Vikipediya

Iroq urushi

Yana qarang: Koʻrfaz urushi

Iroq urushi 2003-yil 20-martda Amerika Qoʻshma Shtatlari va Birlashgan Qirollik boshchiligida tuzilgan koʻp millatli koalitsiya kuchlari Iroqqa bostirib kirishi bilan boshlangan urushdir[19][20]. Bu urush koalitsiya davlatlari tomonidan Ikkinchi Fors koʻrfazi urushi, Iroqqa hujum[21] va Iroq erkinligi operatsiyasi[22] deb ham ataladi. 2011-yil 21-oktabrda AQSh prezidenti Barak Obama mamlakatdagi AQSh qoʻshinlari 2011-yil 31-dekabrgacha olib chiqilishini eʼlon qildi.[23] Urush rasman 2011-yil 15-dekabrda Bagʻdoddagi AQSh bazasida oxirgi Amerika bayrogʻining tushirilishi bilan yakunlandi[24]. AQSh Davlat kotibi Jon Kerri urushni jiddiy xato deb taʼkidladi[25].

Iroq urushi

Chapdan oʻngga: AQSh 1-dengiz piyoda polkining dengiz piyodalari iroqlik harbiy asirlarni kuzatib bormoqda; qum boʻronidagi AQSh harbiy mashinalari karvoni; AQSh askarlari Samavadagi dushman binosi yonayotganini kuzatmoqda ; Iroq aholisi Saddam Husayn haykali agʻdarilganidan xursandchilik bilan qarshi olmoqda.
Sanalar 2003-yil 20-mart — 2003-yil 1-may

(1 oy-u 1 hafta va 4 kun)

Urush yeri IroqIroq
Natija Qoʻshma Shtatlar boshchiligidagi koalitsiya gʻalaba qozondi
  • Iroqning Baʼs hukumati agʻdarildi
  • Iroq 2011-yilgacha amalda bosib olindi
  • Iroqda yangi hukumat tuzildi
Raqiblar
Koalitsiya:
  • Qoʻshma Shtatlar AQSH
  • Birlashgan Qirollik Buyuk Britaniya
  • Avstraliya Avstraliya
  • Polsha Polsha
Iroq Kurdistoni
  • Kurdiston Demokratik partiyasi
  • Kurdiston vatanparvarlari birlashmasi

Iroq Milliy Kongressi

Qoʻllab-quvvatlangan:
Italiya Italiya
Daniya Daniya
Niderlandiya Niderlandiya
Ispaniya Ispaniya 		Iroq Iroq
  • Iroq armiyasi
    • Respublika gvardiyasi
    • Fedayeen Saddam guruhi
  • Arab koʻngillilari[1][2]

Eron mujohidlari[3]

Byara Islom amirligi

  • Ansar al-Islam
  • Kurdistan Islom guruhi[4][5]
Qoʻmondonlar
Qoʻshma Shtatlar George W. Bush
Qoʻshma Shtatlar Dick Cheney
Qoʻshma Shtatlar Donald Rumsfeld
Qoʻshma Shtatlar Tommy Franks
Birlashgan Qirollik Tony Blair
Birlashgan Qirollik Brian Burridge
Avstraliya John Howard
Avstraliya Peter Cosgrove
Polsha Aleksander Kwaśniewski
Masoud Barzani
Babakir Zebari
Jalal Talabani
Kosrat Rasul Ali
Ahmed Chalabi 		Iroq Saddom Husayn
Iroq Qusay Hussein †
Iroq Uday Hussein †
Iroq Abid Hamid Mahmud
Iroq Ali Hassan al-Majid
Iroq Barzan Ibrahim al-Tikriti
Iroq Izzat Ibrahim al-Douri
Iroq Raʼad al-Hamdani
Iroq Taha Yassin Ramadan
Iroq Tariq Aziz
Massoud Rajavi
Maryam Rajavi
Abu Abdullah al-Shafi’i
Ali Bapir
Kuchlar
466,985 askar[6]
45,000 askar
2,000 askar
194 elita askarlari
70,000 askar
620 askar----Jami:
309,814 askar 		Iroq Qurolli Kuchlari: 538,000 askar
650,000 zaxiradagi askar[7][8]
2,000 tanklar
3,700 BTRlar and BMPlar
2,300 artilleriya
300 jangovar samalyotlar[9]
Respeblika maxsus gvardiyasi (RMG): 12,000
Respublika Gvardiyasi (RG): 70,000-75,000 askar
Fedayeen Saddam guruhi: 30,000 jangari
Arab koʻngillilari: 6,000 jangari[10]----Jami:
1,306,000-1,311,000 askar

umumiy 800 jangari[11]

