok etganligi, shuningdek, nizolashgan tomonlarning harbiy mulkini boshqa tomonga berilishi oʻrganib chiqilishi kerak.[1]

Xodjali qirgʻini natijasida 613 tinch aholi yoʻq qilindi, ulardan 63 ta bolalar, 106 ayollar va 70 qariyalar edi, 8 oila toʻliq yakson qilindi, 25 bolalar ota va onasidan mahrum boʻldi, 130 bola esa ota yoki onasidan ayrildi.[2] Dushman oʻqidan 487 odam yaralandi, ulardan 76 bolalar edi, 1275 kishi asrga olindi. Asrga oilnganlardan 150 kishi shu jumladan 68 ayol va 26 bolalar taqdiri hozirgacha nomaʼlum.[3]

Xodjali qirgʻinini Ozarbayjonda asosan Ozarbayjon Milliy qahramoni Chingiz Mustafayev yoritgan. Harbiy jurnalistning qisqa xizmat davrida Xodjalida sodir etilgan oʻgʻrilik va vahshiliyklarni tasmaga tushirdi. Xodjali himoyasi davrida Ozarbayjonning yetti milliy qahramoni ishtirok etgan.[4] Jangda Prezident tomonidan „Mardlik uchun“ medalini oʻlimidan soʻng berilgan Shoxrat Xasanov vafot etdi.[4] Ozarbayjon milliy qahramoni Allahverdi Bagirov arman polkovnigi Vitaliy Balasanyan yordami bilan uch kun ichida 1003 Xodjali asrlarini ozod qildi.

Bugungi kunda Xodjali qirgʻinini tan olish — Ozarbayjon tashqi siyosatini asosiy yoʻnalishlaridan biridir. Bugungi kunda Xodjali qirgʻinini Ozarbayjondan tashqari Pokiston hamda Sudan tan olgan. Parlament darajasida fojeani Meksika, Kolumbiya, Chexiya, Bosniya va Gertsegovina, Jibuti, Peru, Gonduras, Panama, Iordaniya, Ruminiya va Shotlandiya tan olgan.[5] AQSHning 22 shtati Xodjali qirgʻinini tan olish haqidagi hujjatni qabul qilgan.

Ozarbayjonda bu fojea „Xodjali qirgʻini“ deb ataladi. Dunyoning 6 mamlakatida Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan 9 yodgorlik qurilgan.

Zamin

tahrir

1991-yilning oktabiridan Xodjali qamalda boʻlgan.[4] 30 oktyabr kuni avtomobil yoʻllari toʻsib qoʻyildi va yagona harakatlanish vositasi vertoleyot boʻlib qoldi.[4] 1992-yilning 28 yanvarida Xodjaliga soʻnggi vertolyot uchib keldi. Lekin Shusha osmonida vertolyot otib tushirilganidan soʻng va fojea natijasida 41 odam haloq boʻldi, natijada bu aloqa vositasi ham uzildi.[4][6] 2 yanvardan shaharda elektroenergiya taʼminoti toʻsib qoʻyildi.[4]

1992-yilning 2 yanvaridan boshlab Ayaz Mutalibov Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti vazifalarini bajarishni davom ettirdi. Yangi tashkil topgan Armaniston Respublikasi separatistlar uchun ochiq Togʻli Qorabogʻni qurol-yaroq, yonilgʻi, mahsulot va boshqa moddiy texnik taʼminot bilan taʼminlaganini rasmiy ravishda inkor etdi. Lekin Levon Ter-Petrosyan keyinchalik separatistlarga texnika va pul bilan taʼminlaganini tan olgan boʻlsa ham, oʻz odamlarini jangga yuborganini inkor qildi. Armanistonga Ozarbayjon blokadasi hamda Ozarbayjon qoʻshnisi Turkiya tomonidan bosim uyushtirildi.[7] Fevralning boshida Ozarbayjonning Malibeyli, Garadagli hamda Agdaban qishloqlarini armanilar bosib oldi, u yerdagi aholi esa koʻchirildi, natijada 140 kishi jarohat oldi, 99 kishi vafot etdi.[8]

Armanistonni Qorabogʻ bilan quruqlikdagi faqat bitta aloqa vositasi boʻlgan, bu vertolyot orqali Lachin darasidir. Xodjali Xankendidan 7 kilometr masofada, tahminan 6,000-10,000 aholisi boʻlgan, aeroprtga ega yagona shahardir. Bundan tashqari Grad raketa artileriyasi uchun baza hisoblanadi.[9][10] Xankendida armanilar yashagan baland binolarga 400 Grad raketalari otilgan. Fevral oxirida armani qurolli kuchlari kelayotgan hujum haqida maʼlum qildilar va Xodjalida otishmani toʻxtatish uchun Ozarbayjonga shart qoʻydilar.[10][11][12]

Xodjali ishgʻoli (bosqin)

tahrir
 
Xodjali shahri

1992-yilda 25 fevraldan 26 fevralga oʻtar kechasi Armaniston qurolli kuchlari 366 motooʻqchi polki ishtirokida Ozarbayjonning Xodjali shahriga hujum qilishdi va u yerda yashaydigan etnik ozarbayjonlarni vahshiylarcha oʻldira boshlashdi.[13] Xodjaliga hujum uch yoʻnalishdan olib borildi, shu sababli aholi Kardar daryosi tomoniga toʻgʻri oʻrmonlarga qochishga majbur boʻldi.[14] Oʻrmonda kuchdan qolgan va charchagan aholining katta qismi arman qurolli kuchlari tomonidan oʻta vahshiylik bilan oʻldirildi.[15]

„Memorial“ inson huquqlarini himoya qilish markazining xulosasida 1992-yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Xodjalida inson huquqlarini ommaviy ravishda buzilishi va okkupatsiyadan oldin u yerda 2-4 ming kishi shaharning bir necha yuz himoyachilar bilan yashaganligi taʼkidlangan.[1] Xodjalini himoya kuchlari, Ozarbayjon Ichki Ishlar Vazirligi politsiyasi hamda Ozarbayjon Milliy armiyasi askarlari himoya qilgan.[1]

Ikkala tomonning maʼlumotlariga koʻra, shaharda uch turdagi bronitexnika shuningdek, „Alazan“ raketalari boʻlgan. Xodjalini ishgʻol qilishda ishtirok etgan shaxslar hamda Togʻli Qorabogʻning „mansabdor shaxslari“ ikki turdagi „Grad“ reaktiv tizimlar mavjudligini taʼkidlashgan.[1]

Bosqin (ishgʻol) ishtirokchilari

tahrir

„Memorial“ kuzatuvchilari hujum qilishga aynan kim buyruq berganini hamda bu qilmishlar uchun kim javobgarligi haqida maʼlumot topa olmadilar. Lekin, Togʻli Qorabogʻdagi holat haqidagi arizani asos qilib olgan hamda Xodjalini bosib olish operatsiyasini rejalashtirib amalga oshirgan NKR boshqaruvi buning uchun javobgar degan xulosa qilsa boʻladi.[1]

366 motooʻqchi polki oʻrni

tahrir

Barcha qochoqlarning guvohligiga koʻra, shahar hujumida 366 motooʻqchi polki harbiylari ishtirok etgan, ayrimlari esa xatto shahar ichiga ham kirishdi.[1][4][16] Aholi qarshiligiga uchragan harbiy komanda tarkibining bir qismi erkin chiqish yoʻllarini taʼminlab bera olmadi.[17] Shu maqsadda Gyandjda joylashgan desant diviziyasi jalb qilindi. Lekin bu kuchlarning kelgunicha, tarkibi asosan qirgʻinda ishtirok etgan harbiy armanilardan tashkil topgan bu diviziyadan 103 kishi harbiy buyruqqa boʻysunmay Xodjalida qoldilar.[18][19][20] Polk boshqaruvi hamda polkni chiqib ketishi uchun javobgar shaxslarning jinoiy kelishuvi natijasida harbiy texnikaning bir qismi, shu jumladan bronlangan texnika armanilarga berib yuborildi.[21]

Maʼlumotlarga koʻra, armanilarga berib yuborilgan 366 polkning harbiy mashinalari shahar hujumida ishtirok etgan, ular oʻq ochishdi lekin shaharga kirmadi.[1] Harbiy xizmatchilarning armanilar tomonida operatsiyada ishtirok etishi uchun polkning boshqaruvi yozma buyruq bergan.[1]

Bosqinni kechishi

tahrir
 
Xodjali qochoqlari poyezdda, Agdam 1992-yil

25 fevral kuni soat 23:00 boshlab Xodjali zambarakdan oʻqqa tutilgan.[1] Birinchi navbatda yashash joylaridagi kazarmalar hamda himoya nuqtalari vayron qilindi. Piyoda otryadlari shaharga 26 fevral kuni 01:00-04:00 orasida kirib kelishdi. Armaniston qurollangan uyushmalar aʼzolarining taʼkidlashicha, Xodjali Gornizoning harbiy mudofasi tez orada yakson qilindi. Xodjalidagi vayronalar artileriya hujumi boʻlganini isbotladi, ular vaqtincha koʻcha urushi natijalariga oʻxshamasdi. Soʻnggi mudofa nuqtasi soat 07:00 da yoʻq qilindi. Bosqindan soʻng darhol aholining bir qismi Agdam tomonga qolgani esa Xodjaliga yoʻl oldi. Shahardan chiqib ketayotgan ayrim guruhlar orasida shahar gornizoni harbiylari ham boʻlgan.[1]

Aholi shaharni ikki yoʻnalishda tark etdi:[1]

  • Shaharning sharqiy qismidan daryo boʻylab shimoli — sharqiy yoʻnalishga, Askeranni chap tomonda qoldirgan holda (aynan shu yoʻlni Armanistonning mansabdor shaxslari „erkin koridor“ deb atashadi)
  • Askeranning oʻng tomonidan qoldirib, shaharning shimoliy tomonidan shimoli — sharqiy yoʻnalishiga (maʼlum boʻlishicha bu yoʻldan kam sonli qochoqlar oʻtgan).

Shunday qilib, tinch aholining kata qismi Xodjalini tark etdi, tahminan 200-300 kishi yertoʻlalarda berkinib shaharda qolishdi. Ishgʻol vaqtida bombardimon natijasida sanoqsiz koʻp odam oʻldirilgan. Arman tomoni tajribaga ega boʻla turib, oʻlganlar soni haqida maʼlumot berishdan bosh tortdi. (26 fevral kuni „Golfstrim“ uyushmasining televizion muhbiri Burganskiyning xabar qilishicha, aholining koʻpchiligi mudofa gornizoni boʻlinmalarining minomyot oʻqi bilan yakson qilindi, lekin Burganskiy xabaridagi hujumga aloqador ayrim maʼlumotlar boshqa manbalardan olingan maʼlumotga toʻgʻri kelmaydi va bu bilan shubha tugʻdiradi.[1]

Armaniston manbalariga koʻra hujum tomonidan yoʻqotishlar 10-12 kishini tashkil etgan.[1]

Aholini olib chiqish uchun „Boʻsh koridor“

tahrir
 
1992-yilda Agdamda Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan Shaxsey — vaxsey

Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, Xodjalidan tinch aholini olib chiqish uchun „NKR“ shaharning sharqiy tomonidan va Agdam tomonga daryo boʻylab shimoli — sharqiy yoʻnalishda, chap tomondan Askeranni aylanib oʻtib „boʻsh koridor“ tashkil etildi. Kengligi 100-200 boʻlgan bu „koridor“ ayrim joylarda 300 metrga yetdi. „Koridor“ hududida joylashgan arman qurolli birlashma aʼzolari hamda qurolsiz birlashma aʼzolari „koridor“ dan oʻtayotgan tinch aholi va qurolsiz guruhlarga oʻt ochmaslikka vaʼda berishdi.[1]

Rasmiy maʼlumot va hujum ishtirokchilari xabarlariga koʻra, ishgʻol qilishdan avval Xodjali aholisi bronlangan harbiy moshinalardagi balandlatish vositasi yordamida bunday „koridor“ mavjudligi haqida xabardor qilindi. Lekin bunday maʼlumot berayotgan shaxslar aholining koʻpchiligi ovozning pastligi sababli bu ogohlantirishni eshitmaganligi mumkinligini taʼkidlashdi.

NKR rahbariyati bu bilan shuni tasdiqladiki, ishgʻoldan bir necha kun oldin, vertolyotdan „boʻsh koridor“ dan foydalanish haqidagi varaqalar otilgan. Lekin buni tasdiqlash uchun „Memorial“ kuzatuvchilariga bu varaqalarning xatto bir nusxasini ham koʻrsata olishmadi. Soʻrov qilingan Xodjali qochoqlari bunday maʼlumot haqida eshitmagan edi.[1]

„Memorial“ kuzatuvchilari Xodjali ishgʻoli vaqtida qochgan 60 yaqin kishini Boku va Agdamda soʻroq qilishdi. Soʻroq qilinganlardan faqat bittasigina „boʻsh koridor“ haqida xabar eshitganini aytdi (bu haqida Xodjali gornizonining askari maʼlum qildi). „Memorial“ kuzatuvchilari Xankendi markazida deputat Paruyr Xayrikyan bilan soʻrov oʻtkazishdi (suhbat Armaniston televideniyesi operatori tomonidan yozib olingan) asrga olingan Xodjali aholisi „Boʻsh koridor“ haqida hech narsa eshitmaganini aytishdi.[1]

Hujmdan bir necha kun avval, armaniston tomoni vakillari radio aloqasidan foydalanib muassasalarni bir necha bor rejalashtirilgan hujum haqida xabardor qilishdi va aholini shahardan darhol olib chiqishni taklif qilishgan.[1] Bu xabar olinib Bokuga yuborilgan hamda „Boku ishchisi“ gazetasida tasdiqlangan.[1] Korridorning mavjudligi haqida „Russkaya misl“ gazetasining 03.04.1992-yilgi sonida ham yozilgan, shuningdek, bu haqida Xodjali ijroiya qoʻmitasi boshligʻi Elman Mamedov ham shunday yozgan:

Biz tinch aholini olib chiqish uchun bu koridor e’tiborga olinganligini bilgan edik...[1]

