Xon Shushinskiy

Xon Shushinskiy (tugʻilgan: Isfandiyor Aslan oʻgʻli Javanshir; 1901 yil 20-avgust, Yelizavetpol viloyati Shusha - 1979 yil 18-mart, Boku, Ozarbayjon SSR, SSSR — qoʻshiqchi, Ozarbayjon SSR Xalq artisti (1943).

Xon Shushinskiy
Tavalludi	Isfandiyor Aslan oʻgʻli Javanshir 20-avgust 1901-yil Shusha, Yelizavetpol viloyati, Rossiya imperiyasi
Vafoti	18-mart 1979-yil(1979-03-18) (77 yoshda) Boku, Ozarbayjon SSR, SSSR
Janrlar	Хalq qo'shig'i Mugʻom
Faoliyat yillari	1918 – 1979
Fuqaroligi	Rossiya imperiyasi → ODR→ SSRI
Millati	ozarbayjon
Yoʻnalish	Xonanda
Mukofotlari
Veb-sayt	www.xan.musigi-dunya.az

Hayot

Xon Shushinskiy - Ozarbayjon mugam sanʼatining yorqin namoyandalaridan biri va Qorabogʻ ashula maktabining taniqli vakillaridan biri.

Mugam Majlis (1963)

Asl ismi Isfandiyor boʻlgan buyuk mugam ustozi Shushaning asoschisi Panahali xonning (Javanshir sulolasi) avlodi Aslan bey oilasida tugʻilgan. Biroq, Sovet hukumati oʻrnatilgandan soʻng, Shushaning Ballyja qishlogʻidagi mulk va toʻrtta qishloq boʻlgan Aslan aka mulklari musodara qilindi. Ushbu voqeadan keyin Aslan bey Barda shahriga koʻchib oʻtdi. Aslan beying oʻzi ozmi-koʻpmi musiqaga sodiq edi - u kuy ijro etdi, kechalar uyushtirdi va oʻgʻlini usta qoʻshiqchilar Kechachi Muhammad, Jabbar Qaryagdi, Islom Abdullayev, Seyid Shushinskiy va boshqalar bilan birga tarbiyaladi. Xon Shushinskiy Mollaxanada oʻqigan va arab alifbosida oʻqish va yozishni bilgan. O, fors tilini ham bilar edi.

Kichkina Isfandiyorning ustasi Islom Abdullayev oʻz davrida „Segah Islam“ nomi bilan tanilgan. Uchrashuvlardan birida Isfandiyorning ovozi unga yoqdi va uni talaba qilib oldi. Isfandiyor Xon deb nomlanishning qiziqarli tarixiga ega. Segah Islom shogirdi Agdamning Navroʻzli qishlogʻida Isfandiyor bilan uchrashuvda edi. Uy egasi Islom Abdullayevning iltimosiga binoan ular grammofon oʻrnatdilar va Tabrizdan kelgan Abulhasanxonning „Kurd Shahnazi“ asarini tingladilar. Hamma hayrat bilan tinglagan bu iboradan soʻng Segah Islom yuzini Isfandiyorga oʻgirib dedi: „Balki siz biz uchun“ Kurd Shahnazi „qoʻshigʻini kuylaysizmi?“

12-13 yoshidan boshlab Isfandiyor Jabbar Qaryagdioglu, Seyid Shushinskiy va Abulhasanxonning valslarini bir necha soat oʻqib eshitdi va ularning ijro etilishining eng nozik daqiqalariga taqlid qilishga harakat qildi. Toʻsatdan, uning oʻzi Abulhasanxonning qoʻshiqlaridan keyin qoʻshiq aytishga ikkilanadi. Ammo Islom Abdullayevning soʻzlarini eʼtiborsiz qoldirib boʻlmaydi. „Kurd Shahnazi“ ni kuylagan Isfandiyor uning chiqishi bilan tomoshabinlarni hayratda qoldirdi va hamma tomondan: „Bu haqiqiy xon!“ Degan ovozlar eshitildi. Islom Abdullayev shogirdiga baraka berib: „Bugundan boshlab siz xon boʻlib qoldingiz“, dedi.

