Yadro klubi

Yadro klubi — siyosatshunoslik atamasi boʻlib, yadroviy qurolni ishlab chiqish, ishlab chiqarish va sinovdan oʻtkazgan „yadroviy davlatlar“ guruhini anglatadi.

Yadroviy davlatlar

Mavjud rasmiy maʼlumotlarga koʻra, quyidagi davlatlar yadro quroliga ega yoki tarixda unga ega boʻlgan davlatlar (birinchi yadroviy sinov yili yoki qurolga egalik muddati boʻyicha):

№	Davlat	Sinov yili	Qaydlar
1	AQSH	1945-yil	Insoniyat tarixida yagona boʻlgan boshqa davlat hududida portlatilgan ikkita jangovar bomba (Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlari) AQSh hududida (51-maydon, Alamogordo) va Bikini atollidagi sinovlar
2	SSSR → Rossiya	1949-yil	Sinovlarni faqat oʻz hududida oʻtkazgan (SSSR) Novaya Zemlya, Semipalatinsk, Sari-Shagan, Kapustin Yar, Totskiy poligon orollari
3	Buyuk Britaniya	1952-yil	Montebello^[en] orollaridagi sinovlar (Gʻarbiy Avstraliya), Rojdestvo (Kiribati)
4	Fransiya	1960-yil	Sinovlarni faqat oʻz hududida oʻtkazgan (Reggan vohasi, Mururoa atolli).
5	Xitoy	1964-yil	Sinovlarni faqat oʻz hududida oʻtkazgan (Lobnor koʻli)
6	Hindiston	1974-yil	Pokxran^[en] poligon (Jaisalmer)
7	Isroil	1979-yil	Yadroviy qurolga ega ekanligini rad etadi
-	Janubiy Afrika Respublikasi	1979—1989-yillarda egalik qilgan	1989-yilda yadro qurolidan ixtiyoriy ravishda voz kechgan dunyodagi birinchi davlat
-	Qozogʻiston	1991—1992 yillarda egalik qilgan	AQSH koʻmagida oʻzining yadroviy arsenalini protokol asosida Rossiya Federatsiyasiga topshirgan.
-	Ukraina	1991—1992-yillarda egalik qilgan	AQSH koʻmagida oʻzining yadroviy arsenalini protokol asosida Rossiya Federatsiyasiga topshirdi.
-	Belarus	1991—1994-yillarda egalik qilgan	Yadro arsenalini Rossiya Federatsiyasiga topshirdi
8	Pokiston	1998-yil	Ras koh togʻi^[en] (Chagay)
9	Koreya Xalq Demokratik Respublikasi	2006-yil	Sinovlarni faqat oʻz hududida oʻtkazgan (Xamgyongbuk — Kilju^[en] poligoni)

Bundan tashqari, NATOga aʼzo boʻlgan bir qancha davlatlar (Germaniya, Italiya, Turkiya, Belgiya, Niderlandiya, Kanada) va boshqa ittifoqchilar (taxminan rasman rad etilgan — Yaponiya, Janubiy Koreya) hududida AQSh yadro qurollari mavjud. Baʼzi ekspertlar maʼlum bir sharoitlarda bu davlatlar ushbu quroldan foydalanishi mumkin deb hisoblaydilar^[1].

1994-yilga kelib Qozogʻiston, 1996-yilga kelib esa Ukraina va Belorussiya SSSR parchalanganidan keyin yadro qurolini 1992-yilda imzolangan Lissabon protokoliga binoan Rossiyaga topshirdi. Janubiy Afrika ham oʻzining yadro quroliga ega edi, lekin 1990-yillarning boshlarida aparteid rejimining yoʻq qilinishi sababli ixtiyoriy ravishda undan voz kechdi.