— Elman Mamedov

Qirgʻin

tahrir

Shaharni tark etgan aholi taqdiri

tahrir

Hujum (bosqin) boshlanishi bilan, aholi xavotirda shaharni tark eta boshladi.[1] Aholini xatto eng zarur buyumlarni ham olishga imkoni boʻlmadi — aksariyat yengil ust-boshda qochgan (natijada ular turli darajadagi muzlashdan aziyat chekdi). Boku va Agdamda soʻrov qilingan koʻpchilik qochoqlarda xatto hujjat ham boʻlmagan. Aholining koʻpchiligi shaharni daryo boʻylab tark etgan (birinchi yoʻnalish — „Xodjaliga hujum“ boʻlimiga qarang). Ayrim qochoq guruhlar orasida shahar gornizonining harbiylari boʻlgan. Ozarbayjonning Agdam tumani atrofida odamlar „boʻsh koridor“ dan chiqishgan, lekin bu odamlarga qarata oʻt ochilgan va natijada ularning aksariyati halok boʻlgan. Tirik qolganlari esa har tomonga qochib ketishdi. Omon qolishga uringanlari esa arman postlariga duch kelishdi va oʻsha yerda otib tashlandilar. Qochoqlarning faqatgina bir qismi Agdamgacha yetib keldi, ayrimlari aynisa ayol va bolalar (aniq sonini aytishning imkoni yoʻq) togʻu-toshlardan oʻtib oʻsha yerda sovuqdan halok boʻlishgan, ayrimlari Pirdjamal va Naxchivanik qishloqlarida asrga olingan. Xojali aholisining aytishicha, asrga olinganlarning ayrimlari oʻldirilgan.[1]

Qochoqlar oʻldirilgan joylar, shuningdek jasadlar, Ozarbayjon boʻlimlarining vertolyotda jasadlarni olib ketish operatsiyalari barchasi videoga olingan. Videoga olingan tasmalarda jasadlar katta hudud boʻylab yoyilib yotgani koʻrinib turibdi. Filmda fojea joyidagi murdalarning aksariyati ayollar, qariyalar hamda yosh bolalar ekanligi koʻrinib turibdi. Shu bilan birga oʻldirilganlar orasida forma kiygan odamlar ham bor. Videoda asosan ular koʻrsatilgan.[1] Relyefning qiyinligi hamda jismoniy xususiyatlarni hisobga olganda, qochoqlar taxminan 7 yoki 8 soat ichida oʻldirilgan joyiga yetib kelgan („boʻsh koridor“ gacha parallel yoʻl 2 soat). Shunday qilib, qochoqlar ertalabdan oʻq ostida qolgan.

Toʻrt kun ichida Agdamga taxminan 200 jasad olib kelingan. Jasadlarda oʻzgarish alomatlari boʻlgan. Agdamdagi tibbiyot muassasi xodimlari toʻrtta terisi shilingan va bitta boshi tanasidan kesilgan murdani aniqlashdi.[1] 181 murda (130 erkak, 51 ayol, 13 bola) sud tibbiyot ekspertizasidan oʻtkazganda 151 kishi oʻqdan hamda 20 kishi metal quroldan, 10 kishi esa olovdan vafot etgani aniqlandi. Shuningdek, Xodjalidan olib kelingan bir necha murda ustida sud tibbiyot ekspertizasi oʻtkazildi. „NKR“ boshqaruvi „Memorial“ kuzatuvchilariga 120-130 murda Agdamga kelishuvga koʻra olib kelinganligini takidlashdi. 96 murda Agdamda koʻmildi. Boshqalarning murdalari esa qarindoshlariga yetkazib berildi.[1]

„NKR“ rahbariyati hamda arman harbiy otryadlari aʼzolari tinch aholini „boʻsh koridor“ da oʻldirilishi, arman postlariga oʻt ochganlarga qarshi javoban oʻt ochishga majbur boʻlganini tushuntirishdi. Arman qurollangan otryad aʼzolari taʼkidlashicha Ozarbayjon boʻlinmalari himoyada quroldan foydalangan. Arman postlariga birinchi guruh qochoqlar yaqinlashdi. Qochoqlar orasidagi harbiylar arman postlariga qarata oʻt ochishdi. Otishma vaqtida bitta post yoʻq qilindi (2 kishi oʻldirildi, 10 kishi jarohatlandi). Lekin Ozarbayjonliklar bilmagan boshqa post qochoqlarga qarata yaqin masofadan oʻt ochishdi.[1]

Xodjali qochoqlarining takidlashicha (matbuotda ham takidlangan) aholi orasidagi harbiylar arman postlariga qarata oʻt ochishdi, lekin ular faqatgina qarshi javoban oʻt ochgan, armanilar birinchi boʻlib qurol ishlatgan. Ikkinchi yoʻldan yurgan qochoqlarga hamda Askerning oʻng tomonidagilarga qarata oʻt ochilgan. Agdamning tibbiy vagonida Xodjalidan koʻp sonli qurbonlar boʻlgan.[22] Roʻyxatga olish jurnalida 598 nafar jarohatlangan hamda muzlagan, terisi shilingan va boshi tanasidan judo qilingan kishilar haqida yozuvlar mavjud.[22] Xodjalida halok boʻlganlar soni faqatgina oʻqdan halok boʻlgan qochoqlar bilan emas, balki togʻlarda muzlab qolganlar bilan ham hisoblanadi. „Memorial“ kuzatuvchilari uch bolasidan judo boʻlgan ayol bilan suhbatlashishdi. „Qorabogʻ“ 26.03.92 dagi gazetasi maʼlumotlariga koʻra qoʻmita 476 halok boʻlganlar oilasiga yordam koʻrsatgan.[1][22]

Shaharda qolgan aholi taqdiri

tahrir

Shahar qurollangan arman otryadlari tomonidan bosib olinganida, u yerda 300 tinch aholi qolgan, ular orasida 89 turk — axisklar boʻlgan.[1] Aholi, bosqin ishtirokchilari, „NKR“ rahbariyati hamda Xodjali tumani ommaviy axborot vosita vakillari maʼlumotlariga koʻra, qolgan tinch aholi asrga olingan va uch kun ichida Xonkendining (hukm qilish va transport qoʻshinlari markaziga), „Krasnaya“ qishlogʻi hamda Askeran tumani qamogʻiga koʻchirildi.[1] NKR rahbariyati bilan kelishilib, ayrimlari xususiy arman oilasi uylariga olib ketilgan.[1]

„NKR“ rahbariyati maʼlumotlariga koʻra bir xafta ichida barcha ayol va bolalar Ozarbayjonga olib borilgan. Ikki tomondan olingan maʼlumotlarga koʻra, Xodjali bosib olingan vaqtda Agdamga ketayotgan va asrga olingan 700 aholi 28.03.1992-yilda Ozarbayjonga qaytarilgan.[1] Ularning aksariyati ayol va bolalar edi. Shu vaqtda Xodjalining bir necha aholisi maʼlumotlariga koʻra ayollar, bolalar hamda erkaklar „almashish vositasi“ sifatida olib qolingan. Bu maʼumotlar „Memorial“ vakillari tomonidan tasdiqlangan. 13 martgacha Xodjalilik ayollar va yosh qizlar Askeranda asir sifatida olib qolingan. Bundan keyin ham ayollar Askeranda kuch bilan ushlab turilgan va bunga isbotlar mavjud.[1]

Asirlar va Xodjali himoyachilarini saqlash sharoitlari

tahrir
 
Majburiy koʻchirilganlar — Agdamdagi Xoʻdjali qirgʻini guvohlari

„Memorial“ huquqni himoya qilish markazi kuzatuvchilari maʼlumotlariga koʻra, Xankendidagi Xodjalining tinch aholisi hamda Ozarbayjon birlashmalari aʼzolari qamoqxona markazida oʻta yomon sharoitlarda saqlangan.[1] Tashqi koʻrinishidan asrlar kuchdan qolgan, uzoq muddat och qolishgani hamda muntazam ravishda doʻpposlanganligi maʼlum boʻldi. Shuni taʼkidlash kerakki, kuzatuvchilar faqatgina bir nechta asrlar bilan uchrasha olishdi.[1]

Qamoq raisi mayor Xachayturyan asrlarga bir necha daqiqaga ham gaplashishga ruxsat bermadi.[1] Bunday imkoniyat faqatgina bir marotaba berilgan. Asrga olingan hamda keyinchalik almashtirilgan Xodjali aholisi va shahar mudofachilari muntazam ravishda doʻpposlanganini aytishdi.[1]

Allaxverdi Bagirov Xodjali qirgʻini vaqtida jang joyida arman askar bosqinchi jasadlari va asrlarni ozarbayjon asrlariga almashgan Allaxverdi Bagirovning xizmati katta boʻldi.[1] Arman polkovnigi Vitaliy Balasanyanning yordamida uch kun ichida armanilar qoʻlidan 1003 asrni tortib oldi (ozod qildi). Allaxverdi Bagirov arman asrlarini avtobusda olib keldi va xoʻjayinlariga topshirdi.[1] U murdalarni kafanga oʻrab Agdam masjidida koʻmdi.[23] Agdamning Karagachi qabristoniga asirlar olib kelindi.[24] Harbiy operator Seyidaga Movsumli va Chingiz Mustafayevlar Allaxverdi Bagirov va Vitaliy Balasanyanlar muzokaralarini yozib olish imkoniyatiga ega boʻlishdi.[25][26]

Jasadlarni yigʻish

tahrir

Xodjali voqealari vaqtida aholi Agdam yoʻnalishida emas, togʻ va oʻrmonlar tomoniga qochishdi, sababi arman qurolli otryadlari Agdam yoʻlidagi Garagaya tepaligini egallab olishdi. Askeran tomonidan Xodjaliliklarga yordam bera olmagan qoʻshin guruhi xodjaliliklarga yordam berish rejasini tuzishdi va Garagaya operatsiyasini boshlashdi. Bu operatsiya yuqori rahbariyat tomonidan tayyorlangan. Xodjali voqealari boshlanganida Garagaya armanilarda boʻlgan. Faqatgina 26 fevralda tirik qolgan odamlardan holat haqida maʼlumot olib, mahalliy Agdam batalyoni tinch aholini ozod qilish operatsiyasini boshladi. Shundan soʻng Shelli qishlogʻi yoʻnalishi boʻylab tinch aholi ozod etildi. Garagaya operatsiyasi natijasida 200 ga yaqin aholi asirlikdan ozod etildi, 100 ortiq murda Agdamga olib kelindi. Xodjaliliklarning murdalari Garagayaning qarshi tomonida Askerandan bir oz oldindan boshlandi. Bu hududlar armanilar boshqaruvi ostida boʻlgan.[27]

 
Xodjaliliklar murdalari asosan shaharda va Askeran, Katuka hamda Naxichevanikda boʻlgan

Agdam batalyoni komandirlaridan biri Allaxverdi Bagirov hamda Askeran batalyoni komandiri Vitaliy Balasyan oʻrtasidagi muzokaralar natijasida, xodjaliklarning qolgan murdalari yegʻildi.[27][28] Shunday qilib, voqealardan ikki kun oʻtgandan soʻng, qarshi tomon bilan muzokaralardan soʻng, Allaxverdi Bagirov Askeran batalyoni komandiri bilan uchrashdi va Ozarbayjon tomoni murdalarni olib ketishini va syomka olib borishini aytib oʻtdi (oʻsh paytda Bagirov bilan birga harbiy operator Seyidaga Movsumov boʻlgan).[29] Vitaliy avval syomkalarga qarshi edi, lekin ikki arman askari ozarbayjonliklarni hamma joyda kuzatib yurishi va faqatgina ularning ruxsati bilan suratga olish sharti bilan rozi boʻldi. Kelishuvdan soʻng ular armanilarning moshinasiga oʻtirib toʻgʻri Xodjaliga ketishdi. Ular bilan ikki yuk moshinasi yoʻlga chiqdi. Moshinada bitta Xodjali mudofa batlyon guruhi boʻlgan. Ular murdalarni yegʻishi kerak edi. Askeran togʻi oldidagi Askeran koʻprigiga yetganda, koʻprik tagi va atrofi toʻla murda ekanligini koʻrishdi. Aksariyatining boshi tanasidan judo qilingan, koʻzi oʻyilgan, yuzidan terisi shilingan, vahshiylik bilan qiynoqlarga solingani maʼlum boʻldi. Movsumov har qancha suratga olishga urinmasin, unga yoʻl qoʻyishmadi. Ozarbayjon askarlari murdalarni yegʻa boshlashdi. Oʻlganlar orasida chaqaloqlar, qizlar, qariyalar boʻlgan. Ayrimlari arqon va zanjirlarga bogʻlangan edi.

Bir oz oldinga yurganda koʻp sonli Ozarbayjon askarlari murdalarini koʻrishdi.[30] Ular jang holatida oʻlishgan. Ular orasida Alif Xajiyev murdasi ham bor edi. Uning yuzi kurtka bilan yopilgan edi, shuning uchun armanilar uni tanishmadi va olib ketishga ruxsat berishdi. Armanilar ham murdalar orasida alla kimni yaʼni Adil Guliyevni qidirishdi.[30] Armanilar Seyidaga Movsumovga Adil Guliyev jasadini koʻrsatib soʻraganda, u uing jasadi emasligini aytdi. Alif Xadjiyev murdasidan nariroqda quloqlari kesilgan qariya murdasi bor edi.[27] Boshqa joyda butun bir oila jasadlari yotgan edi. Yoʻl yuzida qari eri va xotin sim bilan bogʻlangan, erkakning boshi tanasidan judo qilingan, ayolning esa qulogʻi va burni kesib tashlangan edi. Seyidaga Movsumov hammasini tasmaga yozib olishga harakat qildi. Jasadlar Gargarchay daryosi sohillaridan togʻlarigacha yotgan edi.[30][31] Askarlar Gargarchayga yetganida, armanilar koʻprikdan daryoga bir yuk moshina jasad otib yuborishdi.

Movsumov va jasadlarni yegʻgan askarlar tepaga koʻtarilganida, ular vertolyotda Chingiz Mustafayev kelganini koʻrishdi.[28] Armanilar vertolyotni yoqib yuborishdi.[28][30] Chingiz jang maydonida dushmanlarga qarama-qarshi qolib Naxchivanik tomonidan tasmaga tushirdi.