1920-yillarda Xon Shushinskiy Bokuga kelib, ijrochilik faoliyatini kengaytirdi. Xonandaning repertuariga „Mahur-Hind“, „Bayati-Gajar“, „Qatar“ mugamlari, „Qorabogʻ Shikestasi“, „Arazbari“, „Heyrati“ zarbli mugamlari, shuningdek, xalq qoʻshiqlari va tasniflari kiritilgan. Xon oʻziga xos joʻshqinlik bilan xalq qoʻshiqlarini kuylaydi va ularga yangi soyalarni qoʻshadi.

Xon Shushinskiyning ham oʻz qoʻshiqlari bor. Xalq qoʻshiqlari sifatida koʻpincha taqdim etiladigan „Gamarim“, „Shusha togʻlari“, „Ay gozel“, „Menden gen gezme“, „Al yanaginda“, „Daglarda cichek“, „Gozel yarim“, „Olurem, Jeyran bala“ qoʻshiqlari. Muallif Xon Shushinskiy. „Shusha togʻlari“ qoʻshigʻi musiqasi bilan bir qatorda, soʻzlar ham Xonga tegishli. Uning deyarli barcha qoʻshiqlari oʻz-oʻzidan yaratilgan.

Simfonik orkestr bilan birga Xon birinchi marotaba simfonik mugamlarning yakkaxon qismini kuyladi. Musiqamiz tarixidagi birinchi duet ham buyuk sanʼatkor nomi bilan bogʻliq. Shovkat Alakbarova va Xon Shushinskiy ijrosidagi „Yaylig“ dueti hamon qiziqish bilan tinglanmoqda.

Xon Shushinskiy Uzeyir Hajibeyliydan boshqa biron bir bastakorning asariga murojaat qilmadi. Aytilishicha, Uzeyir Hajibeyli Xon Shushinskiy tomonidan ijro etilgan qoʻshiqlarni, ayniqsa „Garagoz“ qoʻshiqlarini tinglashdan zavq olgan. Mashhur xonanda 1960 yilda Ozarbayjon Davlat Filarmoniyasida „Mugam Studio“ ni yaratgan va yosh xonandalarga mugam sirlarini oʻrgatgan. Shuningdek, u Ozarbayjon davlat musiqa maktabida dars bergan va mugam xonandalarining yangi avlodini tarbiyalashda bebaho xizmat koʻrsatgan.

Isfandiyar Javanshirov umrining oxirigacha yoshligida unga berilgan „Xon“ ismiga javobgardir, u ozarbayjon musiqasining haqiqiy xoni edi. Xon Shushinskiyning ovozi yodidan, Ozarbayjon musiqasi tarixidagi almashtirib boʻlmaydigan korifeydan uning atigi 240 daqiqalik lentasi saqlanib qolgan. Xon Shushinskiy 1979 yilda vafot etgan va Ozarbayjon Boku ndagi Ikkinchi Faxriy xiyoboniga dafn etilgan.

Ijodkorlik

Xon Shushinskiy va Bahram Mansurov

Xon Shushinskiy turli xil ovozlarga ega boʻlishdan tashqari, Ozarbayjon madaniyatini dunyoga tanitib, xalq orasida katta yutuqlarga erishdi. Ozarbayjon milliy musiqamizni targʻib qilishda ulkan yutuqlarga erishdi. U murakkab muğamlarning mohir ustasi edi. Koʻplab taniqli qoʻshiqchilar ovozlarini oʻzgartirish va qoʻngʻiroqni jiringlashi diqqat markazida boʻlishdi.

Xon Shushinskiyning muğamlari hech qachon oʻzlarini his qilmagan. U har doim mugʻomlar ruhida gʻazallarni tanlagan. Xon Shushinskiy barcha turdagi muğamlarning mohir ijrochisi boʻlgan. U badiiy mugamalarni gʻoyat mahorat bilan kuyladi va tinglovchilarda katta ishtiyoq uygʻotdi. Faqat 240 daqiqalik lenta yozuvi ozarbayjon musiqasi tarixining oʻzgarmas koryfasi boʻlgan Xon Shushinskiy ovozi yodidan saqlanib qoladi.