„Eski“ yadroviy davlatlarning (AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Xitoy va Rossiya) Yadro klubining yagona „qonuniy“ aʼzolari sifatida xalqaro huquqiy darajadagi maqomi Yadro quroli tarqatmaslik toʻgʻrisidagi shartnoma qoidalaridan kelib chiqadi. 1968 yildagi Yadro qurolining tarqalishi — ushbu hujjatning IX-moddasi 3-bandida shunday deyilgan: "Ushbu Shartnoma maqsadlari uchun yadro quroliga ega davlatlar — 1967-yil 1-yanvargacha yadro qurolini yoki boshqa yadroviy portlovchi moslamani ishlab chiqargan va portlatgan davlatlar hisoblanadi. Shu munosabat bilan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va ushbu beshta „eski“ yadroviy davlatlar (ular BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy aʼzolari sifatida ham buyuk davlatlardir) keyinchalik paydo boʻlgan 4 ta „yosh“ yadro klubi aʼzolarini noqonuniy deb hisoblaydilar.

Sinovlar

Bikini atollidagi yadroviy bomba sinovi, 1954-yil.

AQSh 1945-yil 16-iyulda Alamogordo choʻlidagi (Nyu-Meksiko) AQSh harbiy-havo kuchlarining poligonida 20 kiloton quvvatga ega birinchi yadroviy portlashni amalga oshirdi. 1945-yil 6- va 9-avgustda Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga yadroviy bombalar tashlandi. Birinchi termoyadroviy sinov (birinchi marta) 1952-yil 1-noyabrda Enewetak atollida oʻtkazildi.

SSSR 1949-yil 29-avgustda Semipalatinsk poligonida 22 kiloton quvvatga ega birinchi yadroviy qurilmasini sinovdan oʻtkazdi. Birinchi termoyadroviy sinov — 1953-yil 12-avgustda xuddi shu joyda oʻtkazildi. 1961-yilda Novaya Zemlya arxipelagida SSSR eng kuchli yadro qurolini — „Tsar Bomba“sini sinovdan oʻtkazdi. SSSR parchalangach Rossiya Sovet Ittifoqi yadroviy arsenalining xalqaro miqyosda tan olingan yagona merosxoʻri boʻldi.

Buyuk Britaniya 1952-yil 3-oktyabrda Montebello orollari hududida (Barrou orolining shimolida) 25 kiloton quvvatga ega birinchi yadroviy portlashni amalga oshirdi. Termoyadroviy sinov esa 1957-yil 15-mayda Polineziyadagi Rojdestvo orolida oʻtkazildi.

Fransiya 1960-yil 13-fevralda Jazoirdagi Reggan vohasida 20 kilotonnalik yadro zaryadining sinovlarini oʻtkazdi. Termoyadroviy sinov — 1968-yil 24-avgustda Mururoa atollida oʻtkazildi.

Xitoy 1964-yil 16 oktyabrda Lop Nor koʻli yaqinida 20 kilotonnalik yadro bombasini portlatdi. 1967-yil 17-iyunda aynan shu joyda termoyadroviy bomba sinovdan oʻtkazildi.

Hindiston 1974-yil 18-mayda Rajastandagi Poxran poligonida 20 kilotonnalik yadro zaryadining birinchi sinovini o‘tkazdi, biroq o‘zini yadro quroli egasi sifatida rasman tan olmadi. 1998-yil 11—13-may kunlari Poxran poligonida boʻlib oʻtgan beshta yadroviy portlovchi qurilma, shu jumladan 32 kiloton termoyadro bombasining yer osti sinovlari amalga oshirilgandan soʻng oʻz yadroviy moqomini maʼlum qildi.

Pokiston Hindistonning 1998-yilgi yadro sinovlariga simmetrik javob sifatida 1998-yil 28- va 30-may kunlari Balujiston provinsiyasidagi Ras-Koh poligonida oltita yadroviy qurolning yer osti sinovlarini o‘tkazdi.