Mustafayevdan tashqari Movsumov u yerda boshqa muxbirlarni ham koʻrdi. Ulardan biri „Sahar“ gazetasi muxbiri Shamil Sabiroglu edi, boshqasi esa xorijiy jurnalist. Chingiz Mustafayevning soʻzlariga koʻra, u 28 fevral kuni birinchi marotaba kelganida radiusi 500 metr boʻlgan joyda butun maydon murdalarga toʻla boʻlgan.[30] Mustafayev havodan jasadlarni yegʻayotgan ozarbayjon askarlarini koʻrdi.[32] Hudud arman harbiylari tomonidan nazorat qilinganligi sababli uchuvchilar avval qoʻna olmadi.[27][33] Va nihoyat qoʻnganida oʻq ovozlari eshitildi va vertolyot yana havoga koʻtarildi. Mustafayev bilan kelgan militsiya xodimlari barcha toʻrtta jasadni olib ketishdi. Chingiz Mustafayev va u bilan birga kelgan besh kishi bu hududda qolishdi (Askeran — Naxchivanik yoʻli orasida 25 metr, choʻchqa fermasi oldida) va suratga olishni boshlashdi.[32] Mustafayevning gapiga koʻra ularning oldidan ikkita armanilarga toʻla moshina oʻtib ketdi. Mustafayev aytishicha uning oldidagi ikkita odam bunday jasadlarni koʻrib hushidan ketib qoldi, koʻpchilikning yuragi xuruj boʻldi.[33] Soʻng vertolyot kelib Chingiz Mustafayevni olib ketdi.[30]

Oʻsha kuni Bagirov askarlari 85 jasadni olishda ishtirok etishdi, ularning orasida Alif Xadjiyev hamda Adil Guliyev jasadlari boʻlgan, keyinchalik ularga Milliy Qahramon unvonini berishdi.[29] Kechki payt Agdam yaqinida bu guruhlarni Röytersin fotomuxbiri Frederik Langen rasmga oldi.[34] "The New York Times gazetasiga intervyusida Langen shunday dedi:

“Birinchi yuk mashinasida men 35 jasad, ikkinchisida ham taxminan shuncha jasadni ko’rdim. Ayrimlarining boshi tanasidan judo qilingan, yonib ketgan edi. Ularning barchasi erkak edi, ayrimlari esa harbiy formada edi”.[35]

Hammasi boʻlib Bagirov askarlari Katuk, Naxchianik, Askeran va Xodjalidan 180 yaqin jasad yegʻildi. Ularning aksariyati tanib boʻlmas holatda edi.[28]

2 mart kuni Chingiz Mustafayev xorijiy jurnalistlar bilan birga harbiy harakatlar joyiga kelganida, jasadlarning ahvoli yanada dahshatli ahvolda edi. „Izvestiya“ gazetasiga intervyusida Mustafayev bir necha kunda ularning ahvoli yanada yomonlashganini aytib oʻtdi.[32]

qirgʻin qurbonlari

tahrir

Koʻpgina Ozarbayjon va xorijiy ommaviy axborot vositalarida Xodjali qirgʻini natijasida 63 bola, 106 ayol, 70 qariya oʻldirilganligi qayd etilgan.[36][37] Xoʻdjalining 613 aholisi oʻldirildi, 8 oila toʻliq yoʻq qilindi, 25 bola otasi va onasida mahrum boʻldi, 130 bola yoki otasi yoki onasidan mahrum boʻldi.[37] Dushman oʻqidan 76 bola halok boʻldi, 487 yaralandi, 1275 tasi asrga olindi. 150 kishi garovga olindi, ularning orasida 68 ayol, 26 bola boʻlgan.[37] Ularning taqdiri bugungi kungacha nomaʼlum.

Ozarbayjon Parlamentining qonun va huquqlarni himoya qilish boʻlimi guruhi rahbari Namik Aliyevning taʼkidlashicha 23 aprelda Xodjali voqealarini oʻrganish natijasida Agdamda 213 nafar Xodjali qurbonari koʻmilgan.[38] Agdamning vaqtinchalik kasalxonasiga tushgan ayrim jasadar kombatlar sifatida qabul qilingan.[38] "Helsinki Watch taʼkidlashicha 180 nafar Xodjali aholisi daraksiz yoʻqolgan.[39]

„Qora bogʻ“ kitobi muallifi Tomas Vaalning fikricha, vojea natijasida 485 kishi muzlab halok boʻldi.Ozarbayjonning rasmiy hisoblariga koʻra, 25-26 fevral kunlari haloq boʻlganlar soni 613 kishi, ulardan 63- bolalar, 106 ayol, 70 qariyalar edi.[40]

Xodjali aholisi mulki

tahrir

Xodjali shahrini tark etayotgan aholi eng kerakli buyumlarini ham olib keta olmadilar.[1] Xodjali aholisiga xatto mulkining bir qismini ham olib ketishga yoʻl qoʻyishmadi.[1] Koʻp uylarning eshigida ularning yangi egalarining familiyalari yozib qoʻyilgan edi. „Memorial“ kuzatuvchilari hech narsa bilan oldi olinmagan morodyorlikning guvohi boʻlishdi.[1] Shaharda qolgan mulk, Xankendi aholisi va atrofida yashaydigan aholi tomonidan talon-toroj qilindi.[1] NKR oliy boshqaruvi buyrugʻiga koʻra, muhtoj armanilar Xodjalidagi uylarga koʻchirilgan va ularga orderlar berilgan.[1]

Xodjali qirgʻini davrida guvohlarning xotirasida qolganlar

tahrir
 
1992-yil Boku poyezdida Xodjali qirgʻini natijasida halok boʻlganlar va yaralanganlar olib kelindi. Jasadlar tez yordam mashinalarida ham olib kelingan

33 yoshli ishchi Nigyar Azizovaning „Helsinki Watch“-a (Human Rights Watch) ga aytishicha, odamlarni oʻldira boshlanganidan soʻng ular orqaga qaytib turli tomonlarga qocha boshlashdi.

Olomon 60 metrga cho’zilgan. Men odamlarning o’rtasida edim, tez orada ko’pchilik aholi o’ldirildi. Ular baland baqirib o’lishdi. Men ularni yuzidan tanidim. Oldidan o’tganda men ularning yuzini ko’rardim. Bolalar buni ko’rmasligi uchun biz ularni ko’zini yopardik.[38]

Keyinchalik asrga olingan yosh Ozarbayjon ayoli „Helsinki Watch“ ga shunday deydi:

U yerda qazilgan yer bor edi. Biz maydonga yaqilnlashdik va bizga qarata o’q ochayotganini ko’rdim. Bu yerda tahminan 60 kishi bor edi. Men bilan qochayotganlarning ko’pchiligiga yaralanib halok bo’lishdi.[38]

Xodjali qirgʻini guvohi Xasan Allaxyarovning aytishicha:

Tank bizga qarata o’t ochganda biz turli tomonlarga qocha boshladik, men har tomonda jasadlarni ko’rdim, men bilan qochayotganlarning ko’pchiligi halok bo’ldi.[38]

Xodjali qirgʻini guvohi Xichran Alekberovning aytishicha:

Naxchivanikda tonggi soat 9:00 edi. U yerda ekin yerlari va jasadlar bor edi. Ularning soni yuzga yaqin edi. Men ularni sanamaslikka harakat qildim. Bu maydonda men yaralandim. Ular Alif Xadjiyevnini ham yaralashdi men unga yordam bermoqchi bo’ldim, lekin o’zim ham qornimdan yaralandim. Maydonda boshqa jasadlarni ham ko’rdim, ular terisining rangi o’zgarmagan edi.[38]

Xodjali qirgʻini guvohi Baloglan Allaxyarovning aytishicha:

Naxchivanikda soat ertalabki 8:00 edi, ular o’q ochganda biz maydonning o’rtasida edik. Ular o’qni faqatgina bir tomon – o’rmondan ochgan. Keyin xotinim va kelinim bilan qochayotganimda 20 metr masofada otib o’ldirishdi. Kelinimga 3 joyiga – boshi, qorni va oyog’iga otishdi. Xotinimga esa beliga otib o’ldirishdi. Armanilar ularning barmoqlarini kesib olishdi.[38]

Xodjali qirgʻini guvohi Nazilya Axmedova ertalab 8:00 da qochayotganida oyogʻidan yaralandi:

Biz emaklab qochdik. Oyog’ida turganlarning barchasi yaralandi. Oyog’imni rostlash uchun turganimda men ham yaralandim, men ko’p sonli yaralangan odamlarni ko’rdim, ular orasida biz alohida emakladik. Yaralangandan so’ng men ko’pchilikni ko’rmadim, ular o’rmonda berkinib oldilar. Kechki soat 7:00 gacha men qorda qoldim. So’ng Xalq Fronti a’zolari keldi va bizga qochishga yordam berishdi.[38]

Xodjali jangida ishtirok etgan Ozarbayjonning Milliy Qahramonlari

tahrir

Xodjali himoyasida yettita milliy qahramon ishtirok etdi.[4] Guvoh, keyin esa Xodjali jangida oʻldirilgan Shoxrat, Ozarbayjon Prezidenti tomonidan „Qahramonlik uchun“ medali bilan taqdirlangan.[4]

  • Alesker Novruzov himoya guruhidagi birinchilardan edi, keyinroq u batalyon jangchisi boʻldi, otishni bilgan va qurolni ishlata olgani uchun qolganlarni oʻrgatdi. Xodjali himoyasi qoʻmita aʼzolari armanilarning oʻt ochish nuqtalarini yoʻq qilishdi, arman guruhlarini yoʻq qilish uchun rejalar tuzib ularni amalga oshirishgan. Ertalabki soat 5 da Alesker guruhi himoya nuqtalarida armanilarning keng miqiyosdagi bosqinlarini ushlab qolishdi. Ular dushman hujumini toʻxtatishdi va ularni yakson qilib yaqiniga yoʻlatishmadi. Lekin qurol va oʻqlar tugab qarshi turishning iloji qolmadi.[41] Guruh komandiri Alesker Novruzov yagona besh qavatli binodan ortga chekinishga buyruq berdi. Bu besh qavatli bino yaqinida yaralandi va hushsiz holda asrga olindi. Uni turli qiynoqlarga solib qurbon qilishdi.[42][42] Ozarbayjon Respublika prokuraturasining tergov guruhi bu holat haqida yetarlicha maʼlumot va tushuntirishlarga ega.[43] Shuningdek, guvohlar tomonidan berilgan maʼlumotlar ham mavjud, bu maʼlumotlar bir necha bor gazetalarda chop etilgan va kitoblarda yozilgan.[43]
  • 1992-yilning 25 fevralida Elif Xadjiyev va uning koʻmakchilari dushmalaga jiddiy qarshilik koʻrsatishdi, lekin kuchlar teng emas edi. Elif Xadjiyev yangi kuchlar bilan odamlarning hurmati va ishonchi uchun ortga chekinmadi.[43] Birinchi navbatda u aholini tinchroq va xavfsizroq joylarga koʻchirmoqchi edi.[43] Agdam tumanining bir qismini qonli tun qopladi.[43] Shunday xavfda ham ayrimlar Alif Xadjiyevni kutishardi, lekin bunday hollarda u shiddat bilan ortga oʻgirildi.[43] Avtomatik oʻq Alif Xadjiyevning yuragiga tegadi.[43] Uning jasadi besh kun davomida maymunjon butasi tagida qolib ketadi.[44] Uning Nazim ismli ishchisi, Xadjiyev oʻldirilganida buta tagiga qoʻyib, kurtka bilan yopib qoʻyadi, Nazim Alif Xadjiyevning jasadini olayotganida bir Armani „Agar bu jasad Alif Xadjiyevnikiligini bilib qolsalar, sizlarga uni bermaydilar“ deydi.[44] Shuning uchun Xadjiyevning jasadini mashinada olib ketib berkitib qoʻyishadi.
  • 1991-yilda Tofik Xuseynov tashabbusiga koʻra „Xodjali mudofa batalyoni“ ni tashkil qiladi[4] 1992-yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi u dushmanlar bilan oxirigacha kurashadi va aholini xavfsizroq joyga olib chiqadi. U soʻnggi oʻqigacha kurashadi, oxirida oʻzini hamda yonidagi 10 armanilarni granata bilan portlatadi.[45]
  • 1992-yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Ingilan Ismailov yaralangan hamda oʻlgan kishilarni tashir ekan, jasorat koʻrsatadi va aramilardan qasd olish imkoniyatlarini qidiradi. Gunohsiz insonlar uchun qasd olish uchun u Agdam atrofida kurashadi. Uning soʻnggi jangi Dashbashi choʻqqisida boʻldi. Choʻqqiga chiqish uchun 25 arman askarlarini yoʻq qildi, oʻzi esa mardonavor halok boʻldi.[4]
  • 1992-yil 18 fevralda Xodjalidan ayollarni qutqarib olib chiqqan Adil Guliyev 11 jangda ishtirok etdi. Blokadani yorib oʻtish uchun u arman postiga yaqinlashdi. Postda ular arman bosqinchilariga koʻz ochishga bermay 21 kishini oʻldirishdi. Xonaga kirganida u va uning doʻsti Ilgar oʻq yedi. Adil Guliyev uni pana joyga olib oʻtmoqchi boʻldi, lekin dushman uni oyogʻidan yaraladi. Ilgar hayotdan koʻz yumadi, Djabbor esa dushmanlarini oʻldiradi. Bu jangda Djabbar va Xafiz yaralanadi. Yaralangan Adil Guliyevga xirurgik operatsiya kerak edi, lekin bu paytda kasalxonaga olib borish yoki doʻxtir olib kelishni iloji boʻlmagan. Yaralangan jangchilar, katta qiyinchiliklarni kechib oʻtib postga olib keladilar[46] 1992-yilning 25 fevralida jangdagi doʻstlari uni zambilga qoʻyib Guliyevni Xodjali qirgʻinidan qutqarishga harakat qilishdi. Xodjalining barcha aholisi uning odamlarni qutqarishdagi bebaho xizmatlarini anglashardi. Uni Ketik qishlogʻiga olib kelishadi. Lekin togʻ jangida ular armanilarning pistirmasiga tushishadi. Adil Guliyevni olib ketayotganlarni barchasi oʻldiriladi, bitta oʻq esa Adilning oʻziga tegadi. Besh kundan soʻng, 2 martda Adil Guliyevning jasadini olib ketishadi.[46]
  • 1992-yilning 26 fevralida Fizuli Rustamov avtomat bilan qurollanib Naxchvanli qishlogʻi yaqinidagi Ketik qishligʻida qizlar va ayollar armanilarga asirga tushmasligi uchun jangga kiradi. U ikki marotaba ayol, bola va qariyalarni arman harbiylari qoʻlidan qutqaradi va ularni toʻgʻri Agdamga yuboradi. Rustamov odamlarni uchinchi marotaba qutqarmoqchi boʻlganida koʻp sonli armanilar uni yaralashdi. Uning doʻstlari katta qiyinchilik bilan Agdamdagi kasalxonaga olib borishdi lekin hayotini saqlab qola olishmadi.[4]
  • 1992-yilning 26 fevralida Shoxrat Xasanov, mudofa batalyoni aʼzosi sifatida arman qurolli kuchlariga qarshi kurashadi.[4] Armanilar u jarohatlanganidan soʻng asirga olishdi. Uni qiynoqlarga solib oʻldirishdi, avval uni qoʻli va oyogʻini kesib tashlashdi, soʻng koʻzlarini oʻyib olishdi va shu tarzda oʻldirishdi. Shoxrat Xasanov jasadi bir oydan soʻng topildi va Bokudagi Shohidlar bogʻida koʻmildi.[4]

