Vikipediya

Buyuk kuchlar

Buyuk davlatlar, buyuk kuchlar — oʻzlarining siyosiy taʼsiri tufayli „xalqaro va xalqaro huquqiy munosabatlar tizimida“ hal qiluvchi rol oʻynaydigan suveren davlatlarning odatiy, huquqiy boʻlmagan belgisi[1]. Buyuk davlat — bu muhim geosiyosiy taʼsirga ega boʻlgan davlat

Buyuk davlatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi kabi xalqaro tuzilmada tan olingan.

„Buyuk kuch“ tushunchasi Napoleon urushlari tugagandan soʻng va „Vena xalqaro munosabatlar tizimi“ yaratilganidan keyin keng tarqaldi[2][3]. Iborani muomalaga nemis tarixchisi Leopold fon Ranke kiritgan. Ranke 1833-yilda „Buyuk kuchlar“[4] (nemischa: Die großen Mächte ) atamasini ishlatgan. Zamonaviy geosiyosatda atama BMT terminologiyasida (yarim rasmiy ravishda), siyosatchilar va ekspertlar tomonidan qoʻllanadi.

Tarixi

tahrir
 
XIX asr boshlarida Buyuk Davlatlarning Vena Kongressi.
 
BMT Xavfsizlik Kengashi majlislar zali.
 
Jahon xaritasidagi hozirgi haqiqiy buyuk davlatlar BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy (koʻk) va doimiy boʻlmagan (yashil) aʼzolaridir.
 
Jahon xaritasida yangi buyuk kuchlar.

„Buyuk davlatlar“ maqomi birinchi marta 1814—1815-yillarda Vena kongressida rasman tan olingan[3][5]. Muqaddas Ittifoqning tashkil etilishi bilan bu maqom Fransiyaga qarshi koalitsiyada ishtirok etuvchi toʻrtta davlat — Buyuk Britaniya, Avstriya, Prussiya, Rossiya oʻrtasida va 1818-yildan beri Fransiya uchun ham amal qiladi[6]. Xalqaro munosabatlarning yangi tizimining („Vena kongressi diplomatiyasi“ deb ataladigan) oʻziga xos xususiyati urushdan keyingi Yevropadagi har qanday hududiy oʻzgarishlarga buyuk davlatlarning roziligi zarurati edi[7].

1848—1849-yillardagi Yevropa inqiloblaridan keyin oʻrnatilgan tizimdagi kuchlar muvozanati oʻzgara boshladi. Koʻpgina tarixchilarning fikriga koʻra, XX asr boshlariga kelib Yevropada „buyuk“ maqomiga daʼvo qilgan besh yoki olti kuch boʻlgan: Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya, Germaniya imperiyasi (Prussiyaning vorisi), Italiya (1860-yillarda mamlakat birlashganidan keyin) va Avstriya-Vengriya (Avstriya imperiyasining vorisi sifatida). RossiyaBirinchi jahon urushidagi magʻlubiyat va undan keyingi qulashdan keyin oʻzining „buyuk kuch“ maqomini abadiy yoʻqotdi. Buyuk davlatlar maqomiga yaqinlashib qolgan Usmonli imperiyasi ham quladi[8]. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Amerika Qoʻshma Shtatlari (ammo Birinchi jahon urushigacha xalqaro siyosatga unchalik taʼsir koʻrsatmagan) va modernizatsiya qilingan Yaponiya Yevropadan tashqari yirik davlatlar qatoriga kira boshladi.

Bir qator tarixchilarning hisob-kitoblariga koʻra, buyuk davlatlar u yoki bu tarzda XIX—XX asrlarning aksariyat xalqaro toʻqnashuvlari va urushlarida qatnashgan[9].