KXDR 2005-yil o‘rtalarida yadro qurolini ishlab chiqqanini eʼlon qildi va 2006-yil 9-oktabrda taxminiy rentabelligi 1 kiloton (aftidan, qisman energiya portlashi) va ikkinchisi 2006-yilda quvvati 1 kiloton bo‘lgan yadroviy bombaning birinchi yer osti sinovini o‘tkazdi. 2009-yil 25-mayda taxminan 12 kiloton quvvatiga ega bomba sinovdan oʻtkazildi. 2012-yil may oyida mamlakat Konstitutsiyasiga tegishli o‘zgartirishlar kiritib, KXDR o‘zini rasman yadroviy davlat deb eʼlon qildi. 2022-yil 7-sentabrda KXDR hukumati respublikaga rasman yadroviy davlat maqomini beruvchi, shuningdek, ushbu turdagi qurolning maqsadi va qo‘llanilishi bo‘yicha qoidalarni o‘z ichiga olgan „Yadro quroli bo‘yicha siyosat“ qarorini qabul qildi. Bu haqda Janubiy Koreyaning Yonhap agentligi Shimoliy Koreya davlat OAVlariga tayanib xabar berdi^[2].

Isroil oʻzining yadro quroliga ega ekanligi haqidagi maʼlumotni izohlamaydi, biroq ekspertlarning fikriga koʻra, u 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshida oʻz yadro kallaklariga ega boʻlgan. Isroil yadroviy dasturining guvohlari va ekspertlar uning yadroviy arsenalini 200 ta bomba deb baholaydilar. Baʼzi taxminlarga koʻra — 150 dan 400 gacha (AQSh sobiq prezidenti Jimmi Karter^[3] fikriga koʻra) boʻlishi ham mumkin. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Isroil Janubiy Afrika bilan birgalikda yadro sinovlarini oʻtkazgan^[4], ulardan eng mashhuri 1979-yil sinovi boʻlib, ushbu sinov „Vela hodisasi“ nomi bilan mashhur. Isroilning yadroviy arsenali uran tanqisligi sababli atom elektr stantsiyalari uchun yoqilgʻi sifatida qayta ishlanmoqda (uran ishlab chiqarilishi steʼmol hajmining atigi 28 foizni tashkil etadi. Uranning qolgan qismi esa eski yadro kallaklaridan olinadi). MAGATEning sobiq direktori Muhammad al-Baradey Isroilni yadro quroliga ega davlat deb hisoblagan^[5].

Janubiy Afrika Respublikasida kichik yadroviy arsenal mavjud edi (yaratilgan, shuningdek, uning tashuvchilari — harbiy ballistik raketalar, ehtimol Isroil yordami bilan). 1990-yillarning boshlari aparteid rejimini demontaj qilish paytida oltita yadro qurolining barchasi ixtiyoriy ravishda yoʻq qilingan (va raketa dasturi ham toʻxtatilgan). Janubiy Afrika mustaqil ravishda yadro qurolini ishlab chiqqan va keyinchalik ixtiyoriy ravishda undan voz kechgan yagona davlatdir.

Sovet Ittifoqi parchalangan paytda Ukraina hududida muhim yadro arsenali saqlanib qolgan, ammo mamlakat xalqaro xavfsizlik kafolatlari ostida undan voz kechgan^[6].

1993-yil 4-fevralda Belarus SHQ-1 shartnomasini va Lissabon protokolini ratifikatsiya qildi, 1993-yil 22-iyulda esa NPTga yadrosiz davlat sifatida qoʻshildi. Buning evaziga Belorus AQShning hamkorlikdagi tahdidlarni kamaytirish dasturi („Nunn-Lugar dasturi“) doirasida davlat hududida jangovar kallaklar va ularning tashuvchilarini yoʻq qilish uchun mablagʻ oldi. Shuningdek, Germaniya, Shvetsiya va Yaponiya tomonidan Belarusdagi xavfli yadroviy ob’ektlarda xavfsizlik darajasini oshirish uchun bir qator yordam dasturlari taqdim etildi.

Qozog‘iston yadro kallaklari soni bo‘yicha 4-o‘rinni egallagan. Ammo Bill Clinton (AQSh) va Nursulton Nazarboyev (Qozog‘iston) o‘rtasida imzolangan kelishuv natijasida ixtiyoriy ravishda^{[manba kerak]} yadroviy quroldan voz kechgan.