Yoʻqotishlar
Umumiy:
196+ halok boʻlgan, 551+ yaralangan
  • Koalitsiya: 172 halok boʻlgan(139 nafar AQSH, 33 nafar Buyuk Britaniya)[12]
    551 nafar jarohatlangan(AQSH)[13]
  • Iroq Kurdistoni:
    24+ halok boʻlgan[14]
 Umumiy: 7,600-45,000 halok boʻlgan
  • Iroq askarlarining taxminiy yoʻqotishi: 30 000 nafar (General Tommy Franks bayonoti)
  • 7,600-11,000 nafar (6,370 qayd etilgan va tasdiqlangan) (Iroq Mudofaa vazirligi)[15][16]
Iroq fuqarolarining taxminiy qurbonlari:
  • 7,269 nafar (jasadlar soni)[17]
  • 3,200-4,300 bafar (Mudofaa vazirligi)[15]

200 halok boʻlgan
100 halok boʻlgan[11][18]

Urushdan oldin Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taftish Komissiyasiga AQSh va Britaniya hukumatlari tomonidan Iroqda ommaviy qirgʻin qurollari ishlab chiqilayotgani[26] va bu qurollar koʻplab koalitsiya mamlakatlari, xususan, AQSh xavfsizligiga jiddiy tahdid solayotgani haqida maʼlumot berilgan[27][28], Koʻrfaz urushidan soʻng, AQSh-Iroq tadqiqot guruhlari Iroq 1991-yilda ommaviy qirgʻin qurollari dasturini tugatganini[29], ammo embargo bekor qilinmasa[30], uni qayta faollashtirishi mumkinligini taʼkidladi.[31] Polsha qurolli kuchlari va Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi Iroqda ommaviy qirgʻin va kimyoviy qurollarni topganligini da'vo qildi[32][33][34]. Baʼzi amerikalik rasmiylar Saddam Husaynni Al-Qoidani qoʻllab-quvvatlaganlik va panoh berganlikda aybladi[35], ammo bu ayblovlar hech qachon isbotlanmagan[36][37]. Bosqinning boshqa sabablari Iroqning Falastinlik xudkush-terrorchilarni moliyaviy qoʻllab-quvvatlashi,[38] Iroq hukumatining inson huquqlarini suiisteʼmol qilishi[39] hamda mamlakat va mintaqada demokratiyaga xavf solishi[40] edi. Baʼzi rasmiylar, Iroqning neft zaxiralari bosqin qarorida eng muhim omil ekanini taʼkidlagan[40][41], lekin bular Amerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan rad etilgan[42][43].