1919-yilgacha buyuk davlatlar konferensiyalarda tub xalqaro muammolarni hal qilganlar, buning natijasida ular oʻzaro xalqaro shartnomalar ham tuzganlar. Sivilizatsiyalashgan davlatlar maqomiga ega boʻlgan qolgan mamlakatlarga avtomatik ravishda ushbu shartnomalarda belgilangan tartibni tan olish taklif qilingan. 1919-yilda Millatlar Ligasi doimiy xalqaro organ sifatida tashkil etilgan boʻlib, u boshqa narsalar qatori ilgari buyuk davlatlarning konferensiyalarida tilga olgan muammolarni hal qilish uchun moʻljallangan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 1945-yilda Millatlar Ligasining vorisi boʻldi[10].

„Buyuk kuchlar“ning rasmiy maqomi BMT Xavfsizlik Kengashining besh doimiy aʼzosi tomonidan saqlanib qolgan. Bu mamlakatlarning barchasi „eski“ yadroviy kuchlardir. Shu bilan birga, Z. Bjezinskiy va boshqa deyarli barcha dunyo siyosatshunoslari-ekspertlarining fikricha, XX asrning oxiriga kelib, Yaponiya buyuk davlatlar soniga qaytdi (iqtisodiy, texnologik va moliyaviy jihatdan). Gʻarbning ikkinchi asosiy mamlakati (XX asr oxiridan) Germaniya (Yevropa Ittifoqi rahbari) qayta birlashtirildi. Bundan tashqari, ularga qoʻshimcha ravishda, XXI asrning zamonaviy dunyosida BRIKSning boshqa aʼzolari Hindiston va Braziliya, shuningdek (pastroq natija bilan) Janubiy Afrika va Italiya[11][12][12][13][14][15] qoʻshildi.

Uzoq vaqt davomida buyuk davlatlar xalqaro muzokaralarda oʻz taʼsiridan foydalanib, boshqa ishtirokchilarning manfaatlarini hisobga olmasdan, „teng boʻlmagan“ shartnomalar tuzganlar. Ikkinchi jahon urushidan keyin vaziyat oʻzgara boshladi. Lekin bugungi kunda buyuk davlatlar „umumiy shartnomalarni“ oʻzlari oʻzgartirish imkoniyatiga ega boʻlmasalar ham, ular odatda „keraksiz qayta koʻrib chiqish“ ni blokirovka qilishga qodir. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida tinchlik va global xavfsizlikni taʼminlash uchun asosiy mas’uliyat buyuk davlatlar zimmasiga yuklanadi[16].

Financial Times 2014-yil iyun oyida taʼkidlaganidek: „Dunyo buyuk kuchlar raqobatining navbatdagi davrida global boshqaruv haqidagi postmodern orzulardan uygʻonmoqda“[17].

Xususiyatlari

tahrir

Odatda, tadqiqotchilar kuchning „buyuk“ maqomiga muvofiqligini baholash uchun uchta „oʻlchov“ ni ajratib koʻrsatishadi:

  • davlatning kuchi (uning resurs salohiyati);
  • „fazoviy oʻlchov“ yoki „manfaatlar geografiyasi“ (buyuk kuchni mintaqaviy kuchdan ajratishga imkon beradigan mezon);
  • maqom („buyuk kuch“ maqomini davlat tomonidan rasmiy yoki norasmiy tan olinishi)[18].
  •  
    1919-yilgi Parij tinchlik konferensiyasidagi „Katta toʻrtlik“: Devid Lloyd Jorj, Vittorio Emanuele Orlando, Georges Klemenso va Vudro Vilson
  •  
    Osiyo va Tinch okeani teatrining ittifoqchilar rahbarlari: General Chang Kay-shi, Franklin D. Ruzvelt Winston Cherchill 1943-yilda Qohira konferensiyasida uchrashuvi.
  •  
    Yalta konferensiyasida Yevropaning „katta uchligi“: Winston Cherchill, Franklin D.Ruzvelt va Iosif Stalin

Resurs salohiyati

tahrir
Foiz statistikasi (dunyo boʻylab)
 