Isroil, AQSh, Buyuk Britaniya va boshqa baʼzi davlatlar hukumatlari Iroqni yashirin ravishda yadro qurolini ishlab chiqishda va unga egalik qilishda ayblagan. 1981-yilda Isroil Iroqning yadroviy dasturiga aralashish uchun yadroviy markazga havo-raketa hujumini amalga oshirgan. Bu ayblovlar, shuningdek, 2003-yilda Iroqqa qarshi harbiy harakatlar uchun bahona boʻlib xizmat qilgan, ammo maʼlum boʻlishicha va rasman tasdiqlanganidek, ular dezinformatsiya boʻlib chiqdi.

Eron mustaqil atom energetika sanoatini yaratish niqobi ostida yadro quroliga ega boʻlishga intilayotgan va bu maqsadga yaqinlashib qolganlikda ayblanmoqda. Eron bir necha bor yadro qurolini yaratishga qodirligini, lekin ularni yaratmasligini va faqat uranni tinch maqsadlarda boyitish bilan cheklanib qolganligini, 2010-yillarning boshlarida ushbu jarayonni mustaqil ravishda oʻzlashtirganini bir necha bor taʼkidlagan. 2020-yilda AQShning Bag‘dod xalqaro aeroportiga havo hujumi va Qosim Sulaymoniyning o‘ldirilishidan so‘ng Eron atom va yadro qurollarini yaratishni cheklovchi kelishuvlar doirasidan chiqayotganini eʼlon qildi.

Ayni paytda ^{[manba kerak]} Myanma 1995-yil 15-dekabrda imzolangan va 1997-yil 28-martda kuchga kirgan „Bangkok shartnomasi“ga qaramay, yadroviy qurol ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish boʻyicha ishlarda gumon qilinmoqda.

Bundan oldin, turli yillarda quyidagi mamlakatlarda harbiy yadro dasturlari yoki oʻzgarishlar mavjudligi haqida ham maʼlumotlar mavjud edi:

Barcha yadroviy davlatlar, shuningdek, Avstraliya, Argentina, Belgiya, Braziliya, Germaniya, Ispaniya, Italiya, Niderlandiya, Yaponiya, tinch yadroviy energiya uchun ham yadroviy qurol, ham yadro yoqilgʻisini ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan uranni boyitish texnologiyasining turli usullariga ega (oʻtmishda Liviya ham).

1968-yilgi yadro qurolini tarqatmaslik toʻgʻrisidagi shartnomani faqat „yosh“ yadroviy davlatlar: Isroil, Hindiston, Pokiston imzolamagan. Shimoliy Koreya yadro quroli yaratilishini rasman eʼlon qilishdan oldin uni imzolashdan bosh tortgan. Eron, Suriya va Myanma bu shartnomani imzolagan.

1996-yilgi Yadroviy sinovlarni keng qamrovli taqiqlash shartnomasini „yosh“ yadroviy davlatlar: Hindiston, Pokiston, Shimoliy Koreya imzolamagan. Boshqa yadroviy kuchlar: Qoʻshma Shtatlar, Xitoy, shuningdek, yadroviy qurol yaratishda gumon qilingan Eron, Misr, Suriya va Myanma tomonidan imzolangan, ammo ratifikatsiya qilinmagan

Tarixan fashistlar Germaniyasi ikkinchi yoki hatto birinchi yadroviy davlatga aylanish potentsialiga ega edi. Biroq, uran loyihasi yetarli darajada moliyalashtirilmaganligi, tashkiliy hisob-kitoblarning notoʻgʻriligi, ish boshida olimlar tomonidan yoʻl qoʻyilgan bir qator xatolar, bir qator asosiy olimlarning mamlakatdan qochib ketishi va uran loyihasini fashistlar Germaniyasi magʻlubiyatga uchragunga qadar tugallanmagan.

Yadro qurollari nodavlat tashkilotlar va tan olinmagan davlatlar qoʻliga oʻtishi

„Yadro klubi“ga terroristik tashkilotlar ham qoʻshilib olish xavfini anglagan holda, klubga aʼzo yetakchi davlatlar bir qator xalqaro shartnomalar va qonuniy kuchga ega boʻlgan hujjatlarni, jumladan, Yadro terrorizmiga qarshi kurash boʻyicha xalqaro konventsiyani (2005-yil), Ommaviy qirgʻin qurollarining tarqalishiga qarshi kurash boʻyicha xavfsizlik tashabbusi (2003-yil), Yadro terrorizmiga qarshi kurash boʻyicha global tashabbus (2006-yil), BMT Xavfsizlik Kengashining 1540- va 1887-rezolyutsiyalari (mos ravishda 2004-yil va 2009-yil) va boshqa hujjatlarni ishlab chiqqanlar.