Uning asarlarida „Shahnaz“, „Qorabog ʼShikestasi“, „Kurd-Shahnaz“, „Rast“, „Bayati-Shiraz“, „Chahargah“, „Mahur“, „Heyrati“, „Shur“, „Mirza Huseyn segahi“ va boshqa muğamlar asosiy oʻrinni egalladi. „Mirza Huseyn segahi“ XVIII asrda yashagan taniqli Qorabogʻ qoʻshiqchisi Mirza Husaynning ismi bilan bogʻliq, ammo u eslanganda Xonning ismi ham tilga olinadi. Uni odatda „Mirzo Husayn segahi“ ning ikkinchi muallifi deb atashadi. 120-130 yil davom etgan tanaffusdan soʻng, Xon ushbu muğamga „Manandi oppozitsiyasi“ boʻlimini qoʻshdi. Xon Shushinskiy „Qorabog ʼShikestasi“ni oʻqishni yaxshi koʻrardi. Uchrashuvdan oldin Shikesta 3-4 qoʻshiqchi tomonidan ijro etilgan boʻlsa-da, Xon barcha chiqishlarida har doim birinchi „Qorabay Shikestasi“ni kuylagan. Bu juda tabiiy holat. Seyid Shushinskiy bu haqida qiziqarli memuar yozdi. Maʼlum boʻlishicha, Seyid Shushinskiy va Jabbar Qaryagdioglu uzoq yillar davomida Qorabogʻga bormaganlar. Bir kuni Jabbar Qaryagdioglu Seyid Shushinskiyga Xonni uzoq vaqt koʻrmaganligini aytdi.

Xonga xabar yuboring, biznikiga keling. Xonni ham chaqirdi va buyrugʻini Jabbor Aminga topshirdi. Jabbar Qaryagdioglu bilan kelgan Xon Shushinskiy ustozlarning koʻrsatmalariga binoan „Mirza Huseyn segahi“ va „Qorabogʻ shikestasi“ni oʻqidi. Uning chiqishidan soʻng Jabbar „Seyid va men Qorabogʻga uch-toʻrt yil bormadik. Biz sizning ovozingiz bilan dedik. Qani, Qorabogʻning togʻlari, Tursh suvi, Iso bulogʻi, Sidir tekisligi, Topxana oʻrmoni boʻylab yuramiz. Katta rahmat. Biz keldik.“ Xonning ovozi Qorabog ʼmuhiti edi.

Xon Shushinskiy nafaqat taniqli qoʻshiqchi sifatida tanilgan boʻlsa-da, u bir qator kompozitsiyalarga ega edi. Xon Amin "Shusha togʻlari" dan qizining tugʻilishi munosabati bilan qariganida yozgan „Jayron“ qoʻshigʻiga qadar koʻplab qoʻshiqlarga ega edi. Ammo u oʻzini muallif deb hisoblamadi va har doim „Men xalqdan olgan narsalarimni xalqimga qaytaraman“ deb aytdi. Koʻpincha xalq qoʻshiqlari sifatida taqdim etiladigan „Gamarim“, „Shusha togʻlari“, „Ay gozel“, „Menden gen gezme“, „Al yanaginda“, „Daglarda cicek“, „Gozel yarim“, „Olerum, a Jeyran bala“ qoʻshiqlari. Xon Shushinskiy tomonidan yozilgan. Xonning ovozi Qorabogʻ muhiti edi.

„Shusha togʻlari“ qoʻshigʻi ham Xonga tegishli. Ushbu qoʻshiqga binoan, u ilgari ham barbod boʻlgan - „Nimaga Shusha togʻlarining tepasi tumanli? Siz nima demoqchisiz?“ Xon Shushinskiy bu savolga javoban shunday dedi: „Shusha togʻlarining choʻqqilari doimo loyqa“. Ular yana taslim boʻlmaydilar. Kechirim shundaki, siz „tuman“ deganingizda, ehtimol siz Musavatning eʼtiborini jalb qilasiz... Oxir-oqibat, Xon ushbu qoʻshiqning soʻzlarini biroz oʻzgartirishi va „Shushaning togʻlari tuman emas“ deb aytishga majbur boʻldi.