Mamlakat Dunyo aholisi (% 2021) Jahon YaIM (% 2020) BMTni moliyalash[19] (%) Dunyo boʻyicha harbiy xarajatlar (% 2019) Dunyoda mavjud maydoni (%)
Germaniya 1 4,4 7,1 2,6 0,2
Braziliya 2,7 3,0 2,9 1,4 5,6
Xitoy 18,4 24,1 5,1 14 6,3
AQSh 4,2 20,8 22,0 38 6,1
Fransiya 0,8 2,9 5,6 2,6 0,4
Hindiston 17,7 8,6 0,7 3,7 2
Italiya 0,7 2,0 4,4 1,4 0,2
Yaponiya 1,6 5,2 10,8 2,5 0,2
Buyuk Britaniya 0,8 2,9 5,4 2,5 0,2
Rossiya 1,8 4,0 2,4 3,4 11

Turli tadqiqotchilar „buyuk kuch“ taʼrifini turlicha izohlaydilar. Shunday qilib, ingliz tarixchisi A.Teylor buyuk davlat maqomiga daʼvogar har bir kuch „urush sinovidan“ oʻtishi kerak, deb hisoblagan. Xuddi shunday fikrni Kvinsi Rayt va xalqaro huquq va diplomatiya tarixi boʻyicha bir qator boshqa mutaxassislar ham bildirishgan. Ularning fikricha, „birinchi navbatda, harbiy nufuz, harbiy salohiyat va harbiy muvaffaqiyatlar tufayli“ buyuk davlat maqomini olish mumkin. Keyinchalik tadqiqotchilar bu atamaga „inson, harbiy, iqtisodiy va siyosiy resurslar“[20] bilan bogʻlab, kengroq maʼno berdilar. Fransuz tarixchisi koʻra J.B.Durosel, buyuk davlat „har qanday boshqa kuch bilan qarama-qarshilikda oʻz mustaqilligini himoya qilishga qodir“ deb hisoblanishi kerak. Boshqa bir nuqtayi nazarga koʻra, „buyuk kuch oddiy davlatlar koalitsiyasidan kam boʻlmasligi kerak“. Umumiy qabul qilingan qoidalardan birida aytilishicha, „buyuk davlat buyuk urush olib borishga qodir boʻlishi kerak“. Ikkinchisi paradoksal ravishda „buyuk urushlar“ning „buyuk kuchlar ishtirok etadigan“ urushlar sifatidagi oʻrnatilgan koʻrinishi bilan birlashtiriladi[21]. I.I Lukashuk fikriga koʻra, buyuk davlatlarning mezonlari vaqt oʻtishi bilan oʻzgaradi. Agar dastlab harbiy kuchga asosiy eʼtibor berilgan boʻlsa, keyinchalik davlatning iqtisodiy va ilmiy-texnik salohiyati, uning „maʼnaviy va siyosiy obroʻsi“ tobora muhim rol oʻynay boshlaydi[22].

Qiziqishlar geografiyasi

tahrir

"Buyuk kuch"ga xos xususiyatlarni tahlil qilib, koʻplab mualliflar „uning taʼsirining geografik tekislik“ ekanligini taʼkidlaydilar. Turli manbalarda bunday davlat manfaatlarining „mintaqadan tashqari“ xususiyati, shuningdek, ikkinchisining xalqaro maydonda oʻz manfaatlarini himoya qilish qobiliyati qayd etilgan[23]. Bundan tashqari, „fazoviy oʻlchov“ buyuk kuchlar orasida „super kuchlar“ deb ataladigan narsalarni ajratish uchun qulay belgi boʻlib xizmat qilishi mumkin[18]. Shuningdek, buyuk davlatning oʻz hududida boshqa davlatlarning harbiy bazalari boʻlmagani maʼqul, masalan, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya hududida boʻlgani kabi; va aksincha, harbiy harakatlarda qatnashgan yoki oʻz chegaralaridan uzoqda bunday imkoniyatga ega boʻlgan boʻlishi zarur. Tarixchi Linda Kolli taʼkidlaganidek: „XIX asrda Rossiya va Yaponiya imperiyalari oʻzlarining buyuk kuchlar maqomini koʻrsatish va tasdiqlash uchun dunyo boʻylab sayohatlarga homiylik qilishgan“[24].