Statistika

Davlat	Jangovar kallaklar soni (faol/jami)	Birinchi sinov sanasi	Sinov maydoni	Tashish vositasi	Sinovlar	Havolalar
"Eski" yadro davlatlari
AQSh	1644/5428	16-iyul 1945-yil ("Triniti")	AQSh Yaponiya Marshall orollari Kiribati Ochiq dengiz	Yadroviy trida	1,054	^[10]
Rossiya (do 1991 goda — Sovet Ittifoqi)	1588/5977	29-avgust 1949-yil ("RDS-1")	Qozogʻiston (SSSR tarkibida) Rossiya Oʻzbekiston (SSSR tarkibida) Turkmaniston (SSSR tarkibida) Ukraina (SSSR tarkibida)	Yadroviy trida	715	^[10]
Buyuk Britaniya	120/225	3-oktabr 1952-yil ("Uragan")	Avstraliya AQSh Kiribati	Dengiz bazasi	45	^[11]
Fransiya	280/290	13-fevral 1960-yil ("Siniy tushkanchik")	Jazoir Fransuz Polineziyasi (Fransiya)	Havo va dengidagi joylashuvi	210	^[11]
Xitoy	?/350	16-oktabr 1964-yil ("596")	Xitoy	Yadroviy trida	45	^[11]
"Yosh" yadroviy davlatlar
Hindiston	0/160	18-may 1974-yil ("Kulayotgan Budda")	Hindiston	Yadro triadasi	6	^[11]
Isroil	0/90	taxminan 22-sentabr 1979-yil (Vela hodisasi)	taxminan Norvegiya ning Buve oroli, Atlantikaning janubiy qismi	Taxminiy yadroviy trida	M/Y
Pokiston	0/165	28-may 1998-yil ("Chagay-I")	Pokiston	Yer va dengidagi joylashuvi	6
Shimoliy Koreya	0/20	taxminan 9-oktabr 2006-yil 25-may 2009-yil	Shimoliy Koreya	Yer va dengidagi joylashuvi	6	^[11]

Dunyo xaritasida yadroviy kuchlar

Yadro qurolini joylashtirish boʻyicha mamlakatlarning maqomlari

«Eski» yadroviy davlatlar, Yadro qurolini tarqatmaslik toʻgʻrisidagi shartnoma asoschilari (AQSh, Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, XXR)

«Yosh» yadroviy davlatlar, shartnoma imzolamagan davlatlar (Hindiston, Pokiston, KXDR)

Norasmiy yadroviy davlat (Isroil)

Avval yadroviy qurolga egalik qilgan va undan ixtiyoriy voz kechgan davlatlar (Qozogʻiston, JAR, Ukraina, Belorus)

Yadrovi davlatlarga oʻz hududidan yadro qurolini joylashtirishga ruxsat bergan davlatlar — NATO aʼzolari (Germaniya, Italiya, Turkiya, Belgiya, Gollandiya)

Yadro qurolini yaratish imkoniyatlariga koʻra mamlakatlarning maqomlari

«Eski» yadroviy davlatlar (AQSh, Rossiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, XXR)

«Yosh» yadroviy davlatlar (Isroil, Hindiston, Pokiston, KXDR)

Avval yadroviy qurolga egalik qilgan va undan ixtiyoriy voz kechgan davlatlar (Qozogʻiston, JAR, Ukraina, Belorus)

Yadro quroli yaratishda gumon qilinayotgan davlatlar (Eron, Myanma)

Oʻz yadro dasturidan voz kechgan davlatlar (Avstraliya, Jazoir, Argentina, Braziliya, natsislar Germaniyasi (sobiq GFR), Misr, Iroq, Liviya, Meksika, Ruminiya, Tayvan, Shvetsiya, Shveysariya, Yugoslaviya (hozirgi Serbiya), Janubiy Koreya)