Reaksiyalar

tahrir

Ozarbayjon reaksiyasi

tahrir

Jurnalist Tomas De Vaal takidlashicha, Ayaz Mutelibov oʻzining siyosiy raqiblarini shu voqealarda aybladi, lekin keyinchalik oʻz soʻzlaridan voz kechdi.[47] 3 marta oʻtgan Ozarbayjon Parlamenti kengashida, oppozitsiya deputatlari teleoperator Chingiz Mustafayevning filmini koʻrsatishni talab qilishdi. Boshqaruv rejimi bunday vahshiylikni koʻrib dahshatga tushdilar. 6 mart kuni Xalq Fronti boshqaruvi Mutalibovga talab qoʻyishdi, shundan soʻng, u isteʼfoga chiqdi. Yangi saylangan spiker Yakub Memmedov rasmiy holda hukumatni boshqara boshladi.[48][49][50]

1993-yilda Ozarbayjon Prezidenti Haydar Aliyev tashabbusiga koʻra 26 fevral qirgʻin kuni deb tan olindi.[51] Haydar Aliyevning 498 sonli 1997-yilning 25 fevralidagi qaroriga koʻra, soat 17:00 Ozarbayjon Respublikasi hududida qirgʻin qurbonlari xotirasiga bir daqiqa sukut saqlash eʼlon qilindi.[4] Xodjali qirgʻini munosabati bilan 2002-yilning 25 fevral kuni ozarbayjon xalqiga murojatida Haydar Aliyev shunday dedi:

Xodjali qirgʻini shahidlari xotirasi oldida bu bizning fuqarolik va insoniylik qarzimizdir. Boshqa tomondan, bu vojeani xalqaro siyosiy – huquqiy baholanishi, uni asoschilari, tashkilotchilari va bajaruvhilarini jazolanishi, insoniyatga qarshi qaratilgan bunday vahshiy bosqinchilik boshqa qaytarilmasligiga qaratilgan.[52]

— Haydar Aliyev

2014-yilda Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev qirgʻin haqida quyidagilarni aytib oʻtdi:

Xodjali qirgʻini qonli varoq bo’ldi va 200 yillik etnik tozalash siyosati va arman millatchilari va ularning tarafdorlari tomonidan xalqimizga qarshi uyushtirgan qirgʻinining davomi bo’ldi”.[53]

— Ilhom Aliyev

2017-yilda 40 mingdan ortiq odam umumxalq yurishda ishtirok etdi, bu yurish Bokudagi Azadlig maydonidan Xatain tumanida qurilgan „Ona yigʻisi“ yodgorligigacha davom etgan.[54][55]

Aramaniston Reaksiyasi

tahrir
 
Zori Balayan

NKR Oliy Qoʻmitasi Xodjaliga bosqinchilik vaqtida zoʻravonlik voqealariga afsuslarini bildirdi. Lekin, Xodjali okkupatsiyasi bilan bogʻliq jinoyatlarni tekshirishga kelsak, hech narsa koʻrsatilmadi. „Memorial“ kuzatuvchilari bilan suhbatlashgan mansabdor shaxslar Xodjali okkupatsiyasi davomida vahshiyliklar sodir boʻlganini rad etishmadi, bunga sabab qilib Armaniston qurolli kuchlari qatorida hamda ozarbayjon tomonidan oʻldirilganlarda jinoiy oʻtmishli shaxslar boʻlgan deyishdi.[1]

Terrorchi akasi Monte Melkoyanga atab kitob yozgan muallif Markar Melkoyanning aytishicha, „shahar strategik maqsad boʻlgan, lekin shu bilan birga bu oʻch olish edi“. Muallif shuningdek, ikki arman otraydlari „Arabo“ hamda „Aramo“ jangchilarini roʻlini tavsiflaydi va Xodjali tinch aholisini qanday vahshiylik bilan oʻldirganini batafsil yozgan. Uning soʻzlariga koʻra Xodjalining ayrim aholisi olti mil yurib havfsiz joyga deyarli yetib kelishgan, lekin (arman) askarlari ularni quvib yetishdi. „Soʻng pichoqlarini olib odamlarni soʻya boshlashgan“.[56][57]

Yozuvchi — jurnalist David Xerdiyan oʻzining „Vo imya kresta“ kitobida Xodjalida ozarbayjon turkalari ustidan armanilar uyushtirgan vahshiyliklar haqida magʻrurlik bilan yozadi. Kitobidagi 19 dan 76 betgacha Xodjali qirgʻini haqida shunday yozadi:

Sovuq erta tongda, Dashbulag deb nomlangan joy oldidagi botqoqolik oldidan o’tish uchun, biz jasadlardan ko’prikka o’xshagan narsa qurdik. Men jasadlarni ustidan yurishga bosh tortganimda, Oganyan ismli podpolkovnik qo’qrmasligimni buyurdi. Men komandir buyrug’iga bo’ysundim va botqoqdan o’tish uchun 9-10 yoshli qiz jasadi ustidan bosib o’tishga majbur bo’ldim. Mening shimim va oyoq kiyimim qon bo’ldi. Shu tarzda 1200 murda ustidan o’tdim.[58]

— Davil Xerdiyan

Jasadlarni yoqish bilan shug’ullangan “Gaflan” arman guruhi 2 martda 2000 turkiylar jasadini yeg’ib, Xodjalidan kilometr uzoqlikda yoqib yubordi. So’nggi yuk mashinasida qo’li va bo’ynidan yaralangan o’n yoshli qizchani ko’rdim. Yaxshilab qaraganimda u nafas olayotganini ko’rdim. Sovuq, ocharchilik va yaralanganiga qaramay u tirik edi. Men hech qachon o’lim bilan olishayotgan qizning ko’zlarini esimdan chiqara olmayman. Keyin Tigranyan familiyali askar qizni qulog’idan ko’tarib mazut bilan sepilgan o’raga otib yubordi. So’ng ularni yoqib yuborishdi. Bu o’radan yordam berish haqida yolvorishlar eshitildi.[58]

— Davil Xerdiyan

Yozuvchi — shoir Zori Balayan „ Ruhlarimizni hayotga qaytarish“ kitobida Xodjalida 1992-yil 26 fevral kuni uyushtirgan qirgʻin haqida quyidagicha yozadi:

Xodjalida egallab olgan uyga, Xachatur bilan uyga kirganda, bizning askarlar bir bolani tirsagidan oynaga mixlab qo’yishgan ekan. Ko’p shovqin qilmasligi uchun, Xachatur uning og’ziga onasining kesilgan ko’kragini tiqib qo’ydi. So’ng men uning boshidan, ko’kragi va qornidan terisini shilib yubordim u 7 daqiqadan so’ng jon berdi. Mening jonim yig’lardi. Xachatur bolaning jasadini chopib, turklar bilan bitta ildizga ega itlarga otib yubordi. Kechki payt turkiy otryaddagi uch kishi bilan shu ishni qildik. Lekin men armani, vatanparvar va fuqarolik vazifalarini bajardim. Men har bir armani bizlar uchun mag’rurlik his etishini bilar edim.[59]

— Zori Balayan

Xodjalidagi voqealar Armaniston prezidenti Serj Sarkisyan noqoqnuniy separatist „mudofa kuchlari qoʻmitasi“ boshqargan paytda sodir boʻlgan va shuning uchun bu sohada uning fikrlari eng muhim fikrlardan hisoblanadi. Sarkisyanning quyidagi fikrlari Xodjalida sodir etilgan jinoyatlarni bajarganlar ustidan hech qanday shubha tugʻdirmaydi:

Xodjalidan avval ozarbayjonlar armanilar ular bilan hazillashayotgan va armanilar fuqarolarga qo’l ko’tarmaydi deb o’ylashdi. Lekin bu stereotipni sindira oldik. Va mana nima sodir bo’ldi. Va yana shuni takidlash kerakki, bu yigitlar orasida Boku va Sumgaitdan qochganlar ham bor edi ”.[57]

— Serj Sarkisyan

Minglab odamlarning oʻlimiga pushaymonmisiz degan savolga Serj Sarkisyan hech qanday xijolatsiz shunday javob beradi:

Men hech narsaga afsuslanmayman, bu minglab insonlarning hayoti evaziga ham bunday larzalar kerakdir.[57]

— Serj Sarkisyan

Xodjalidagi qirgʻin faktini tan olgan kam sonli Armanistonliklar orasida, huquq himoyachisi Mikael Danielyan hamda jurnalist Vaxe Aetyanni keltirish mumkin.[60][61][62]

Boshqa mamlakatlar reaksiyasi

tahrir
  •   Canada 2007-yilda Kanadaning Ommaviy havfsizlik Vaziri Monte Kvinter Xodjalidagi qirgʻin haqida birinchi marotaba eshitishini va jahon hamjamiyati bu hodisani tan olishi muhim ekanligigni takidladi.[63]
  •   Mexico 2011-yilda Meksika Parlamenti deputati Markos Peres Xodjalida sodir boʻlganlarni qirgʻin deb atadi va „Xodjalini yer yuzidan tabiiy ofatlar emas, balki inson qoʻllari yoʻq qildi“ deb aytgan.[64]
  •   Turkey 2012-yilda Turkiyaing Milliy Harakat Partiyasi lideri Devlet Axcheli shunday deydi: „Bizning buyuk xalqimiz qardoshlarimizning hurmati va yashash huquqiga tajovuz qilgan armanilar qilmishiga jirkanchlik va lanat bilan qaraydi“. 2016-yilda Turkiya prezidenti Redjep Tayip Erdogan oʻz chiqishida shunday deydi: „Insoniyat saboq chiqarishi kerak boʻlgan hodisa bu Xodjalidagi qirgʻindir“[65][66]
  •   Israel 2013-yilda Isroil prezidenti Reuven Rivlin BMT ning Bosh Assambleyasidagi Xolokost qurbonlariga bagʻishlangan chiqishida Xodjali fojeasini ham takidlab oʻtdi va uni dunyoda sodir etilgan qirgʻina hamda ommaviy qatl qilinishlar safiga qoʻshdi.[67]
  •   Moldova 2013-yilning 4 iyulida Moldova parlamenti deputati hamda ombudsmen Aureliya Grigoriu Xodjalidagi qirgʻinni tan olishga chorladi. Jumladan u shunday deydi: „Xodjali voqealariga aybdorlarni jinoiy javobgarlikka tortish uchun mahsus tribunal tashkil qilish vaqti keldi“.[68]
  •   Russia 2016-yilda Rossiya Federatsiyasi davlat Duma deputati Dmitriy Savelyev oʻzining ochiq xatida shunday yozadi: „Agar Xodjalida sodir etilgan kabi fojealar esdan chiqib ketsa, bu yangi fojealarga olib keladi“.[69]
  •   Europe 2016-yilda Yevropa Ittifoqining Siyosat masalalari boʻyicha Italiya senatidan aʼzosi Demokratik partiya vakili senator Paolo Paleotti Senatning umumiy majlisida Xodjali qirgʻinini Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi Togʻli Qorabogʻ mojarosining eng fojelai hodisasi deb atadi.[70]
  •   Ukraine 2017-yilda Ukraina va Ozarbayjon parlamentlararo doʻstligi guruhining raisi hamda deputat Maksim Kuryachiy Xodjali fojeasiga aybdorlar jazo tortishi kerakligini aytishdi.[71]
  •   Indonesia 2017-yilda Indoneziya deputati Meutya Vaida Xodjali qirgʻini butun dunyoni larzaga keltirgan fojeadir deb takidladi.[72]

Matbuotda yoritilishi

tahrir

AQSH matbuotlarida

tahrir

Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi mojaroni yoritishga uringan AQSH nashrlari orasidan „WashingtonPost“, „NewYorkTimes“, „BostonGlobe“, „WallStreetJournal“, „SundayTimes“, „ChicagoTribune“ gazetalari hamda „Associatedpress“, „Time“ axborot agentliklari muhim oʻrin tutadi.[73][74]

1922-yilning 27 fevralida „WashingtonPost“ gazetasida amerika jamiyati diqqatiga amerikalik jurnalist Tomas Goltzning Xodjalidagi ommaviy qirgʻinlar aks ettirilgan maqolasi taqdim qilingan. Bu bilan cheklanibgina qolmay, oʻsha kecha qirgʻinlardan qiyinchilik bilan omon qolgan va Agdamda berkingan odamlar bilan uchrashdi va aslida voqealar qanday sodir boʻlganini bilib oldi. „WashingtonPost“ gazetasida (1992-yil 28 fevralda) maqolasi chop etilgan Tomas Goltz shunday yozadi:

Jang sodir bo’lgan joylardan sharqida (Agdam nazarda tutilmoqda - muallif) joylashgan masjid ma’lumotlariga ko’ra, chorshanba kuni Armani qurolli kuchlari tomonidan egallab olingan Ozarbayjon shahridagi jang joylaridan olib kelingan 27 murda bugun ko’mildi. Agdamdagi masjid imomi Seyid Muanogluning aytishicha, chorshanbadan boshlab qochoqlar 447 Xodjali fojeasi qurbonlarini qayd qilishdi. Ozarbayjon – Bokuning rasmiy shaxslari bosqin vaqtida 100 gacha qurbonlarni aniqlashdi, armaniston hukumati esa faqatfina ikkita ozarbayjonlikning o’limi haqida ma’lum qilishdi.[73]

— Tomas Goltz

„Ozarbayjon kundaligi“ asarida Tomas Goltz Xodjali qirgʻinini yoritayotgan hamkasblari xis-tuygʻularini tasvirlaydi:

Reutersin muhbiri Elif ko’rganlaridan qotib qoladi, suratchi Oleg Litvin shu darajada hayratga tushgan ediki, men uni murdalar, qabrlar, dod solayotgan va yuzini tirnayotga ayollar tomon undaganimdan so’nggina suratga ola boshladi.[73]