Holat

tahrir

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzoligi tufayli „buyuk kuchlar“ ning rasmiy maqomiga qoʻshimcha ravishda, unga yaqin boʻlgan buyuk davlatlar yadroviy davlat maqomiga ega boʻlishi mumkin (zamonamizdagi eng kuchli yadro quroliga va va kosmik kuchga ega)

Buyuk kuchlar roʻyxati

tahrir
1815 1878 1900 1919 1939 1946 2000
  Avstriya imperiyasi[25]   Avstriya-Vengriya imperiyasi[26]   Avstriya-Vengriya imperiyasi[27]
  Britaniya imperiyasi   Britaniya imperiyasi   Britaniya imperiyasi   Britaniya imperiyasi   Britaniya imperiyasi   Britaniya imperiyasi   Buyuk Britaniya[28]
  Sin imperiyasi[29]   Xitoy Respublikasi (1912—1949)   Xitoy Xalq Respublikasi[30][31]
  Fransiya Qirolligi   Fransiyaning uchinchi respublikasi   Fransiyaning uchinchi respublikasi   Fransiyaning uchinchi respublikasi   Fransiyaning uchinchi respublikasi   Fransiyaning to'rtinchi respublikasiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name   Fransiyaning beshinchi respublikasi
  Prussiya qirolligi   Germaniya imperiyasi   Germaniya imperiyasi   Natsistlar Germaniyasi   Germaniya
  Italiya Qirolligi[32][33][34][35]   Italiya Qirolligi   Italiya Qirolligi   Italiya Qirolligi
  Yaponiya imperiyasi   Yaponiya imperiyasi   Yaponiya imperiyasi   Yaponiya Yaponiya
  Rossiya imperiyasi   Rossiya imperiyasi   Rossiya imperiyasi Rossiya Sotsialistik Federativ Sovet Respublikasi   Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi   Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi   Rossiya
  Amerika Qoʻshma Shtatlari   Amerika Qoʻshma Shtatlari   Amerika Qoʻshma Shtatlari   Amerika Qoʻshma Shtatlari   Amerika Qoʻshma Shtatlari[36]
  Hindiston

Zamonaviy dunyoda

tahrir

Ayni paytda buyuk kuchlar qatoriga Xitoy va AQSh kiradi. Bundan tashqari, Fransiya va Buyuk Britaniya odatda buyuk davlatlar deb ataladi, chunki ular nisbatan qobiliyatli dengiz flotini saqlab qolgan va dunyodagi koʻplab sobiq mustamlakalariga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Shuningdek, Rossiya koʻpincha buyuk davlat deb ataladi, chunki u dunyodagi eng kuchli armiyalardan biriga ega va KXShT mamlakatlariga taʼsir qiladi. Zamonaviy dunyoda buyuk davlat maqomining eng keng tarqalgan mezonlaridan biri BMT Xavfsizlik Kengashida doimiy ishtirok etish va veto huquqiga ega boʻlishdir. Birlashgan Qirollik, Xitoy, Rossiya, AQSh va Fransiya BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari hisoblanadi.

Super kuchlar

tahrir
 
Hozirgi va potensial kuchlar:
  AQSh
  Xitoy

Super kuchlar deb atalmish atama boshqa koʻplab davlatlar (shu jumladan, boshqa buyuk davlatlar va yadroviy kuchlar) ustidan katta siyosiy, iqtisodiy va harbiy (shu jumladan, zamonaviy dunyoda strategik yadro qurollari) ustunlikka ega boʻlgan kuchlarga nisbatan ishlatiladi.