Simfonik orkestr bilan birga Xon birinchi marotaba simfonik mugamlarning yakkaxon qismini kuyladi. Musiqamiz tarixidagi birinchi duet ham buyuk sanʼatkor nomi bilan bogʻliq. Shunday qilib, Ozarbayjon musiqasi tarixidagi birinchi duet taniqli ozarbayjon qoʻshiqchilari Shovkat Alakbarova va Xon Shushinskiy tomonidan ijro etildi. Xon Shushinskiy Uzeyir Hajibeyovdan boshqa biron bir bastakorning asariga murojaat qilmadi. Aytilishicha, Uzeyir Hojibeyov, ayniqsa, Xon Shushinskiy qoʻshiqlarini tinglashdan zavqlangan. Xususan, „Garagöz“ qoʻshigʻi. Aytgancha, 1926 yilda yozilgan ushbu qoʻshiqning birinchi qoʻshiqchisi Xon Shushinskiy edi.

Xon Shushinskiy juda masʼuliyatli odam edi. Hatto etuk, taniqli buyuk sanʼatkor boʻlsa ham, u koʻp marotaba kuylagan musiqani kuylaganida, u ichki hayajonni his qildi. Xon ovozining himoyachisi edi. U har doim oʻzini maʼlum ovqatlardan va neʼmatlardan uzoqlashtirgan. Buning sababini soʻrashganda, u Xudoning ishonchiga sodiq boʻlolmasligini aytdi. Xon Shushinskiy umrining oxirigacha yoshligida unga berilgan Xon ismiga javobgar edi. U Ozarbayjon musiqasining haqiqiy xoni edi...

Xon Shushinskiy keyinchalik Abulhasanxon bilan 1944 yilda uchrashgan. Tabrizda bir guruh sanʼatkorlar bilan gastrol paytida Abulhasan Iqbal Sulton Xon bilan yaqinroq qiziqish uygʻotdi. Shuningdek, u Grand mehmonxonasida Xon sharafiga ziyofat uyushtirganligi aytiladi.

Jabbar Qaryagdioʻgʻlining soʻzlari: „Sizning ovozingiz sizga quloq solmadi, - qoʻshiq aytmang, sizda sovuq bor, - qoʻshiq aytmang, charchadingiz, - qoʻshiq aytmang. Bokuning aqldan havosidan saqlaning. Shamolli havoda tashqariga chiqmang, shamolli havoda ham ter qilsangiz ham, sovuq suv ichmang“. Xonning ovozi doim joyida edi. Hatto qariganda ham ovozini saqlab turishga qodir edi.

Xon Shushinskiy nafaqat taniqli qoʻshiqchi sifatida tanilgan boʻlsa-da, u bir qator kompozitsiyalarga ega edi. „Mirza Huseyn segahi“ XVIII asrda yashagan taniqli Qorabogʻ qoʻshiqchisi Mirza Husaynning ismi bilan bogʻliq, ammo u eslanganda Xonning ismi ham tilga olinadi. Uni odatda "Mirzo Husayn segahi" ning ikkinchi muallifi deb atashadi. 120-130 yil davom etgan tanaffusdan soʻng, Xon ushbu muğamga „Manandi oppozitsiyasi“ boʻlimini qoʻshdi.

1944 yilda Eronga gastrol qildi, Tehron, Tabriz, Ardabil, Rasht, Gazvin va boshqa shaharlarda ozarbayjon muğamlarini kuyladi, milliy madaniyatimizni targʻib qildi. Ozarbayjon qoʻshiqchilik tarixida alohida oʻrin tutgan rassom oʻqituvchi sifatida ham ishlagan va yosh isteʼdodlarni rivojlantirishda muhim rol oʻynagan. 1959 yilda Moskvada boʻlib oʻtgan Ozarbayjon sanʼati dekadasida muvaffaqiyatli qatnashdi. U „Faxriy yorliq“ ordeni bilan taqdirlangan...