— Tomas Goltz

1992-yil 2 martdagi „The Washington Times“ maqolasida bu qirgʻin shunday tavsiflanadi:

Xodjalining tahminan bir necha minglik aholisi orasidan 1000 armanilarnin armiyasi tomonidan yo’q qilindi. Ozarbayjon televideniyesi jasadlar bilan to’lgan vagonlarni ko’rsatdi.[73]

Hodisa boshlanganidan soʻng bir necha kun davomida murdalarni yegʻib olib ketish uchun vertolyotlar yuborilgan, hodisa joyida shuningdek, xorijiy jurnalistlar ham boʻlgan. The New-York Times" gazetasining 1992-yil 3 mart kungi nashrida bu borada shunday yozilgan:

Vertolyotlar hududga uchgan bo’lda-da, ozarbayjon hukumari va jurnalistlar boshidan terisi shilib olingan uch bolaninig jasadini olib kelishdi. Ularning aytishicha armanilar vertolyotlarga qarata o’t ochishdi va bu qolgan jasadlarni terib olib ketishga imkon bermadi.[73]

Ozarbayjon matbuotida

tahrir

Xodjali qirgʻinini yoritish asosan Ozarbayjon Milliy qahramoni Chingiz Mustafayev nomi bilan bogʻliq. U oʻzining qisqa harbiy jurnalist karyerasi davrida Xodjalida sodir boʻlgan vahshiyliklarni yozib olib, Xodjali uchun muhim xizmat koʻrsatdi. Armanilarning ayovsiz oʻqlariga qaramay, bu qirgʻin dalillarini hujjatlashtirish uchun Chingiz Mustafayev bir guruh jurnalistlar bilan birga vertolyotda qirgʻin joyiga ikki marotaba borib keladi. U Xodjalining qorli maydonlarida yuzlab jasadlarni suratga oladi. Hujjatli filmini suratga olar ekan, Chingizning hayajoni eshitilib turardi.[75][76][77] Bularni koʻrib u shunday deydi:

O’ldirilganlar orasida 2 dan 15 yoshgacha bolalar, ayollar va qariyalar bo’lgan. Jasadlar holatidan ular sovuqqonlarcha va ataylab o’ldirilgani, hech qanday jang bo’lmagani, ular qarshilik ko’rsatmay o’ldirilgani, ularning aksariyati peshonasidan otib o’ldirilgani ko’rinib turibdi. Ayrimlari chetga olib boshidan otilgan, ayrimlar butun oila bo’lib otib o’ldirilgan. Ayrim jasadlarda bir nechta jarohat joylari bo’lgan. Bu yaralanganlarni boshidan otishganini isbotlaydi. Bolalarning quloqlari kesib olingan, o’rta yoshli ayolning yuzining chap tomonidan terisini kesib olishgan, erkaklarning boshidagi terisini kesib tashlashgan, boshidan oyog’igacha kesilgan jasadlar ko’rinib turardi.[77]

— Chingiz Mustafayev

Fotomuxbir Ilgar Djafarov, Shusha va Lachin tumanlaridagi xizmat safari tugaganidan soʻng, Xodjaliga yoʻl oladi. Uning albomining oʻziga xosligi shundaki, rasmlarida sodir boʻlayotganlrning alohida holatlari aks ettirilgan, har bir davr alohida qayd etilgan, ular butun davrni aks ettirgan. Muallif xronik va yilnomachi roʻlida chiqadi. Koʻpgina suratlarda tahkirlangan odamlar, shu jumladan bolalar va ayollarga nisbatan vahshiyliklar aks ettirilgan.[78] U Xodjali hayotini shunday tariflaydi:

Bu hodisalarni o’z ko’zim bilan ko’rish va tahqirlangan jasadlarni suratga olish oson bo’lmadi. Men daxshatga tushdim, o’zimni ko’z yosh to’kish va baqirib yuborishdan zo’rg’a tutib turdim. Armanilar oilani vahshiylarcha o’ldirishdi, har bir jasad tahqirlangan edi. Men ularni barchasini suratga olishim kerak edi.[78]

— Ilgar Djafarov

Buyuk Britaniya matbuotida

tahrir

Buyuk Britaniyada Reuters agentligi, The Times, Sunday Times, The Guardian gazetalari, BBC kanali hamda boshqa media organlar Xodjali haqida maʼlumot berishdi. Togʻli Qorabogʻga kelgan „Times“ gazetasi muxbiri Anatol Lieven koʻp sonli xorijiy jurnalistlar bilan birga, vataniga qaytganida koʻrganlari haqida shunday yozadi:

Qor bilan qoplangan Tog’li Qorabog’ cho’qqilariga yetganimizda, har yerda yotgan jasadlarni ko’rdik. Qochoqlar himoyalanib qochganda o’qqa tutilgani ochiq oydin ko’rinib turardi. Fuqarolik vertolyoti 4 jasadni oldi va shu vaqtda Ozarbayjon kinooperatori o’nlab jasadlarni yuqoridan suratga tushirdi. Agdam aerodromida ichi jasadlarga to’la fuqarolik vertolyotini ko’rdik. Ikkita qariya va kichik qizning jasadi qon bilan qoplangan, badanining pastki qismi esa souq va qiynoqlardan buralib ketgan edi. Ular otib tashlangan edi.[73]

— Anatol Lieven

1992-yilning 3 mart kuni BBC televizion kanali tonggi yangiliklarida qotillik haqida maʼlumot bera turib shunday kadrlarni namoyish etishdi:

Bu jasadlardan yeg’ilgan tog’ ko’rinishi edi. Muharrirning so’zlariga ko’ra operator hamda xorijiy jurnalistlar 100 ortiq erkak, ayol va bolalar jasadini ko’rishgan. Ular 1 metr masofadan boshiga o’q otib o’ldirilgan.[73]

1992-yil 29 fevral kuni The Independent gazetasi muxbiri Xelen Vomak shunday yozadi:

«Reuters» Axborot agentligi muxbiri Elif Koban shunday yozadi: chorshanba kuni sodir bo’lgan qirgʻinidan so’ng, ozarbayjonliklar son jihatidan ikkinchi o’rinda turadigan Xodjali shahrini talonchiligi davrida armanilar o’nlab ozarbayjonliklarni o’ldirishdi. Bu hodisalarga jahon hamjamiyati buni ko’rmay o’girilib yubordi. Azador bir kishi jurnalistlar guruhiga “Biz o’lyapmiz siz esa tomosha qilib turipsizlar” deydi.[73]

— Xelen Vomak

Fransiya matbuotida

tahrir

1992-yilning 14 martida Fransiya ommaviy axborot vositasining "„Le Monde“ gazetasi urushni shunday baholaydi:

Xorijiy jurnalist jasadlarning bosh terisi shilib olingani hamda ayolni uch bolasi bilan mixlab qo’yishganini ko’rdi. “Bu Ozarbayjon propagandasi emas – bu haqiqat”. Xodjali qirgʻini guvohi, Fransiya jurnalisti Jan Iv Yunet ko’rganlaridan shunday fikr bildiradi: “Biz Xodjali fojeasining guvohi bo’ldik, yuzlab o’ldirilgan tinch aholi – ayollar, bolalar hamda qariyalarni ko’rdik. Bu dahshatli ko’rinish edi. Men nemis fashistlari haqida ko’p eshitganman, lekin tinch aholi, shu jumladan 5-6 yoshli bolalarni o’ldirgan arman fashistlari nemis fashistlaridan ham o’tib tushdilar”.[73]

Turkiya matbuoti

tahrir

Xodjali qirgʻini sababli ogʻir davrlarda Ozarbayjon tomonidan axborot toʻsib qoʻyilganligi sababli Turkiya hamjamiyati axborot yetkazishga koʻmaklashdi.[73] Ilk bor Arman harbiylari tomonidan qotilliklar suratlari Rahbar Beshiroglu bilan hamkorlikda „Milliyyət“ gazetasida chop etilgan. Turkiya gazetalarining oldingi sarlavhalari toʻliq Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan edi. Ular qiyinchilik bilan tirik qolgan guvohlarning „Men Qorabogʻ qirgʻinini koʻrdim“ deb boshlanardi.[73]

Rossiya matbuoti

tahrir

Xodjali qirgʻini Rossiya ommaviy axborot vositalarining diqqat markazida boʻldi. 1992-yilning 12 iyunida „Svoboda“ rus gazetasi asosiy maqolasida „Bu fojeani amalga oshirganlarni oqlashning hech qanday sababi yoʻq“. Moskvada joylashgan inson huquqlari boʻyicha Memorial guruhi 1992-yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi Xodjalini bosib olishda inson huquqlari ommaviy tarzda buzilgan deb baholadi. Natijada Xodjali okupatsiyasi davrida inson huquqlarini ommavi ravishda buzilishi va fuqarolarni qiynoqqa solish haqida gap ochildi:

Armanilarning qopqoniga tushgan qochoqlar otib o’ldirildi. Shunga qaramay, ayrimlari Agdamgacha muvafaqiyatli yetib borishdi. Asosan ayol va bolalar (aniq sonini aytishning imkoni yo’q) sovuqdan tog’larda qotib qolishgan. Olingan ma’lumotlarga ko’ra, ayrimlari Agdam yaqiniga kelib, Pirjamal va Naxchivanik yaqinida zalojnikka olinishdi. Xodjalida almashtirilganlar ayrimlari o’ldirilganini aytdi. 4 kun davomida Agdamga 400 ga yaqin jasad olib kelingan. Jasadlarda xo’rlanish izlari bo’lgan.[73]

Rossiyalik journalist Viktoriya Ivleeva fotoobyektivida koʻchalarda yotgan jasadlar aks ettirilgan edi. Qorabogʻ urushi haqidagi oʻz maqolasida jurnalist asirga tushgan toʻrt farzandli ayol taqdiri haqida soʻz ochdi. Xodjali qirgʻini „Komsomolskaya pravda“, „Trud“ gazetalari hamda „Pasport“ moskva jurnalida yoritilgan.[74]

Boshqa mamlakatlar matbuoti

tahrir

Xodjali fojeasi shuningdek boshqa mamlakatlar matbuotida ham yoritilgan. Fojeadan soʻng, bir oz oʻtgach Irlandiyaning „The Irish Times“, Avstraliyaning The Age gazetalarida qotilliklar haqida maqolalar chop etilgan.[74]

qirgʻinni tan olinishi

tahrir
 
Massachusets shtati majlisining rasmiy ravishda Xodjali qirgʻinini tan olinishi haqidagi qarori

Bugungi kunda Xodjali qirgʻinini tan olsih — Ozarbayjon tashqi siyosatini asosiy yoʻnalishlaridan biridir. Bugungi kunda Xodjali qirgʻinini Ozarbayjondan tashqari Pokiston hamda Sudan toʻliq tan olgan.[5] Parlament darajasida fojeani Meksika, Kolumbiya, Chexiya, Bosniya va Gertsigoviniya, Peru, Gonduras, Panama, Iordaniya, Ruminiya tan olgan.[5] AQSHning 22 shtati Xodjali qirgʻinini tan olish haqidagi hujjatni qabul qilgan.[79]

2012-yil 20 noyabrida Djibutda oʻkazilgan Islom Tashkilotlari Hamdoʻstligining tashqi ishlar vazirlari kengashining 39 sessiyasida Xodjalida uyushtirilgan jinoyatlarni qirgʻin deb tan olish haqidagi rezolyutsiya qabul qilingan.[80]

qirgʻinni toʻliq darajada tan olgan mamlakat va tashkilotlar

tahrir

Parlament darajasida qirgʻinni tan olgan mamlakat va tashkilotlar

tahrir
  • 2012:
    •   Mexico Meksika 2012-yil 2 fevralida Meksika Senatida qabul qilingan qonunida Qorabogʻning Xodjali shahrida 1992-yilning 25 fevralidan 26 fevraliga oʻtar kechasi sodir boʻlgan fojea qirgʻin deb tan olingan.[86][87]
    •   Kolumbiya Kolumbiya. 2012-yil 24 aprelida, Kolumbiya parlamentining 102 deputati ovoz berishi natijasida Xodjali qirgʻini rasmiy darajada tan olishdi.[88][89][90]
  • 2013:
    •   Czech Republic 2013-yilning 19 fevralida Chexiya parlamenti Xodjali qirgʻinini rasmiy ravishda tan oldi.[91]
    •   Bosnia and Herzegovina 2013-yil 26 fevralda Bosniya va Gertsegovina parlamenti Xodjali qirgʻinini rasmiy ravishda tan oldi.[92][93]
    •   Peru 2013-yil 14 iyunda Peru parlamenti Xodjali qirgʻinini rasmiy ravishda tan oldi.
    •   Panama 2013-yil 7 avgustida Panama Respublikasining Milliy Assambleyasi „Armaniston Qurolli Kuchlari tomonidan Ozarbayjon hududini okkupatsiyasi“ haqida rezolyutsiya qabul qildi.
  • 2014:   Honduras 2014-yil 17 yanvarda Gonduras parlamenti Xodjali qirgʻinini tan olish haqida № 303-2013 qarori qabul qildi.
  • 2016:   Jordan Iordaniya parlamenti Xojali qirgʻinni rasman tan olgan.[94]
  • 2017:
    •   Djibouti Jibuti Milliy assambleyasi (parlamenti) yalpi majlisida mutlaq koʻpchilik bilan Xojali qirgʻin toʻgʻrisida qaror qabul qildi.[95]
    •   Scotland Shotlandiya. 2017-yil 22 fevralda Shotlandiya parlamenti Xodjali fojeasi bilan bogʻliq rezolyutsiya qabul qildi.[96]

Xodjali qirgʻinini tan olgan AQSH shtatlari

tahrir
 
FXodjali qirgʻinini tan olgan shtatlar (AQSH) (2016-yil 20 fevralda yangilangan)

2013-yilning 25 yanvarida Amerikada istiqomat qiladigan ozarbayjonliklar, Xodjali qirgʻinini tan olish maqsadida Oq uyning „Biz xalq“ boʻlimi veb saytida petitsiya qoʻyishdi. Tez orada petitsiyani turli mamlakatlardan 100 mingdan ortiq kishi imzolagan.[97]

Bugun AQSHning 22 shtatida Xodjali bilan bogʻliq hujjatlar qabul qilingan.