Hozirgi vaqtda koʻpchilikning fikricha, XX asr oxiridan boshlab SSSR parchalanib ketganidan soʻng, Ikkinchi Jahon urushidan keyin paydo boʻlgan ikkita „super kuch“ dan biri AQSh dunyoda qolgan[37][38]. Shu bilan birga, kuchli iqtisodiyotga, zamonaviy texnologiyalarga, butun dunyoda harbiy bazalarga ega. Shuningdek, texnologik jihatdan rivojlangan mobil qurolli kuchlarga, moliya va axborot sohasida ustunlikka ega boʻlishiga qaramay, AQSh sovuq urushdan keyin ham siyosiy, iqtisodiy va harbiy qudratini saqlab qoldi. Sovuq urush va SSSRning qulashi va dunyodagi eng katta taʼsirga ega boʻlgani sababli, ularning yagona super kuch sifatidagi maqomi koʻpincha AQSh va SSSR oʻrtasidagi qarama-qarshilik koʻplab mamlakatlar va siyosatchilar tomonidan muhokama qilinadi yoki tan olinmaydi.

Shu bilan birga, 2014-yildan buyon YaIM boʻyicha Xitoy dunyodagi eng yirik iqtisodiyot boʻlib kelmoqda (nominal YaIM boʻyicha AQSHdan keyin ikkinchi oʻrinda, shuningdek birinchi boʻlish istiqboli bilan) va yetakchilik qilmoqda. Sanoat va qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining koʻpgina koʻrsatkichlari boʻyicha dunyoda birinchi, dunyoda eng koʻp aholi va dunyoning uchinchi yirik hududi, dunyodagi ikki yirik tashqi savdo profitsiti, eng yirik eksportchi (shu jumladan sanoat yangi texnologiyalari), uchdan bir qismi jahon valyuta zahiralarini toʻplagan, dunyoning uchinchi yadroviy kuchi va kosmik qudrati maqomiga ega, eng katta armiya atamalari ham Xitoyga tegishli. Xitoy amalda super davlat maqomiga yaqinlashdi va allaqachon baʼzi ekspertlar tomonidan iqtisodiy va harbiy qudratli davlat deb atalmoqda, buni faqat tan olish va uning barqaror siyosiy taʼsiri eʼtirof etish kerak[39][40]. Biroq, AQSh va Xitoy oʻrtasidagi raqobat va taʼsir uchun kurash nisbatan tinch va osoyishta, keskin qarama-qarshiliksiz, XX asrdagi SSSR va AQSh oʻrtasidagiga qaraganda XIX asrdagi Rossiya va Britaniya munosabatlariga koʻproq oʻxshaydi.