Iroqning muntazam armiyasi bosqin boshlanganidan koʻp oʻtmay magʻlubiyatga uchradi va natijada Saddam Husayn qoʻlga olinib, qatl etildi. AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Iroqda yangi demokratiya qurishga kirishdi. Ayrim mazhablar va boshqa turli qurolli guruhlardan iborat isyonchilar va koalitsiya kuchlari oʻrtasida assimetrik urush boshlandi, shia va sunniy guruhlar oʻrtasida muammolar yuzaga keldi va Iroqda Al-Qoida xurujlari boshlandi[44][45]. 2007-yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Iroqda taxminan 1.000.000 tinch aholi halok boʻlgan[46]. UNHCR 2008-yil aprel oyidagi maʼlumotlarga koʻra, 4,7 million iroqlik (Iroq aholisining 16 foizi) oʻz uyini tark etgan, shundan ikki millioni qoʻshni mamlakatlardan boshpana topgan[47] 2008-yil mart oyida Qizil Xoch Iroqdagi gumanitar vaziyatni „jahondagi eng ogʻir“ darajada ekanligini maʼlum qildi. 2008-yil iyun oyida AQSh mudofaa rasmiylari xavfsizlik va iqtisodiy koʻrsatkichlarda yaxshilanish belgilari borligini eʼlon qilishdi. 2008-yil avgust oyida Iroq va AQSh oʻrtasida SOFA bitimi ishlab chiqildi. Bu kelishuvda AQSh 5 yil ichida Iroqdan butunlay chiqib ketishi va xavfsizlikni Iroq maʼmuriyatiga topshirishi aytilgan edi. 2008-yil oxirida SOFA kuchga kirdi. Bu kelishuvga koʻra, 2009-yil 30-iyunda[48] AQSh askarlari oʻz jangovar kuchlarini Iroq shahar markazlaridan olib chiqib ketishdi va 30-iyun Iroqda dam olish kuni deb eʼlon qilindi. Biroq kelishuv doirasida 2009-yilning oʻrtalarida xalq referendumi oʻtkazildi. Bu kelishuv turli Iroq guruhlari tomonidan norozilik bilan qabul qilingan. Oyatulloh Ali Husayn as-Sistoniyning aytishicha, kelishuv xorijiy ishtirokni toʻxtatishi kerak edi. Iroq parlamenti va AQSh oʻrtasida Strategik hamkorlik kelishuvi imzolandi. Ushbu shartnoma, mamlakat ichidagi etnik guruhlar va siyosiy birliklar huquqlarini taʼminlash, talabalar almashinuvi; taʼlim, energetika sohalarini rivojlantirish, atrof-muhitni tozalash, sogʻliqni saqlash, axborot texnologiyalari, aloqa va huquqni muhofaza qilish sohalarni qamrab oldi.

Urushgacha boʻlgan davr

tahrir

Amerika Qoʻshma Shtatlari 2003-yilda Iroqqa hujum uyushtirdi, ammo bu bosqin uchun zamin yaratgan koʻplab ketma-ket voqealar boʻldi.

Iroq-Eron urushi

tahrir
Mazkur turkum uchun asosiy maqola mavjud emas — Iroq-Eron urushi. Siz uni yaratib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.

1980-yil 22-sentabrda uzoq vaqt davom etgan Iroq va Eron oʻrtasida urush boshlandi. Yaqin Sharqni chuqur larzaga keltirgan bu urush 1988-yil 29-avgustgacha davom etdi. 1,5 milliondan ortiq odam halok boʻldi. Iroqda ham, Eronda ham iqtisodiy inqiroz boshlandi[49]. Urush Fors koʻrfazida kechayotgan bir paytda butun dunyoning diqqati ikki davlatga qaratildi, urush boshida katta yutuqlarga erishgan Iroq urushning choʻzilishi fonida, oʻz yutuqlarini yoʻqotdi. Urush davom etar ekan, Shimoliy Iroqdagi qoʻzgʻolonlar va Iroq armiyasining bu qoʻzgʻolonlarga munosabati ham dunyo tomonidan diqqat bilan tekshirildi. Iroq armiyasi bu qoʻzgʻolonlarni Al-Anfol amaliyoti nomi bilan bostirdi va qirgʻin qildi. Minglab odamlar halok boʻldi. Iroqdagi iqtisodiy inqiroz Koʻrfaz urushiga olib keldi va qirgʻinlar Shimoliy Iroq Koʻrfaz urushidan keyin parvozlar taqiqlangan hudud deb eʼlon qilinishiga olib keladi.

Koʻrfaz urushi

tahrir
Bu turkum uchun asosiy maqola: Koʻrfaz urushi

Birinchi Fors koʻrfazi urushi Iroq armiyasining 1990-yil 2-avgustda Quvaytga bostirib kirishi bilan boshlandi va xalqaro hamjamiyat Iroq bosqinini qoraladi. Koʻpgina davlatlar bu bosqinga qarshi chiqdi va Iroqni Quvaytni imkon qadar tezroq tark etishi haqida ogohlantirdi[50]. Saddamning ogohlantirishlardan beparvoligi, Koʻrfazning jahon energiya isteʼmoli nuqtai nazaridan ahamiyati AQSh boshchiligida koalitsiya tuzilishiga olib keldi va bu koalitsiya urushga aralashib, Iroqni Quvaytdan qurol kuchi bilan quvib chiqardi.