Xotira

Ozarbayjon pochta markasi (2014)

„Xon Shushinskiy fondi“ Ozarbayjonda qoʻshiqchining ismini abadiylashtirish uchun ishlaydi. Jamgʻarma direktori - qoʻshiqchining qizi Bayimxonim Verdiyeva. Agʻdam shahridagi bolalar mugam musiqa maktabi Xon Shushinskiy nomi bilan atalgan. Agʻdam viloyati bosib olingandan keyin Bilajari posyolkasida joylashgan G.Abbasov nomli 284-umumtaʼlim maktabida mugam maktabi faoliyat koʻrsatmoqda.

Mutaxassisligi

• Pianino
• Baraban
• Qoʻshiq aytmoqda
• Tar
• Kamança
• Qonun
• Garmoniya

Xon Shushinskiy nomidagi II Respublika Mugam festivali

2014 yil 11-iyun kuni Qora Qorayev nomidagi Markaziy respublika sanʼat maktabida Xon Shushinskiy nomidagi II Respublika Mugam festivali bolalar musiqa va sanʼat maktablari oʻquvchilari oʻrtasida ashula ijrosi boʻyicha boʻlib oʻtdi. Festival Ozarbayjon Respublikasi Madaniyat va turizm vazirligi madaniyatshunoslik ilmiy-uslubiy markazi tomonidan tashkil etildi. Festivalning asosiy maqsadi - mugam taʼlimini rivojlantirish, yangi isteʼdodlarni kashf etish, talabalarga ijro mahorati va ularni qoʻllab-quvvatlash. Ishtirokchilar mugam, xalq va bastakor qoʻshiqlarini, perkussiya mugamini kuylashadi.

19-iyunga qadar davom etadigan festivalda kunning birinchi yarmida Bokudagi bolalar musiqa va sanʼat maktablari oʻquvchilari, ikkinchi yarmida esa respublikaning viloyatlaridan tashrif buyurgan bolalarning chiqishlari namoyish etiladi. Festival ishtirokchilarining chiqishlari Ozarbayjon milliy konservatoriyasining dotsenti, Ozarbayjon Davlat akademik opera va balet teatrining solisti, xalq artisti Aygun Bayramova tomonidan baholandi.

Tanlovlarga koʻra, oxirida har bir guruh uchun uchta gʻolib aniqlanadi. Taqdirlash marosimi Bokudagi Xalqaro Mugam Markazida boʻlib oʻtadi va yakuniy konsert bilan yakunlanadi.

Mukofotlar

• „Ozarbayjon SSR xalq artisti“ faxriy unvoni — 1943 yil
• „Shon-sharaf belgisi“ ordeni — 1959 yil
• Vladimir Ilich Lenin tavalludining 100 yilligi munosabati bilan yubiley medali
• Ozarbayjon SSR Oliy Sovetining faxriy qarori — 1971 yil 29-dekabr

Asarlar

• Shushinskiy X. Yaxshi odamning hikoyasi. „Ozarbayjon yoshlari“, 1976 yil, 20-noyabr.
• Shushinskiy X. Qoʻshiqlar jim emas. „Kommunist“, 1975 yil, 1-may.
• Shushinskiy X. Tovush, soʻzlar va ishlash. „Adabiyot va sanʼat“, 1979 yil 23-mart.