Hozirgi vaqtda buyuk davlatlar qatorida Xitoydan tashqari Yevropa Ittifoqi, Hindiston, Braziliya[41] (potensial qudratli davlatlar sifatida) va Rossiya (SSSRning vorisi sifatida) ham bor.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ А. Я. Сухарев, В. Е. Крутских, А.Я. Сухарева „Великие державы“, . Большой юридический словарь. — М.: Инфра-М, 2003. 
  2. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 27-28
  3. ↑ 3,0 3,1 Bridge, Francis Roy; Bullen, Roger. The Great Powers… — S. 3-4
  4. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 27
  5. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 228
  6. ↑ Bridge, Francis Roy; Bullen, Roger. The Great Powers… — S. 1, 4
  7. ↑ Bridge, Francis Roy; Bullen, Roger. The Great Powers… — S. 4
  8. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 229—239
  9. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 26
  10. ↑ Klinov A. S. VOPROSI SYeVYeRO-VOSTOChNOY GRANITsI TURTsII // GOLOS MINUVShYeGO. KUBANSKIY ISTORIChYeSKIY JURNAL, № 1-2, 2010
  11. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 32, 34, 38, 41
  12. ↑ 12,0 12,1 Strategic Vision: America & the Crisis of Global Power by Dr. Zbigniew Brzezinski, pp 43-45. Published 2012.
  13. ↑ „India's Feeble Foreign Policy | Foreign Affairs“. 5-avgust 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-iyul 2013-yil.
  14. ↑ „Архивированная копия“. 10-avgust 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-iyul 2013-yil.
  15. ↑ „India: Can India become a great power? | The Economist“. 15-noyabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-oktabr 2017-yil.
  16. ↑ Lukashuk, I. I. Sovremennoe pravo… — S. 65-66
  17. ↑ „Что на самом деле думают о Западе Си Цзиньпин и Путин“. 10-avgust 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-iyul 2014-yil.
  18. ↑ 18,0 18,1 Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 28
  19. ↑ Assessment of Member States’ contributions to the United Nations regular budget for the year 2013
  20. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 225
  21. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 226
  22. ↑ Lukashuk, I. I. Velikie i malie… — S. 335—336
  23. ↑ Danilović, Vesna. When the Stakes… — S. 227
  24. ↑ The New Republic
  25. ↑ World history, 1815–1920. Andoza:Нп3. ISBN 1584770775. 
  26. ↑ McCarthy, Justin. A History of Our Own Times, from 1880 to the Diamond Jubilee. New York, United States of America: Harper & Brothers, Publishers, 1880 — 475—476-bet. 
  27. ↑ David Dallin. The Rise of Russia in Asia. 
  28. ↑ T. V. Paul, James J. Wirtz, Michel Fortmann. "Great+power" Balance of Power. United States of America: State University of New York Press, 2005, 2005 — 59, 282-bet. ISBN 0791464016.  Accordingly, the great powers after the Cold War are Britain, China, France, Germany, Japan, Russia, and the United States p.59
  29. ↑ Baron, Joshua. Great Power Peace and American Primacy: The Origins and Future of a New International Order. United States: Palgrave Macmillan, 2014. ISBN 1137299487. 
  30. ↑ „UW Press: Korea’s Future and the Great Powers“. 24-oktabr 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21-avgust 2012-yil.
  31. ↑ Friedman, George „The Geopolitics of China“. Stratfor (15-iyun 2008-yil). 2009-yil 8-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-iyul 2008-yil.
  32. ↑ Andoza:Нп3. ISBN 0-394-54674-1. 
  33. ↑ Best, Antony; Hanhimäki, Jussi; Maiolo, Joseph; Schulze, Kirsten. International History of the Twentieth Century and Beyond. United States of America: Routledge, 2008 — 9-bet. ISBN 0415438969. 
  34. ↑ Andoza:Нп3. Power Politics. United Kingdom: Continuum International Publishing Group, 2002 — 46-bet. ISBN 0826461743. 
  35. ↑ Andoza:Нп3. ISBN 0-07-554852-6. 
  36. ↑ „Analyzing American Power in the Post-Cold War Era“. 2012-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28-fevral 2007-yil.
  37. ↑ Kris Patten (Chris Patten) Ne pereotsenivaet li Kitay svoi vozmojnosti?[sayt ishlamaydi] // „Project Syndicate“/Голос России, 21.02.2010 g.
  38. ↑ Седрик Мун (Cedric Moon). „Конец сверхдержавы“. ИноСМИ.ру/Russia Today (31-yanvar 2010-yil). 14-mart 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-dekabr 2012-yil.
  39. ↑ „Би-би-си | Proekti | Kitay — novaya sverxderjava?“. 9-mart 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-yanvar 2015-yil.
  40. ↑ „www.carnegieendowment.org“. 2011-yil 7-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-yanvar 2015-yil.
  41. ↑ Elizabeth Reavey While the US Looks Eastward Brazil Is Emerging as a Nuclear Superpower // Brazzil Magazine, 12 August 2008

Adabiyotlar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Buyuk_kuchlar&oldid=5231354" dan olindi