Koʻrfaz urushidan keyin

tahrir
 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iroqdagi inspektori, 2002-yil

Urushda qaqshatqich magʻlubiyatga uchragan Iroq Quvaytdan katta talofatlar bilan chiqarib yuborildi. Saddam Husaynning hokimiyati soʻroq ostida qoldi. Iroqning janubida shialar va shimolda kurdlar isyon koʻtarishdi. Saddam Husaynning bu isyonlarni bostirishga urinishlari yangi inqirozni yuzaga keltirdi. Turkiya va Eron chegarasiga 1,5 milliondan ortiq odam koʻchib oʻtdi. Yangi qirgʻinning oldini olish uchun Tinchlikni saqlash operatsiyasi boshlandi. Uchish taqiqlangan hudud eʼlon qilindi[51]. Eron urushi davom etayotgan bir paytda, Anfal operatsiyalari natijasida koʻplab odamlarning qirgʻin qilinishi va Quvaytga bostirib kirishi kabi tajovuzkor harakatlar Iroqning xalqaro maydondagi obroʻsini zaiflashtirdi va Iroqqa har tomondan sanksiyalar kiritildi. Eng muhimi, Iroq tahdid deb baholangan. Shunday bir paytda, Iroqda ommaviy qirgʻin qurollari bor, degan daʼvo yana bir inqirozni yuzaga keltirdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Maxsus komissiyasi Iroqda yadroviy, kimyoviy va biologik qurollar bor-yoʻqligi ustida ish boshladi. 1998-yilning avgustida Iroq bu komissiyaning aʼzolari AQSh agentlari ekanligini daʼvo qilib, barcha tekshiruvlarni toʻxtatdi va kelishuvlarni tugatdi[52]. Keyinroq Iroqning gumonlari toʻgʻri ekanligi, tergovchilarning Amerika razvedkasi bilan aloqadorligi isbotlandi[53].

AQShda 1998-yil oktabr oyida Iroqni ozod qilish toʻgʻrisidagi qonun kuchga kirdi va bu qonun bilan AQShning tashqi siyosati ushbu qonun atrofida shakllana boshladi. Qonun Iroqqa demokratiya olib kelishi uchun Iroq muxolifatiga 97 million dollar ajratdi[54]. Qonun kuchga kirganidan atigi bir oy oʻtgach, Amerika Qoʻshma Shtatlari Harbiy-havo kuchlari va Buyuk Britaniya havo kuchlari birgalikda "Choʻl tulkisi" operatsiyasini amalga oshirdi. Iroqdagi koʻplab ob’yektlar „ommaviy qirgʻin quroli“ xavfi bilan yakson qilindi[55].

2000-yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlarida boʻlib oʻtgan prezidentlik saylovlarida, Jorj Bushning prezident etib saylanishi bilan Qoʻshma Shtatlarning Iroqqa qilgan bosimi ortdi. Respublikachilar Iroqda Saddamni agʻdarishni toʻliq harakatlarni qoʻllab-quvvatlay boshladilar[56].

11-sentabr voqealari

tahrir

2001-yil 11-sentabrda Al-Qoidaga aloqador 19 nafar terrorchi oʻgʻirlab ketilgan samolyotlardan xudkushlik hujumi uchun foydalandi. Jahon savdo markazi va Pentagon nishonga olingan. Hujumlarda 2996 kishi, jumladan, 19 nafar al-Qoida jangarisi halok boʻldi va 10 milliard dollardan ortiq zarar yetkazildi.