Yadro qurolidan xoli zonalarning holati. 2007-yil may holatiga koʻra

Yadro quroliga ega davlatlar

Yadrovi davlatlarga oʻz hududidan yadro qurolini joylashtirishga ruxsat bergan davlatlar

Yadro quroliga ega davlatlar bilan ittifoqchi boʻlgan davlatlar (Ukrainadan tashqari) (Yadro soyaboni ostidagi davlatlar)

Yadrosiz hudud shartnomasi aʼzosi boʻlgan davlatlar

Yadrosiz hudud shartnomasini imzolagan, biroq uni ratifikatsiya qilmagan davlatlar

SIPRI hisoboti

2013-yil 3-iyunda Stokgolm tinchlik tadqiqotlari instituti (shvedcha: Stockholms internationella fredsforskningsinstitut, inglizcha: Stockholm International Peace Research Institute) yadroviy qurolga ega boʻlgan 8 davlat — Rossiya Federatsiyasi, Xitoy, Buyuk Britaniya, Fransiya, Hindiston, AQSh, Pokiston va Isroilda yadro zaryadini olib yurishga qodir 4400 ta harbiy texnika saqlanayotgani haqida hisobot chop etdi. Ulardan 2000 tasi doimiy yuqori jangovar shay holatda ekanligi qayd etilgan. Umuman olganda, bu mamlakatlarda 17270 ta yadro quroli mavjud. Hisobotda, shuningdek, Isroilning qo‘lida 80 ta shunday qurol borligi ko‘rsatilgan boʻlib, bular: o‘rta masofaga mo‘ljallangan „Yerixon-3“ raketalari uchun 50 ta kallak va samolyotdan tashlashga tayyor 30 ta bomba. Institut shuningdek, Rossiya Federatsiyasi bugungi kunda 7000 dan ortiq yadroviy qurolga ega ekanligini taʼkidlaydi. Shvetsiya instituti har yili ommaviy qirgʻin qurollari va xususan, yadroviy qurollar sohasidagi oʻzgarishlarni kuzatib boradigan hisobotlarni eʼlon qiladi^[12].

Manbalar

↑ „Неофициальные ядерные державы Европы“. 2014-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-dekabr.
↑ 김지헌. „北, 공세적 '핵무력법령' 채택…"지휘부 공격땐 자동 핵타격"“ (ko). 연합뉴스 (2022-yil 9-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 9-sentyabr.
↑ Djimmi Karter poschital yadernie boegolovki Izrailya (lenta.ru, 26.05.2008)
↑ „Оружие Массового Поражения Государства Израиль.“. Qaraldi: 2013-yil 21-noyabr.
↑ Mohamed ElBaradei. „Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News“. International Atomic Energy Agency (2004-yil 27-iyul). Qaraldi: 2007-yil 3-iyun.
↑ „Прощай, оружие: 20 лет назад Украина вышла из ядерного клуба“. ЛІГА.Новости (2016-yil 1-iyun). Qaraldi: 2017-yil 30-yanvar.
↑ Braziliya dobrovolno prekratila voenno-yadernuyu programmu v 1990 godu na blizkoy k zaversheniyu faze (gotovnost yadernogo poligona s shaxtoy dlya podzemnogo ispitaniya i sborka pervogo yadernogo ustroystva), a k nachalu 2010-x godov osvoila dlya mirnix seley polniy sikl obogaщeniya urana
↑ Kak Ispaniya pri diktatura Franko pochti smogla sozdat yadernoe orujie
↑ Muammar Qazzofiy 2003-yilda yadro dasturidan ixtiyoriy ravishda rasman voz kechgan
↑ ^10,0 ^10,1 „Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance“. Arms Control Association (2019-yil iyul). — „India, Israel, and Pakistan never signed the NPT and possess nuclear arsenals.“. Qaraldi: 2020-yil 5-avgust., Last reviewed January 2022. For other credible sources with slightly different numbers and earlier dates, see „FAS World Nuclear Forces“. Federation of American Scientists (2020-yil aprel). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun., current date 2021-10-07, and „World Nuclear Forces, SIPRI yearbook 2020“. Stockholm International Peace Research Institute. Stockholm International Peace Research Institute (2020-yil yanvar). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun., current date: 2020.
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 „FAS World Nuclear Forces“. Federation of American Scientists (2020-yil aprel). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun.
↑ „Сколько атомных бомб есть у Израиля?“. 2013-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 3-iyun.

