Yer poʻsti gazlari

Yerning ichki qismidagi gazlari - Yer poʻstida erkin, suv va neftda eritma, jinslarda (ayniqsa qazilma koʻmirlarda) sorbit (shimilgan) holatlarda uchraydigan gazlar. Yer geosferalarida sayyoraning markaziga tomon gazlarning miqdori koʻpayib boradi. 1—2 km chuqurliqda termokatalik yoki neft-gaz zonasi 7 km ga yetgach, metan zonasi boshlanadi. Gaz hosil boʻlishi jarayonlarining mohiyatiga qarab Ye.p.g. ning 9 taga yaqin genetik turi farq qilinadi. Bularning eng muhimlari kata-genetik, metamorfik, vulkanik, bio-kimyoviy, radioaktiv va havoda hosil boʻlgan gazlardir. Qolgan guruhlari (yadro reaksiyasi gazlari, radiokimyoviy va Yer poʻsti ostidagi gazlar) ikkinchi darajali gazlar.

Katagenetik gazlar choʻkindi jinslarning chuqurlikka choʻkishi va ayni payta bosimning 100 dan 2000— 2500 atmosferagacha, temperaturaning 25—30° dan 250—300° gacha oshishi natijasida choʻkindi jinslardagi organik moddalarning tubdan oʻzgarishidan hosil boʻladi (qarang Yonuvchi tabiiy gazlar). Temperatura va bosimning yanada oshishi bilan metamorfik gazlar paydo boʻla boshlaydi. Katagenetik gazlarning asosiy tarkibi suv bugʻlari, karbon (II) oksidi, metan, azot, baʼzan inert gazlar va uchuvchan xloridlardan iborat. Vulqon gazlari Yerning chuqur qismidan keladi va mantiyaning gazsizlanishi bilan bogʻliq (qarang Vulqon gazlari).

Organik moddalarning bakteriologik parchalanishi va baʼzi mineral tuzlarning kayta tiklanishidan biokimyoviy gazlar hosil boʻladi. Bularga metan va uning gomologlari (etan va b.), karbon oksidi, vodorod sulfidi, azot, kislorod, goho vodorod va b. kiradi. Radioaktiv gazlar radioaktiv elementlarning parchalanishidan tarkib topadi; bular geliy, toriy va b.dan iborat. Havoda hosil boʻlgan gazlarga Yer poʻstining chuqur qismiga suvli eritmalar holida kirib borgan gazlar mansub. Bunday gazlarga azot, kislorod va inert gazlar (argon, kripton va ksenon) kiradi.

Kimyoviy tarkibiga koʻra Ye.p.g. uglevodorodli, azot va karbonat angidritlilarga boʻlinadi.

Yonuvchi (uglevodorodli) gazlarning gʻoyat katta massalari yer osti suvlarida erigan va asosan molekulyar eritma holida boʻladi. Masalan, azot NH4, NO2, NO3 shaklida. Uglevodorodli gazlarning koʻp qismi tarqoq choʻkindi jinslar va qazilma koʻmirlar tarkibida ham organik moddalar bilan bogʻliq. 1960-yilda Yaponiyada gazning 30% yer osti suvlaridan olingan. Biokimyoviy jarayonlar natijasida kislorodning yer yuzasida karbonat angidridiga aylanishi gaz hosil boʻlishining asosiy omili hisoblanadi. Oʻzbekistonda Qizilqumda 44 trillion m3, Qoraqumda (Ustyurt bilan birgalikda) 86 trillion m3 uglevodorod gazi borligi aniqlangan.

Abdulla Mavlonov.