11-sentabr voqealaridan keyin

tahrir

11-sentabr teraktlari Qoʻshma Shtatlarni larzaga soldi. 2001-yil 7-oktabrda, hujumlardan bir oy oʻtmay, Amerika Qoʻshma Shtatlarining Afgʻonistonga hujumi boshlandi. Iroq masalasida Bush maʼmuriyati va AQSh Mudofaa vazirligi oʻrtasida uchrashuvlar oʻtkazila boshlandi. Uchrashuvlar mavzusi Iroqqa bostirib kirish edi[57]. 21-noyabr kuni Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush va AQSh Mudofaa vaziri Ramsfeld oʻrtasidagi uchrashuvda Bush Ramsfelddan Iroqqa bostirib kirish uchun rejalashtirilgan OPLAN 1003 dasturini koʻrib chiqishni soʻradi. Shundan soʻng, Donald Ramsfeld 27-noyabr kuni AQSh Markaziy qoʻmondonligi qoʻmondoni Tommy Franks bilan uchrashdi. Ikkalasi bosqinning qanday boshlanishi va bosqinning sabablarini muhokama qilishdi[58]. Afgʻonistondan farqli oʻlaroq, Saddamning Al-Qoida bilan aloqasi borligi isbotlanmagan, bu esa koʻplab savollarga sabab boʻldi[59].

2002-yilga kelib, Prezident Bush Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratishga kirishdi. U Iroqni "yovuzlik oʻqi" ichida baholadi va Iroqda hech qachon ommaviy qirgʻin quroli boʻlmasligi kerakligini va Qoʻshma Shtatlar esa bunga yoʻl qoʻymasligini taʼkidladi[60]. Hujumdan bir yil oʻtgach, u 2002-yil 12-sentabrda Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroqqa bostirib kirish haqida rasman gapira boshladi[61].

Bushning bayonotlaridan soʻng NATO ittifoqchilari oʻrtasida kelishmovchilik yuzaga keldi. Birlashgan Qirollik Qoʻshma Shtatlarni qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa, Fransiya va Germaniya hujumga qarshi edi; Ular diplomatik jarayonlar davom etishi kerakligini taʼkidladilar. Jiddiy munozaralardan soʻng kelishuvga erishildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi qabul qilindi. Ushbu qarordan oldin Iroq ommaviy qirgʻin qurollari mavjudligini keskin rad etib, ekspertlar Iroqqa tekshiruv oʻtkazishi mumkinligini maʼlum qildi. Qaror bilan tekshiruvlarning qayta boshlanishiga yoʻl ochdi va Iroqqa hujum uyushtirilsa, jiddiy oqibatlarga olib kelishi taʼkidlandi. Boshqa tomondan, Rossiya va Fransiya, agar Iroq qarorga rioya qilmagan taqdirda ham, bu qurolli aralashuv uchun yetarli emasligini ilgari surdi[62].

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi Saddam tomonidan 2002-yil 13-noyabrda qabul qilingan. Bu voqealardan, tergovchilar tekshirish uchun Iroqqa qaytishdi. 2003-yilning fevraliga kelib, tergovchilar Iroqda yadroviy dastur mavjudligiga oid yetarlicha dalillar topolmadi[63]. Shunday paytda, 2003-yil 5 -fevralda AQSh Davlat kotibi Colin Pawel Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroq ommaviy qirgʻin qurollarini yashirayotganini daʼvo qildi. Pawellning nutqidagi maʼlumotlar Germaniyada yashovchi iroqlik muhojir, „Curveball“ kod nomi bilan atalgan Ahmad Alvan al-Janabiyning daʼvolariga asoslangan. Keyinchalik bu ayblovlar asossiz boʻlib chiqdi[64]. Bugina emas, Powell Iroqning Al-Qoida bilan aloqasi borligini tasdiqlovchi dalillarni taqdim etdi. Ushbu dalillardan soʻng AQSh, Buyuk Britaniya, Polsha, Italiya, Daniya, Avstraliya, Yaponiya va Ispaniya Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatishni taklif qildi. Bu taklifga qarshi chiqqan davlatlar ham bor edi. Rossiya bilan birga baʼzi NATO davlatlari Kanada, Germaniya va Fransiya ham bu qarorga qarshi chiqdi va diplomatiya davom etishi kerakligini ilgari surdi[65][66].