Adabiyotlar

Xalqaro strategik tadqiqotlar instituti ; Hackett, Jeyms (tahr.) (2012-yil 7-mart). Harbiy balans 2012. London: Routledge . ISBN 1857436423 .
Farr, Warner D (1999-yil sentyabr), Uchinchi ibodatxonaning muqaddasligi: Isroilning yadroviy qurollari, Yadro qurollarining tarqalishiga qarshi hujjatlar, Kelajakdagi urushlar seriyasi, 2, USAF qurollarning tarqalishiga qarshi markazi, Havo urush kolleji, Havo universiteti, Maksvell havo kuchlari bazasi, 2006-yil 2-iyulda olingan.

Havolalar

Yadro qurolini yaratish dasturiga ega boʻlgan yoki mavjud boʻlgan mamlakatlar Atom energiyasining muqarrar ravishda atom qurollari bilan bogʻlanishi. LEKIN. DA. Yablokov, RAS.
Yadroviy aparteid Mixail Sayapin, Rossiya jurnali 11.02.05
„Yadroviy aparteid“ va yadroviy qurolsizlanish (Wayback Machine saytida 2008-11-02 sanasida arxivlangan) Xarald Myuller, „Rossiya global ishlarda“. № 5, 2006-yil
Yevropaning norasmiy yadro kuchlari

[1] „Неофициальные ядерные державы Европы“. 2014-yil 15-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 6-dekabr.

[2] 김지헌. „北, 공세적 '핵무력법령' 채택…"지휘부 공격땐 자동 핵타격"“ (ko). 연합뉴스 (2022-yil 9-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 9-sentyabr.

[лента-картер-3] Djimmi Karter poschital yadernie boegolovki Izrailya (lenta.ru, 26.05.2008)

[4] „Оружие Массового Поражения Государства Израиль.“. Qaraldi: 2013-yil 21-noyabr.

[5] Mohamed ElBaradei. „Transcript of the Director General's Interview with Al-Ahram News“. International Atomic Energy Agency (2004-yil 27-iyul). Qaraldi: 2007-yil 3-iyun.

[6] „Прощай, оружие: 20 лет назад Украина вышла из ядерного клуба“. ЛІГА.Новости (2016-yil 1-iyun). Qaraldi: 2017-yil 30-yanvar.

[Brasil-7] Braziliya dobrovolno prekratila voenno-yadernuyu programmu v 1990 godu na blizkoy k zaversheniyu faze (gotovnost yadernogo poligona s shaxtoy dlya podzemnogo ispitaniya i sborka pervogo yadernogo ustroystva), a k nachalu 2010-x godov osvoila dlya mirnix seley polniy sikl obogaщeniya urana

[8] Kak Ispaniya pri diktatura Franko pochti smogla sozdat yadernoe orujie

[Libya-9] Muammar Qazzofiy 2003-yilda yadro dasturidan ixtiyoriy ravishda rasman voz kechgan

[:123-10] 10,0 ^10,1 „Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance“. Arms Control Association (2019-yil iyul). — „India, Israel, and Pakistan never signed the NPT and possess nuclear arsenals.“. Qaraldi: 2020-yil 5-avgust., Last reviewed January 2022. For other credible sources with slightly different numbers and earlier dates, see „FAS World Nuclear Forces“. Federation of American Scientists (2020-yil aprel). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun., current date 2021-10-07, and „World Nuclear Forces, SIPRI yearbook 2020“. Stockholm International Peace Research Institute. Stockholm International Peace Research Institute (2020-yil yanvar). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun., current date: 2020.

[:1-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 „FAS World Nuclear Forces“. Federation of American Scientists (2020-yil aprel). Qaraldi: 2020-yil 18-iyun.

[12] „Сколько атомных бомб есть у Израиля?“. 2013-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 3-iyun.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]