Xalqaro huquqlar boʻyicha javobgarlik

tahrir
 
Xodjali qirgʻinining ikki yashar qurboniga bagʻishlangan Pankart

2013-yilning 15 fevralida Xodjali qochoqlari Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Kengashi, Yevropaning Havfsizlik va Hamkorlik Tashkilotlariga murojat qilishdi. Dunyoning nufuzli tashkilotlari boʻlmish, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Kengashi, Yevropaning Havfsizlik va Hamkorlik Tashkilotlariga murojat qilishning asosiy sababi bu — 1992-yil fevralida armaniston tomonidan Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻida uyushtirilgan Xodjali qirgʻini haqida jahon hamjamiyatiga maʼlum qilish va bu qonli jinoyatga huquqiy hamda siyosiy baho berishdir.[52]

Inson huquqlari boʻyicha Yevropa Sudining 2010-yil 22 aprelidagi qaroriga koʻra, etnik ozarbayjonliklardan tashkil topgan Xodjali tinch aholisini yoʻq qilish „harbiy jinoyat hamda insoniyatga qarshi va insoniylikka qarshi jinoyat“ deb tan olindi.[126] Inson huquqlari boʻyicha Yevropa Sudining 2010-yil 22 aprelidagi qaroriga koʻra, quyidagilar qayd etildi:

Erkin manalardan olingan hisobotlar shuni ko’rsatadiki, 1992-yilning 25 yanvaridan 26 yanvariga o’tar kechasi Xodjalini egallab olish vaqtida, yuzlab etnik ozarbayjonlar, tinch aholi shahrni tark etishga uringan vaqtida armaniston (qurollangan) armiyasi tomonidan o’ldirilgan, yaralangan va asrga olingan.[126]

Meʼrosi

tahrir

Yodgorliklar

tahrir

Dunyoning 6 davlatida 9 ortiq Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan yodgorliklar qurilgan. Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan birinchi yodgorlik Bokuda 1993-yil oʻrnatilgan, 2008-yilning 26 fevralida esa oʻsha joyda „Ona yegʻisi“ deb nomlangan yodgorlik qad koʻtardi. 2011-yilda Haykalning 3 metrlik pogʻonasi qurilib, oʻz qora granit bilan rekonstruksiya qilingan.[127][128]

Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan Yevropadagi birinchi yodgorlik Gollandiyaning Gaaga shahrida 2008-yilning 24 fevralida qurilgan. 2011-yilning 30 mayida Germaniya poytaxti Berlinda, Shteglits — Selendorf maʼmuriy okrugida Gotfrid-Benn kutubxonasi hovlisida Xodjali fojeasi qurbonlariga bagʻishlangan yodgorlik oʻrnatilgan. 2012-yil 24 fevralida Bosniya va Gertsegovinada Sarayevo shahrida hama 23 avgustda Janubiy Amerikaning Meksika davlatidagi Mexiko shahrida birinchi yodgolik qurilgan va maydonni „Tlaksoake Xodjali“ deb nomlashdi. 2014-yil 28 martda Turkiyaning Ankara shahrida Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan yodgorlik oʻrnatilgan. Turkiyaning Izmit, Izmir, Denizli hamda Sakarya shaharlarida Xodjali qirgʻini xotirasiga bagʻishlangan yodgorliklar oʻrnatilgan.[127][129][130][131][132][133][134]

Madaniyatda

tahrir

Haydar Aliyev Fondi vitse — prezidenti Leyla Aliyeva tashabbusi bilan „Xodjali uchun adolat“ xalqaro kompaniya doirasida davlat muassasalari, yoshlar tashkilotlari hamda oliy taʼlim muassasalari Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan taqdimotlar oʻtkazishdi. Global darajadagi kompaniya oʻz faoliyatini koʻrsatish uchun turli kommunikatsiya resurslari, ommaviy axborot vositalari, internetdan foydalanadi va tadbirlar oʻtkazadi.[135][136][137]

2012-yil 26 fevralida Istambul shahrining Galatasaray litseyida „Biz barchamiz Xodjalilikmiz“ deb nomlangan aksiyani boshlashdi va bu shiorni takidlab uni bir necha soat davom ettirishdi. 2012-yil Xodjali qirgʻini munosabati bilan Ozarbayjon — Amerika alyansi kompaniya oʻtkazdi va Nyu-York shahrida „Penn steyshn“ vokzali kirish va chiqish eshiklari, koʻpgina metro stansiyalari va boshqa joylarda posterlar osib chiqishdi. Shuningdek avtobuslarning oldi va orqa tomonlariga bannerlar yopishtirib chiqilgan. Vashingtonda metropolitenni 400 dan ortiq vagonlarida, shu jumladan 95 metro stansiyalari, yoʻlovchi avtobuslar, „Capitol Hill“ bannerlar osilgan.[138][139][140]

  • Xojali fojiasiga tasvirlangan pochta markalari
  •  
  •  

Adabiyot

tahrir

Badiiy adabiyotda koʻpgina adabiy asarlar Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan. Bular orasidan qirgʻinga bagʻishlangan Polad Ilyasovning „Xodjali nolasi“, Elxan Elatlning -"Jahannamdan chiqayotgan ovozlar" asari, Ingilab Xan Rivanning „Xodjali fojeasi“ romani, Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan Shoxrab Taxirning „Xodjali qirgʻini“, Xikmet Ziyanovning „Xodjali haqiqati“, Fikret Godjanovning „Xodjalida har kecha“, Aslan Kerimlining „Qoʻldan ketmoqda“, Zelimxan Yakubovning „Xodjali uxla“, Ali Vekilovning „Toʻrt qator sheʼr“, Farida Xadjiyevaning „Ey Xodjali“, Sharif Agayarning „Xodjali bir sen haqingda butun dunyoga baqira olmadik“, Mahamad Aranlining „Xodjali“, Nurangiz Gyunyunning „Xodjali simfoniyasi — rekviyem“, Nyushrat Kesemenlining „Xodjali“, Pasha Gyalbinurunning „Jahannam“, Rafik Xumatning „Shahidlar qoʻshigʻi“, Zeynal Vefanning „Askar qasamyodi“ sheʼrlarini takidlash joiz, shuningdek, 2016-yil Isroilda Xodjali qirgʻiniga bagʻishlangan „Azob“ romani nashr etilgan. Roman mualliflari Emir va Arye Gutdur.[141][142][143][144][145][146][147][148]

Tasviriy sanʼatda

tahrir

Ozarbayjon Milliy Sanʼat Muzeyi hamda Ozarbayjon Davlat Rasmlar Galereyasida Xodjali qirgʻini va Xodjali fojeasi qurbonlariga bagʻishlangan koʻpgina asarlar saqlanadi, misol uchun Mais Agabayevning „Xodjali fojeasi“, Beyim Xadjizadening „Xodjali“, „Hayotining soʻnggi onlari“, Farman Gulamovning „Ozodlik huquqi“, „Yaxshilik va yomonlik“, Rafael Muradovning — „Qochoqlar“, Xamza Abdullayevning — „Oʻt qoʻyilgan Vatan. Qochoqlar“, „Xodjali. Otib tashlangan odamlar“, Sirus Mirzazadening — „Xodjali“, Nazim Mamedovning „Vatanparvar qiz“, „Xodjalining soʻnggi kuni“, Mamed Orudjovning — „Xodjali qochoqlari“, Eldar Babazadening „Soʻnggi jangchi“, „Ona yegʻisi“, Arif Xuseynovning — „Xodjali“, Rovshan Mamedovning — „Xodjali qirgʻini“, Bayram Gasimxanlining — „Bizning fojeamiz“ rasmlari, haykaltaroshlardan Xanlar Ahmedovning — „Ona va bola“, „Qariya“, „Yer uchun“, Sahib Guliyevning — „qirgʻin“, Zakir Ahmedovning „Chingiz Mustafayev“, Ashraf Geybatning — „Xodjali fojeasi“, Nariman Mamedovning — „Qorabogʻ mulozimlari“, Mamed Rashidovning „Hayqiriq“ hamda boshqa ishlarini keltirish mumkin.[149][150]

Rassom Rza Avshar Xodjali fojeasi mavzusida ikkita asar yaratdi. Bir oz vaqt oʻtgach „Xodjali“ (90x125) deb nomlangan rasmi moy boʻyoqlar bilan chizildi. Rasm toʻq kul rang fonda edi. Xodjali shahri uzra qora bulutlar yoyilardi. Osmon odamlar nolasiga toʻlgandi. Uzoqlarda musaffo osmon koʻrinsada, qora fon koʻproq edi. Shahar qon va olovda edi.[151]

Rassomning oʻsha yili chiqqan „Ekstrimist“ deb nomlangan boshqa ishi „Xodjali“ rasmi oʻlchamlari bilan bir xil edi. Unda odamlarga oʻxshaydigan afsonaviy obrazlar chizilgan edi. Och tishli pompaj, qora yuzli hayvon, oʻtkir tirnoqli maxluq. Har qanday holatda ham bularda armanilarning xarakter qirralari koʻrinar edi.[151]

Xodjali mavzusida diqqatni jalb etadigan ishlardan biri, Vagif Udjatayning rasmi, unda bola qorniga xanjar tiqilgan hamma joyda qon toʻkilgan rasm aks ettirilgan.[152]

Kinoda

tahrir

Ozarbayjon kinematografida Xodjali qirgʻiniga "Qichqiriq’; „Quyosh botgan joy“; „Xodja“, „Qizil qor“ kabi filmlar bagʻishlangan. Xodjali qirgʻini haqidagi ilk Yevropa filmi 2012-yil latviyalik jurnalistning „Tugamas koridor“ hujjatli filmi edi. Merahim Farzalibeevning „Qora qahrabo“ Xodjali bilan taqqoslaganda kamroq dramaturgik materialga ega edi.[152][153][154][155]

Musiqada

tahrir

Xodjali qirgʻini mavzusida bir necha qoʻshiq va musiqa kompozitiyalari bastalangan. Ular orasidan Pyer Tilloning „Xodjali 613“, Aleksandr Chaykovskiyning „Xodjali rekviyem“, Nariman Mamedovning "Xodjali (7-sonli simfoniya), Elnara Dadashevaning „Xodjali allasi“, Deyrmen hamda Toni Blekmenning „Xodjali uchun haqiqat“, Garaganing „Xodjali“, Nigyar Djamalning „Parchalangan orzular“ pyesalarini qayd etish mumkin.[156][157][158]

Sportda

tahrir

2011-yilning 26 fevralida „Tebrizin Traktor Sazi“ hamda Tegeran Istiglali" jamoalari oʻrtasidagi oʻyin vaqtida „Traktor Sazi“ tomonidan Sexend stadionida Togʻli Qorabogʻni okkupatsiyasiga qarshi eʼtiroz namoyish qilingan. Ular qirgʻin qurbonlarini yod etishdi. Ular „Qorabogʻ bizniki, armanilar okkupantlar“ shiorini aytishdi. 2014-yil 24 fevralda Atletiko Madrid Klubi hamda Turkiya Milliy Futbol jamoasi oʻyinchisi Arda Turan Xodjali qirgʻini qurbonlari hotirasini yod etdi.[159][160][161][162]

Galereya

tahrir
  •  
    2013-yilning 25 fevralida Turkiyaning Samsun shahridagi Ondokuz Mayiz universitetida Xodjali qirgʻini xotirasiga bag’ishlangan tadbir bo’lib o’tdi.
  •  
    Pragada Xodjali xotirasiga bag’ishlangan tadbir.
  •  
    Xodjali qirgʻinining 20 yilligiga bag’ishlangan Boku umumxalq yurishi.
  •  
    Xodjali qirgʻinining 20 yilligiga bag’ishlangan Boku umumxalq yurishi.

Xorijiy oʻtishlar

tahrir

Bibliografiya

tahrir

Tarixiy ilovalar

tahrir
  • Tomas de Vaal. „Black Garden — Armenia and Azerbaijan Through Peace and War“. NYU Press, 2004
  • qirgʻin jinoyatlari: Xalqaro hujjatlar, qoidalar, apellyatsiya va izohlar toplusu. Boku, 2010, 85 b.
  • E. Magerramzade Xodjali qirgʻini: armanilar tomonidan ozarbayjonliklarga qarshi olib borilgan qirgʻin siyosati xronologiyasi. — Boku: Adiloglu,2011.-167 b.
  • Raoul Contreras. Murder in the Mountains: War Crime in Khojaly and the Nagorno-Karabakh Conflict. Berkeley Press, 2016. 204 s.
  • Armanilarning Ozarbayjon yerlaridagi qilmishlari haqidagi tarixiy fakt — Bishkek: Magamediya, 2009.- 304 b.
  • Aziz Boran. Xodjali qirgʻini: sababi, sodir etilishi usuli va natijalari: Azernashr, 2008.-224 b.

Masus masalalar va taqqoslash tadqiqotlari

tahrir
  • Chaladze, T. Qorabogʻ qirgʻini: Mahkum Xodjali: Hujjatli xronika. — Boku, 2009.- 845 b.
  • Tsertsvadze, F. Esdan chiqqan qirgʻin. Nyu-York: Press, 2005.- 132 b.
  • Qırxqızlı Qosim. Qirkhqizdagi burgut uyasi. Boku, Shusha, 1998.- 144 b.
  • Taptigoglu N. Fojea qurbonlari, Xodjali toponimlarining qisqa ensiklopedik axboroti. .- Boku, 220,.-160 b.
  • Imanov V. Ichimdagi azoblar. -Boku: Nurlan, 2007
  • Tomas Golts. Ozarbayjon kundaligi. Nyu-York 1998-yil
  • Nasiman Yagublu. Xodjali qirgʻini. — Boku: Azerneshr, 1992. 128.
  • Narimanoglu M. Turkiylarga qarshi amalga oshirilgan arman terrorining qisqa xronikasi. — Boku: Adiloglu, 2009.-187 b.

Tirik qolganlarning soʻzlari va xotiralari

tahrir
  • Seriya Muslyum gizi. Qorga qon yogʻar edi. — Boku: Azerneshr, 1993.-184b
  • Ona azoblari. — Boku: Harbiy nashriyot, 1995.-28 b.
  • Mamedova X. Xodjali: guvohlar va shohidlar, 2003.-197 b.
  • Xodjali qirgʻini telegrafistlar xotirasida. — Boku, 2009.-143 b.
  • Ganira Pashayeva, Xavva Mamedova. Hodjali qirgʻini: Guvohlar soʻzidan. Boku, „Fan va Taʼlim“ 20111.-288 b
  • Fiona Maklaxlan və İan Pert. Khojaly Witness of a war crime: Armenia in the Dock. 2014. 272 b. (ingl.)
  • Ganire Paşayeva. Hocalı soykırımı: tanıkların dilinde.- Bakü: Elm və Təhsil, 2011.- 288 s.- (turk.)

