Arab tilining Oʻrta Osiyo lahjalari
Arab tilining Oʻrta Osiyo lahjalari, Oʻrta Osiyo arab tili (arabcha: العربية الآسيوية الوسطى — Afgʻoniston, Tojikiston va Oʻzbekistondagi kam sonli arablar orasida soʻzlashadigan arab tilining bir turi. Ular yoʻq boʻlib ketish arafasida[1]. Oʻrta Osiyoning arab shevalari arab tilining boshqa maʼlum turlaridan juda farq qiladi va dialektlarning mustaqil guruhini tashkil qiladi [2].
| Arab tilining Oʻrta Osiyo lahjalari | |
|---|---|
| Mamlakatlar | Afgʻoniston, Tojikiston va Oʻzbekiston |
| Alifbosi | Arab alifbosi |
| Til kodlari | |
Oʻrta Osiyo dialektlari Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo (hozirgi Oʻzbekiston), Xatlon viloyati (hozirgi Tojikiston) va hozirgi Afgʻonistonning ayrim hududlarida yashagan Oʻrta Osiyo arablarining turli oʻtroq va koʻchmanchi jamoalari uchun til vazifasini oʻtagan. Oʻrta Osiyo shevasi Oʻrta Arabiston va Iroqning badaviy lahjalari bilan koʻp umumiyliklarga ega[3] [2].
Birinchi arablar Oʻrta Osiyoda 8-asrda arablar istilolari davrida paydo boʻlgan. Bu hududda xalifa hokimiyati oʻrnatilib, bu yerlar aholisi islom dinini qabul qilgandan keyin arab tili adabiyot va fan tiliga aylandi. Markaziy Osiyo arablarining aksariyati alohida jamoalarda yashab, XX asrning 60-yillari oxirigacha mahalliy aholi bilan qorishib ketgan [4]. Bu holat arab tilining 20-asrgacha saqlanib qolishiga imkon berdi.
19-asr oxirida koʻplab arab chorvadorlari Rossiya imperiyasi tasarrufiga oʻtib ketgan hozirgi Oʻzbekiston va Tojikiston hududini tark etib, Afgʻoniston shimoliga koʻchib oʻtgan. Bu arablar hozirda arab tilini bilmaydilar va dari yoki oʻzbek tillarida gaplashadilar[5]. SSSR vujudga kelganidan soʻng Oʻzbekiston va Tojikistonning Oʻrta Osiyo arablari koʻchmanchi turmush tarzidan voz kechishga majbur boʻldilar, ular oʻzbeklar, tojiklar va turkmanlar bilan aralasha boshladilar. 1959-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Markaziy Osiyo arablarining atigi 34 foizi arab tilida soʻzlashgan, qolganlari oʻzbek yoki tojik tillarini oʻz ona tillari deb atagan. Hozirda Surxondaryo, Qashqadaryo va Buxoroning beshta qishlogʻida Markaziy Osiyo arab tilida soʻzlashadi. 1980-yillarda bu tilda soʻzlashuvchilar asosan keksalar ekanligi maʼlum boʻlgan [4]. Oʻzbekistonda Markaziy Osiyo arab tilining ikki bir-biriga tushunarsiz Qashqadaryo va Buxoro shevalari mavjud.
Isaak Vinnikov uzoq yillar davomida SSSRdagi Oʻrta Osiyo arablarining madaniyati, tili va folklorini oʻrganadi. Uning "Buxoro arablarining tili va folklori " asari 25-64 yoshlardagi Joʻgʻariy va Arabxona qishloqlaridan arab xabarchilarining soʻzlaridan yozib olingan 67 ta matnni oʻz ichiga oladi [6].
Adabiyotlar
tahrir- Sovet etnografiyasi. — Fanlar akademiyasi nashriyoti, 1972-yil Djarylgasinova R. Sh., Tolstova L. S. Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston milliy guruhlari oʻrtasidagi etnik jarayonlar. — Nauka, 1980. — 232 b. Vinnikov I. N. Buxoro arablarining tili va folklori. — M., 1969. — 359 b. Tsereteli GV Markaziy Osiyodagi arab shevalari // Sharqshunoslarning XXIII xalqaro kongressidagi Sovet delegatsiyasining maʼruzalari. Semitologiya boʻlimi. — M, 1954-yil. Tsereteli GV Markaziy Osiyodagi arab shevalari. — Tbilisi, 1956. — T. 1. Karmisheva B. X. Tojikiston va Oʻzbekistonning janubiy rayonlari etnik tarixi boʻyicha ocherklar. Etnografik maʼlumotlarga koʻra. — Nauka, 1976. — 321 b.
Manbalar
tahrir- ↑ Леонов В. П., Муханна Дурра. Россия и арабский мир. Ноах, 2001 — 83-bet.
- ↑ 2,0 2,1 Б. Х. Кармышева 1976.
- ↑ И. М. Дьяконов, Г. Ш. Шарбатов. Афразийские языки. Семитские языки. Наука, 1991 — 253-bet. ISBN 9785020164253.
- ↑ 4,0 4,1 Р. Ш. Джарылгасинова, Л. С Толстова 1980.
- ↑ Peter R. Blood. Afghanistan: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 2001.
- ↑ Советская этнография 1972.