Filmografiya

1. Boku bogʻlari. Buzovna (film, 2007)
2. Biz qaytamiz (film, 2007)
3. Xavalansin Xonning ovozi (film, 2001)
4. Mugʻam bor joyda ... (film, 2009)
5. Mugamlar (film, 1965)
6. U boʻlmasin, bu boʻlsin (film, 1956)
7. Boshqa hayot (film, 1987)
8. Prima (film, 1992)
9. Oltin jamgʻarmaning tanlovlari (film, 2001)
10. Ovoz (film, 1988)

Adabiyot haqida

• Muxtoroglu V. Havalans xonning ovozi. Boku: Azerneshr, 1971-yil, 104 b.
• Shushinskiy F. Ozarbayjon xalq musiqachilari. Boku: 1985-yil, 480 b.
• Mustafo oʻtloq. Mugam olamining xoni (xotiralar). Boku: 2001, 271 b.
• Babayev Aydin. Xonning ovozi. „Adabiyot va sanʼat“, 1971-yil, 25-dekabr.
• Guliyev T. Oʻlmas hayot. "Adabiyot va sanʼat", 1979-yil, 23-mart.
• Guliyev J. Mugam - bizning dunyomizning yorqin yulduzidir. „Adabiyot va sanʼat“", 1989-yil, 24-fevral.
• Aliyev T. Nonning sharafiga shikast etkazdi. „Sovet qishlogʻi“, 1986-yil, 3-aprel.
• Aliyev T. Qoʻshiq hayoti. „Ozarbayjon“, 1979-yil, №8, s.194-198.
• Karimli Karim. Rassomga muhabbat bilan. „Qorabogʼ“, 1991-yil, 4-iyul.
• Rahmat Muzaffar. Xon Shushinskiy xotirasi. „Adabiyot va sanʼat“, 1989-yil 24-fevral.
• Guliyev Zakura. Shusha togʻlari tumanli ... /Xon Shushinskiy - 100 /. „Ozarbayjon“, 2001-yil, 4-sentabr.
• Alieva R., Aslanova X. Xon Shushinskiy - 100. „Madaniy-maʼrifiy“, 2002yil, N1-2, 6-7-betlar.
• Maharramli Z. Mugam mulkining xoni / Xon Shushinskiy - 100 /. „Boku“, 2001-yil, 2-8-noyabr.
• Chamenli M. Shur darsi. „Xalq gazetasi“, 2001-yil 24-avgust.
• Sherif. Xonning ovozi eshitilsin. „Yangi Ozarbayjon“, 2003-yil 21-avgust.

Adabiyotlar

• „Xon Shushinskiy“ Ozarbayjon Sovet Entsiklopediyasi: [10 jildda]. X jild: Sovuq - Shushter. B.: Ozarbayjon Sovet Entsiklopediyasining bosh muharriri. Bosh muharrir: GB Guliyev. 1987. b. 581.
• ARB Kapaz (06.12.2018). „Musiqa kechasi Ganja davlat filarmoniyasida boʻlib oʻtdi“ (Ozarbayjon). Youtube.com. Foydalanish sanasi: 2018-12-06.
• AzərTAc (18.03.2019). „Mashhur qoʻshiqchi Xon Shushinskiyning xotirasi xotirlandi“ (Ozarbayjon). Youtube.com. Foydalanish sanasi: 2019-03-18.
• Isfandiyor Aslan oʻgʻli Javanshirovni (Xon Shushinskiy) Ozarbayjon SSR Oliy Sovetining Faxriy Farmoni bilan mukofotlash toʻgʻrisida Ozarbayjon SSR Oliy Kengashi Prezidiumining 1971-yil 29-dekabrdagi qarori.

Havolalar

• Xon Shushinskiyga bagʻishlangan rasmiy sayt
• Ozarbayjon milliy konservatoriyasi (Wayback Machine saytida 2007-09-27 sanasida arxivlangan)
• Ozarbayjon milliy kutubxonasi (Wayback Machine saytida 2007-10-09 sanasida arxivlangan)
• Xon Shushinskiy. Gunay Azeri, Kapaz TV, 18.03.2013 (Ozarbayjon)
• „Qorabog'ning taniqli shaxslari: Xon Shushinskiy (1901-1979)“ (az). „Virtual Qorabogʻ“ AKT markazining rasmiy portali (Ozarbayjon). virtualkarabakh.az. 2013-yil.. virtualkarabakh.az (2013). 2017-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 14-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2017-12-22 sanasida arxivlangan)
• Xon Shushinskiyni tinglang
• The Soaring Voice. El Jurnali. Avgust 2003
• Video YouTubeda