Biografiyasi

tahrir
  • Xuseynov S. Xodjalidan kelayotgan nolalar. — Boku: Ozarbayjon, 1993.-48 b.

Xalqaro reaksiya va xotiralar

tahrir
  • Xodjali qirgʻini — 1992: hujjat, fakt va xorijiy matbuotda. — Boku: Abilov, Zeynalov va oʻgʻillari, 2006.-192 b.
  • Khojaly: A Crime Against Humanity. Rabbi Israel Barouk. Berkeley Press.- 156 b.

Meros va tarixshunoslik

tahrir
  • Xodjali qichqirigʻi: rassom koʻzlari bilan Xodjali fojeasi N.Mamedov Boku, 2010 .-101 b.
  • Amir Qut, Arye Qut. Tel-Aviv, 2016.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 „AZERIS MARK THE KHOJALY MASSACRE“. foreignpolicynews.org. foreignpolicynews.org. 2018-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  2. ↑ Abbasov, Shahin „Azerbaijan: Baku Presses Genocide Recognition Campaign for Khojaly“. www.eurasianet.org. www.eurasianet.org. 2017-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  3. ↑ Paşayeva, Qənirə Paşayeva. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.. Bakı: Elm və təhsil, 2011 — 288-bet. ISBN 978-9952-8142-7-9. Qaraldi: 25 avqust 2016.  (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan)
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 „Ermənilərin Şuşada içərisində qadın və uşaqlar olan vertolyotu vurmasından 23 il ötür“ (az). az.apa.az (28 yanvar 2015). 2015-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-yanvar.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Gokay, Bulent. The Politics of Caspian Oil. New York: Palgrave MacMillan, 2003 — 189–190-bet. ISBN 0-333-73973-6. 
  6. ↑ Cornell, Svante E. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. London: Routledge, 2001. ISBN 0-7007-1162-7.
  7. ↑ Kaufman, Stuart. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs, 2001 — 49–66-bet. ISBN 0-8014-8736-6. 
  8. ↑ Walker J. Christopher (1996) The Armenian presence in mountainous Karabakh. In Wright F. R. John, Goldenberg Suzanne and Schofield Richard (eds.) Transcaucasian boundaries. London: UCL Press, pp. 89-111
  9. ↑ Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  10. ↑ 10,0 10,1 The HRW report quotes the testimony of an Azerbaijani woman: "According to A.H., an Azerbaijani woman interviewed by Helsinki Watch in Baku, „After Armenians seized Malybeyli, they made an ultimatum to Khojaly… and that Khojaly people had better leave with white flag. Alif Gajiev [the head of the militia in Khojaly] told us this on 15 February, but this didnʼt frighten me or other people. We never believed they could occupy Khojaly“"Bloodshed in the Caucasus: escalation of the armed conflict in Nagorno Karabakh. Human Rights Watch, 1992. ISBN 1-56432-081-2, ISBN 978-1-56432-081-0, p. 20
  11. ↑ Muradov, Murad „THE KHOJALY MASSACRE: A TRAGEDY UNKNOWN“. beaveronline.co.uk. beaveronline.co.uk. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.[sayt ishlamaydi]
  12. ↑ Yevdayev, Milikh „Tragedy has No Borders: the Khojaly Massacre Remembered“. www.jewishjournal.com. www.jewishjournal.com. 2016-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2016-10-09 sanasida arxivlangan)
  13. ↑ Hajizade, Ali „Can the Khojaly massacre be considered as genocide?“. www.turkiyenewspaper.com. www.turkiyenewspaper.com. 2017-yil 19-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  14. ↑ „“Memorial” İnsan Hüquqları Mərkəzinin 25-26 fevral 1992-ci il tarixdə Xocalı yaşayış məntəqəsinin işğalı zamanı insan hüquqlarının kütləvi şəkildə pozulması ilə bağlı hesabatı“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 7-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  15. ↑ Şefçenko, V. 366-cının çıxarılması: [Dağlıq Qarabağda Xocalı facəsini törətmiş rus polku haqqında]. Həyat.- 1992.- 1 may.- S.3.
  16. ↑ .Salaev, G. 40 dney Xodjali: „geroyam“ 366- go polka posvyaщaetsya. Molodej Azerbaydjana.- 1992.- 4 aprelya.- S.2
  17. ↑ Litovkin, V. Desantniki budut prikrivat vivod 366-go polka iz Stepanakerta. Izvestiya.- 1992.- 3 marta.- S.1
  18. ↑ Vəliyev, X. 366-cı alayın hərbi quluqçularının və digər şəxslərin Xocalı Soyqırımında iştirakı tam sübuta yetirilib. Yeni Azərbaycan.- 2011.- 26 fevral.- S.11.
  19. ↑ Əlioğlu, S. Xocalı: ["366-ci" diviziyanın törətdiyi qırğından 366 gün keçir]. 525-ci qəzet.- 1993.- 26 fevral.- S.4.
  20. ↑ Məmmədov, E. Xocalı dörd ay tam mühasirədə qaldı: 366-cı motoatıcı alayın qərargahında əməliyyat planı hazırlandı. İki sahil.- 2008.- 26 fevral.- S.5.
  21. ↑ Qafqazda qətliam, „Human Rights Watch“ (keçmiş „Helsinki Watch“) hesabatı, sentyabr 1992-ci il, səhifə 19-24.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 „Əfsanəvi qəhrəman – Allahverdi Bağırov…“. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  23. ↑ „Xocalı faciəsində 1003 nəfəri əsirlikdən alan qəhrəmanın nağılı“. www.anl.az. www.anl.az. 2016-yil 13-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  24. ↑ „“Bizi “ölüm kamerası”ndan çıxarıb, maşına doldurdular...” – ƏSİR DÜŞƏRGƏSİ“. gundemxeber.az. gundemxeber.az. 2016-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  25. ↑ „İşğal altında qalan qəhrəman məzarına gül aparan erməni (FOTO-VİDEO) I və II hissələr“. ideologiya.az. ideologiya.az. 2017-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  26. ↑ „Xocalı faciəsi, erməni vəhşiliyi və meyitləri kimlərin təhqir etməsi iddialarına cavab“. 2021-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 18-iyul.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Qarabağ qazisi Oruc Məmmədov: „Adil Əliyevin etdiyi bu haqsızlıq cəmiyyətdə pis nümunə ola bilər“, 2017-06-24da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Ermənilərin içində doğulan Xocalı sakini: „Allahdan xalqımıza səbr verməməsini diləyirəm“
  29. ↑ 29,0 29,1 Xocalı dərdini dağ da götürməz
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 30,5 Seyidağa Mövsümovun Xocalı sakinlərinin meyitləri yığılan zaman çəkdiyi kadrlar (18+)
  31. ↑ Çingiz Mustafayevin Xocalı faciəsi barədə istintaq komissiyasına dedikləri
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Frederika Langenin Xocalı qurbanlarının çəkdiyi fotoşəkillər (12, 16 və 21 nömrəli şəkillər) (18+)
  33. ↑ 33,0 33,1 Massacre by Armenians Being Reported // The New York Times, 3-mart 1992-yil.
  34. ↑ Sergey Taranov. Nagorniy Karabax: Soldati i ofitseri armii SNG voyuyut po obe storoni konflikta // Izvestiya : gazeta. — 4 marta 1992. — № 54 (23628). — S. 1-2.
  35. ↑ McGuinness, Damien „Nagorno-Karabakh: Remembering the victims of Khojaly“. www.bbc.co.uk. BBC. 2018-yil 14-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  36. ↑ „23 il öncə bir gecədə 8 ailə məhv edildi“. www.ailem.az. www.ailem.az. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2018-03-20 sanasida arxivlangan)
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 „Letter from the Charge d'affaires a.i. of the Permanent Mission of Azerbaijan to the United Nations Office“ (deadlink). Unhchr.ch. 17-fevral 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-may 2012-yil.
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 „Qafqazda Qətliam: Dağlıq Qarabağda silahlı münaqişənin eskalasiyası“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  39. ↑ Sultan Hümbətov, Babalarının yolunu davam etdirən oğul, 2017-08-13da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  40. ↑ Xodjalinskiy qirgʻin — 1992 (v dokumentax, faktax i presse). Baku — 2006. Izdatelsko-poligrafichkskiy Dom „Abilov, Zeynalov i sinovya“. str.419.

    … otkrilas dver i v kameru brosili cheloveka. Ya ego sprosil: „kto ti“. I on vdrug otvetil: „A ti razve menya ne uznal? Ya Alesker Xanlar ogli — uchitel iz Xodjali“. U nego bilo pulevoe ranenie tazobedrennogo sustava, nijnyaya chast u nego ne rabotala. On poprosil vodi, no ya ne mog emu pomoch, vodi ne bilo. On poprosil, chtobi ya poplakal, chtobi kapli slez upali na ego gubi, chtobi on spokoyno umer. Ya vzyal ego na ruku i dal emu potrogat moy yazik, chto on suxoy. Togda on poprosil vzyat ego na ruki. Ya leg na zemlyu i polojil ego na sebya, obnyal i kachal kak malenkogo rebenka. Tak on umer. Cherez 2 dnya v kameru kriknuli: „vi jivi?“. Ya otvetil, chto odin umer. Zashli armyane, pri mne vibili u mertvogo zolotoy zub, potom ego unesli.
  41. ↑ Qənirə Paşayeva, Həvva Məmmədova. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən. Bakı, „Elm və təhsil“, 2011. səh. 42-43. (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan)

    … ermənilərlə səhərə qədər döyüşüb, neçə-neçə insanları azad edib. Sonra onu əsir götürüblər. Yoldaşımın 4 qızıl dişi vardı, onları çəngəllə çıxarmış, qollarını isə bir neçə yerdən qırmışdılar. Sifətini elə hala salmışdılar az qala tanımaq olmurdu. Avtomatla üzünə o qədər vurmuşdular ki, gözü çıxmış, çənəsi qırılmışdı…Yoldaşımın meyitini ancaq 2 ay sonra alıb dəfn edə bildik.
  42. ↑ 42,0 42,1 „Xocalı səmasında sonuncu əməliyyat“. www.anl.az. www.anl.az. 2017-yil 23-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 fevral 2016.
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 43,4 43,5 43,6 „“Qayıtsam papağımı qaytararsan”“. karabakhinfo.com. karabakhinfo.com. 20 iyul 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20 iyul 2016.[sayt ishlamaydi]
  44. ↑ 44,0 44,1 „Qəhrəmanlar unudulmur – Milli Qəhrəman Tofiq Hüseynov“. news.lent.az. news.lent.az. 2018-yil 14-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2018-06-14 sanasida arxivlangan)
  45. ↑ „Vətənin qəhrəman oğlu...“. www.sherg.az. www.sherg.az. 2018-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 iyun 2016. (Wayback Machine saytida 2018-03-02 sanasida arxivlangan)
  46. ↑ 46,0 46,1 „TOMAS DE VAAL XOCALIDAN YAZDI“. www.anl.az. www.anl.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  47. ↑ de Vaal, Tomas. Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında, http://www.ebooks.az/view/9f81DPlg.pdf. ISBN 978-9952-25-086-2. 
  48. ↑ 7.Bədəlov, Ə. Ayaz Mütəllibovun adı çəkiləndə insanın yadına Xocalı faciəsi düşür: [Milli Məclisin deputatı Səyyad Aranla müsahibə] /Ə.Bədəlov //Azərbaycan.- 2002.- 7 mart.- S.5.
  49. ↑ „Xocalı faciəsi - vəhşiliyin, qəddarlığın son həddi“. www.anl.az. www.anl.az. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  50. ↑ „“Xocalı soyqırımı” diskinin təqdimatı keçirilib“. anl.az. anl.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  51. ↑ Paşayeva, Qənirə Paşayeva. Xocalı soyqırımı: Şahidlərin dilindən.. Bakı: Elm və təhsil, 2011 — 288-bet. ISBN 978-9952-8142-7-9. Qaraldi: 25 avqust 2016.  (Wayback Machine saytida 2016-03-05 sanasida arxivlangan)
  52. ↑ 52,0 52,1 „Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən Xocalı soyqırımına siyasi qiymətin verilməsi“. news.lent.az. news.lent.az. 2017-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2017-01-13 sanasida arxivlangan)
  53. ↑ „Prezident İlham Əliyev: «Xocalı faciəsi erməni millətçilərinin yüzilliklər boyu türk və Azərbaycan xalqlarına qarşı apardığı soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətinin qanlı səhifəsi idi»“. www.azerbaijan-news.az. www.azerbaijan-news.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3 sentyabr 2016.
  54. ↑ „Bakı: Xocalı qətliamının 25-ci ildönümü üçün yürüş keçirilib“. www.bbc.com. BBC. 2018-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 fevral 2017.
  55. ↑ „Bakıda prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə "Xocalı yürüşü" keçirilir“. salamnews.org. salamnews.org. 2017-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 fevral 2017.
  56. ↑ Markar Melkonyan, „My Brotherʼs Road: An Americanʼs Fateful Journey to Armenia“ (London və Nyu York, 2005), səh. 213-214
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Thomas de Vaal, „Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War“ (Nyu York və London, 2003), səh. 172
  58. ↑ 58,0 58,1 David Xerdiyan. Xaç uğrunda. Livan, „Şərq“ mətbəəsi, səh. 26
  59. ↑ „Xocalı haqqında Zori Balayandan – Tükürpədici etiraf“. axar.az. axar.az. 2016-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  60. ↑ „Erməni jurnalist Xocalıya ədalət istədi“. www.azadliq.az. www.azadliq.az. 2017-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  61. ↑ „Скончался армянский правозащитник, признавший геноцид в Ходжалы“ (Rus). haqqin.az. haqqin.az. 2018-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  62. ↑ „Xocalı soyqırımına görə Azərbaycandan üzr istəyən erməni öldü“. news.milli.az. news.milli.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  63. ↑ „Kanadalı nazir Xocalı barədə birinci dəfə eşitdiyini deyir“. www.azadliq.org. www.azadliq.org. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  64. ↑ „MEKSİKA PARLAMENTİNİN DEPUTATI: “XOCALI YER ÜZÜNDƏN İNSAN ƏLİ İLƏ SİLİNİB”“. www.mediaforum.az. www.mediaforum.az. 26 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.[sayt ishlamaydi]
  65. ↑ „Dövlət Bahçeli: "Xocalı qətliamı türk millətinə qarşı işlənmiş insanlıq suçudur"“. news.milli.az. news.milli.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  66. ↑ „Ərdoğan: "Xocalı qətliamı bütün bəşəriyyətin dərs çıxarmalı olduğu hadisədir” Böyüt“. apa.az. apa.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2018-03-21 sanasida arxivlangan)
  67. ↑ „İsrail prezidenti Xocalı faciəsini dünyadakı kütləvi qətllər sırasında - QEYD EDİB“. news.atv.az. news.atv.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.[sayt ishlamaydi]
  68. ↑ „Avocatul parlamentar Aurelia Grigoriu provoacă un nou SCANDAL“. www.ziarulnational.md. www.ziarulnational.md. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  69. ↑ „Rusiyalı deputat: Xocalı faciəsi dünyanın heç bir yerində təkrarlanmamalıdır“. az.trend.az. az.trend.az. 2017-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  70. ↑ „İtaliyalı senator: Xocalı qətliamı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin ən faciəvi hadisəsidir“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 27-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 sentyabr 2016.
  71. ↑ „Ukraynalı deputat: “Xocalı faciəsini törədənlər cəzalandırılmalıdır”“. www.pia.az. www.pia.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2017.
  72. ↑ „İndoneziyalı deputat: "Xocalı faciəsi bütün dünyanı sarsıdan bir soyqırımdır"“. news.milli.az. news.milli.az. 2017-yil 7-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2017.
  73. ↑ 73,00 73,01 73,02 73,03 73,04 73,05 73,06 73,07 73,08 73,09 73,10 73,11 Bayramqızı, Əfsanə „Xocalı soyqırımı beynəlxalq mətbuatın gözü ilə“. www.xalqqazeti.com. www.xalqqazeti.com. 2016-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2016-03-29 sanasida arxivlangan)
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 „BEYNƏLXALQ MƏTBUATDA İŞIQLANDIRMA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  75. ↑ „Remembering Chingiz Mustafayev“. teas.eu. teas.eu. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2018-03-20 sanasida arxivlangan)
  76. ↑ „Enclave Horror Echoed in a Cameraman's Sobs : Karabakh: Film is shown in Moscow as Azerbaijanis and Armenians again trade charges over Khojaly attack.“. articles.latimes.com. articles.latimes.com. 2016-yil 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  77. ↑ 77,0 77,1 „Justice for Khojaly: Çingiz Mustafayev“. justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 2017-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  78. ↑ 78,0 78,1 „Justice for Khojaly: Ilgar Jafarov“. justiceforkhojaly.org. justiceforkhojaly.org. 2017-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  79. ↑ 79,0 79,1 „"International Recognition of The Khojaly Genocide"“. un.mfa.gov.az. un.mfa.gov.az. 2017-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  80. ↑ „Kentucky Senate adopts resolution on 25th anniversary of Azerbaijan's independence“. www.azernews.az. www.azernews.az. 2016-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 fevral 2016.
  81. ↑ „BEYNƏLXALQ TANINMA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  82. ↑ „Xocalı soyqırımının 15 illiyi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin BƏYANATI“ (az). meclis.gov.az (2007-yil 27-fevral). Qaraldi: 2014-yil 28-yanvar.
  83. ↑ Pakistan Senatının Xarici Əlaqələr Komitəsi Xocalı soyqırımının tanınması barədə qətnamə qəbul edib, 2014-06-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  84. ↑ Pakistan Senatı Xocalı soyqırımının tanıması barədə qətnamə qəbul edib, 2014-06-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  85. ↑ „Hocalı katliamı soykırım olarak tanındı“ (tr). haber7.com (2012-yil 1-fevral). Qaraldi: 2014-yil 28-yanvar.
  86. ↑ Sudan parlamenti Xocalı soyqırımının tanınması haqqında qərar qəbul edib, 2018-02-27da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  87. ↑ Meksika Hocalı katliamını kınadı
  88. ↑ Mexican Senate recognizes Azeris massacre as genocide[sayt ishlamaydi]
  89. ↑ Kolumbiya Hocalı katliamına soykırım dedi, 2019-02-16da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  90. ↑ Colombian Senate recognizes Khojaly events as genocide, 2012-06-28da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  91. ↑ Colombian Senate recognizes the Khojaly genocide[sayt ishlamaydi]
  92. ↑ Czech Republic committee recognizes Khojaly genocide Foreign relations committee of Czech parliament adopted a draft law on recognition of Khojaly massacre as „genocide“.
  93. ↑ Parliament of Bosnia and Herzegovina condems the perpetrators of Khojaly genocide, 2014-05-25da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  94. ↑ http://news.az/articles/politics/77182 (Wayback Machine saytida 2019-02-15 sanasida arxivlangan) Parliament of Bosnia and Herzegovina recognizes sovereignty of Azerbaijan
  95. ↑ Jordanian parliament to pass resolution on Khojaly Genocide
  96. ↑ <span lang="(Ozarbayjoncha)" xml:lang="(Ozarbayjoncha)">„Cibuti Respublikasının Milli Assambleyası (Parlamenti) plenar iclasında mütləq səs çoxluğu ilə Xocalı Soyqırımına dair qətnamə qəbul edib“ ((Ozarbayjoncha)). mfa.gov.az (2017-yil 24-yanvar). 2017-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 24-yanvar. (Wayback Machine saytida 2017-01-24 sanasida arxivlangan)
  97. ↑ „Şotlandiya parlamentində Xocalı faciəsi ilə bağlı qətnamə qəbul edilib“. az.trend.az. az.trend.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 fevral 2017.
  98. ↑ Khojaly Massacre deserves recognition
  99. ↑ Xocalı soyqırımının ABŞ-da tanınması
  100. ↑ Massachusetts State of the United States recognizes Khojaly tragedy as a massacre
  101. ↑ „Texas House of Representatives Resolution 535: Commemorating the 19th anniversary of the Khojaly Massacre in Azerbaijan“. Legislative Session 82(R). Texas Legislature Online. Qaraldi: 9-iyun 2011-yil.
  102. ↑ Texas ştatı Xocalı soyqırımını tanıdı, 2016-03-12da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  103. ↑ „ASSEMBLY RESOLUTION No. 144“ (Wayback Machine saytida 2018-09-19 sanasida arxivlangan) New Jersey Legislature Retrieved 25-fevral 2012-yil.
  104. ↑ ABŞ-ın Nyu-Cersi Ştatı Xocalı qətliamını tanıdı, 2012-02-29da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  105. ↑ [1]
  106. ↑ ABŞ-ın Corciya Ştatının parlamenti Xocalı soyqırımı ilə əlaqədar qətnamə qəbul edib, 2012-11-29da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  107. ↑ Recognition of the Genocide of Khojaly
  108. ↑ „New Mexico legislature commemorates Khojaly Massacre“. news.az. 2013-yil 13-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-yanvar 2013-yil.
  109. ↑ „Сенат штата Нью-Мексико признал Ходжалинскую трагедию“ (Russian). 1News.az. Qaraldi: 30-yanvar 2013-yil.
  110. ↑ „HR1004“. Arkansas House of Representatives. 2013-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-fevral 2013-yil. (Wayback Machine saytida 2013-02-15 sanasida arxivlangan)
  111. ↑ „Another U.S. state recognizes Khojaly genocide“. News.az. 2014-yil 29-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-fevral 2013-yil.
  112. ↑ http://www.azernews.az/azerbaijan/50582.html Oklahoma Senate recognizes Khojaly genocide
  113. ↑ arxiv nusxasi, 2016-03-08da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  114. ↑ A RESOLUTION to commemorate the twenty-first anniversary of the Khojaly Tragedy.
  115. ↑ GENERAL ASSEMBLY OF PENNSYLVANIA HOUSE RESOLUTION No. 171 Session of 2013 INTRODUCED
  116. ↑ arxiv nusxasi, 2013-04-06da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  117. ↑ http://www.cga.ct.gov/2013/trn/H/2013HTR00416-R00-TRN.htm
  118. ↑ arxiv nusxasi, 2014-04-29da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  119. ↑ arxiv nusxasi, 2018-03-22da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  120. ↑ Arizona recognizes Khojaly Massacre
  121. ↑ Utah, latest in a string of US states to recognize Khojaly Massacre (PHOTO), 2019-02-16da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2017-07-18
  122. ↑ „ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı qətliamını tanıyıb“ (az). lent.az (2016-yil 11-fevral). 2016-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 11-fevral.
  123. ↑ ABŞ-da Xocalı soyqırımını tanıyan ştatların sayı 18-ə çatdı
  124. ↑ Havay ştatı da Xocalı qətliamını pislədi[sayt ishlamaydi]
  125. ↑ ABŞ-ın daha bir ştatı Xocalı qətliamını tanıdı
  126. ↑ 126,0 126,1 „Палата представителей штата Аризона признала Ходжалинский геноцид“. ru.oxu.az. ru.oxu.az. 2017-yil 28-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24 fevral 2017.
  127. ↑ 127,0 127,1 „Today is the 24th anniversary of the Khojaly Genocide“. geneva.mfa.gov.az. geneva.mfa.gov.az. 2017-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  128. ↑ „Bakıda Xocalı abidə kompleksi yenidən qurulub“. www.anspress.com. www.anspress.com. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  129. ↑ „Khojaly Memorials“. xocali.org. xocali.org. 2017-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  130. ↑ „20 Jahre Chodschali“ (Almanca). www.geschichte.hu-berlin.de. www.geschichte.hu-berlin.de. 2021-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  131. ↑ „HOCALI ANITINDA SONA GELİNDİ“. www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 2017-yil 1-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  132. ↑ „İzmir’e ʻHocalı Şehitleri Anıtı’ Dikildi“. www.dolunaydergi.com. www.dolunaydergi.com. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  133. ↑ „İZMİT’TE HOCALI ANITI AÇILDI“. www.milliyet.com.tr. www.milliyet.com.tr. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  134. ↑ „SAKARYA'YA HOCALI ANITI“. www.haberturk.com. www.haberturk.com. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  135. ↑ „Denizli'de Karabağ parkı ve Hocalı anıtı yarın açılıyor“. tr.trend.az. tr.trend.az. 2016-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 noyabr 2016.
  136. ↑ „“Xocalıya ədalət” beynəlxalq kampaniyası çərçivəsində Azərbaycan Dillər Universitetinin tələbələri ilə görüş keçirilib“. www.heydar-aliyev-foundation.org. www.heydar-aliyev-foundation.org. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  137. ↑ „Justice for Khojaly Around Europe“. www.visions.az. www.visions.az. 2017-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  138. ↑ „KAMPANİYA HAQQINDA“. www.justiceforkhojaly.org. www.justiceforkhojaly.org. 2017-yil 20-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  139. ↑ „Azeris mark 20th anniversary of Khojaly Massacre in Istanbul“. www.hurriyetdailynews.com. www.hurriyetdailynews.com. 2016-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  140. ↑ „Hocalı katliamına dev protesto“. www.hurriyet.com.tr. www.hurriyet.com.tr. 2016-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  141. ↑ „Xocalı soyqırımı ilə bağlı plakatlar ABŞ metrosu və küçələrində“. www.anspress.com. www.anspress.com. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  142. ↑ Polad İlyas. Dünya sənin qəm yükünü daşıdım.- Bakı, 2010.- S.38-39.
  143. ↑ E. Elitli.- Bakı: MBM, 2009.- 368 s
  144. ↑ T.Söhrab //Məhsəti.- 2009.- № 1.- S.10.
  145. ↑ Paşa Qəlbinur //525-ci qəzet.- 2007.- 24 fevral.- S.22.
  146. ↑ Qlobal Press jurnalı.- 2006.- № 1-2.- S.17.
  147. ↑ Nurəngiz Gün //Azərbaycan.- 2005.- 26 fevral. S.7.
  148. ↑ Fəridə Hacıyeva. Məni məndən alan dünya.- Bakı, 1998.- S.14.
  149. ↑ „Novel devoted to Khojaly genocide published in Israel“. www.azernews.az. www.azernews.az. 2017-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12 oktyabr 2016.
  150. ↑ Quliyev, Əsəd „Xocalı soyqırımı təsviri sənətdə“. 525.az. 525.az. 2017-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 sentyabr 2016.
  151. ↑ 151,0 151,1 „20 Yanvarın sənət təcəssümü“. anl.az. anl.az. 2018-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 avqust 2016.
  152. ↑ 152,0 152,1 Qaliboğlu, Elçin „Xocalı faciəsi - Azərbaycanın tarixində dəhşətli soyqırımı hadisəsi“. anl.az. anl.az. 2021-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  153. ↑ Qaliboğlu, Elçin „Xocalı faciəsi yaradıcılıq əsərlərində“. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 avqust 2016.
  154. ↑ Whitfield, Gemma „Xoca (Khoja) review“. www.theupcoming.co.uk. www.theupcoming.co.uk. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  155. ↑ „Lithuanian war journalist puts his memories about Khojaly Massacre in a film“. www.15min.lt. Qaraldi: 14-iyun 2014-yil.
  156. ↑ „Award-winning Khojaly documentary screened in Brussels“. azertag.az. azertag.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  157. ↑ „WATCH as Nigar Jamal releases the 3D explosive ʻEmpathy for Khojaly’ video“. eurovisionireland.net. eurovisionireland.net. 2018-yil 20-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  158. ↑ „UK première of Khojaly 613 by Pierre Thilloy moves a London audience“. teas.eu. teas.eu. 2016-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016. (Wayback Machine saytida 2016-04-02 sanasida arxivlangan)
  159. ↑ „Requiem for a wartime massacre“. ticket.heraldtribune.com. ticket.heraldtribune.com. 2017-yil 3-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  160. ↑ „“Traktor-Sazi” Xocalı şüarı qaldırdı“. axar.az. axar.az. 25 avqust 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  161. ↑ „Meaningful Message from Arda Turan“. www.habermonitor.com. www.habermonitor.com. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.
  162. ↑ „Atletico Madrid FC to honor Khojaly victims“. www.azernews.az. www.azernews.az. 2018-yil 21-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25 avqust 2016.

Manba xatosi: <ref> tag with name "R1" defined in <references> is not used in prior text.
Manba xatosi: <ref> tag with name "R2" defined in <references> is not used in prior text.
Manba xatosi: <ref> tag with name "R45" defined in <references> group "" has no content. 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xodjali_qirgʻini&oldid=5239030" dan olindi