2003-yil mart oyida, ayniqsa Amerika Qoʻshma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Polsha, Avstraliya, Ispaniya, Daniya va Italiya bosqinga harbiy tayyorgarlik koʻra boshladi. Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush 2003-yil 17-martda jamoatchilik oldida qilgan nutqida Iroq haqida gapirdi. U Saddam Husayndan Bagʻdodni taslim boʻlishini, ikki oʻgʻlini (Uday va Qusay) olib, Iroqni tark etishini talab qildi. U bu talablarni bajarish uchun 48 soat vaqt berdi[67].

Bosqinga tayyorgarlik

tahrir

Amerika Markaziy razvedkasi (CIA) 2002-yil 10-iyulda Iroqqa maxsus harakat otryadlari guruhini yuborgandi. Keyinchalik bu jamoaga Amerika armiyasining elita askarlari qoʻshildi[68]. Bu ikki jamoa Iroqqa kirgach, bosqinda foydalanish mumkin boʻlgan mahalliy kuchlarni tayyorlashga kirishdilar. Bu tayyorgarliklardan tashqari baʼzi Iroq askarlari bilan aloqaga chiqdilar. Ular ishgʻol paytida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan qarshilikni sindirish uchun bu askarlarni taslim boʻlishga koʻndirishga harakat qildilar. Ular faqat bu bilan shugʻullanib qolmay, qolaversa, razvedka topshiriqlarini bajarib, bosqin paytida zarba berilishi kerak boʻlgan nishonlarni aniqlashda, bosqin yoʻnalishini shakllantirishda muhim rol oʻynagan. Bu nishonlar koʻpincha iroqlik generallarni oʻz ichiga olgan va generallar hujumning dastlabki kunlarida oʻldirilmagan boʻlsa-da, bu nishonlarni belgilash ularning Iroqdagi nazoratni yoʻqotishida muhim rol oʻynagan[68].

Amerika razvedkasi Iroqda qoʻllanishi kerak boʻlgan mahalliy kuchlarga ahamiyat berishgan, shuning uchun ular bosqinning shimoliy frontni tashkil qilish uchun Shimoliy Iroqda Peshmerga (Iroq Kurdistoni)ni tashkil qildilar. Ular Iroq shimolida joylashgan „Ansarul Islom“ tashkilotini va mintaqadagi qudrati kundan-kunga pasayib borayotgan Iroq armiyasini quvib chiqarishdi[68].

Siyosiy tayyorgarlik 2002-yilda boshlangan. Bush oʻzining koʻplab chiqishlarida Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratgan boʻlsada, bu siyosiy nutqlarning harbiy taʼsiri 2002-yilda koʻrina boshladi. 2002-yil noyabrida NATO sammitida qatnashgan Prezident Bush, agar Saddam qurolini tashlashni tanlamasa, xalqaro koalitsiya Saddamni qurollarini tashlashga majbur qilishini eʼlon qildi[69].

 
Toni Bler (chapda) va Jorj Bush Kemp Devidda. 2003-yil mart

2003-yilga kelib Iroqqa aralashish uchun harbiy koalitsiya tuzila boshlandi. 2003-yil mart oyida koalitsiyada 49 davlat bor edi[70]. Ushbu koalitsiyaga kiruvchi oltita davlat bosqin paytida AQSh bilan birga Iroqqa qoʻshin yubordi (Birlashgan Qirollik, Avstraliya, Polsha, Ispaniya, Portugaliya va Daniya), baʼzi davlatlar Bagʻdod qoʻlga kiritilgandan keyin Iroqqa qoʻshin yuborish orqali koalitsiyani qoʻllab-quvvatladi. Ushbu bosqin uchun Amerika Qoʻshma Shtatlari jami 466 985 askarni, shu jumladan Quruqlikdagi kuchlardan 336 797 askarni (233 342 piyoda askar, 10 683 zaxira piyoda askarni; 8 866 milliy gvardiya; 74 405 dengiz piyodasi, 9 501 „dengiz mushugi“) yubordi. Dastlab Quvaytga AQShdan 148 ming, Buyuk Britaniyadan 45 ming, Avstraliyadan 2 ming va Polshadan 194 nafar askar joʻnatildi. AQShning Iroq shimolidagi bosqinini qoʻllab-quvvatlaydigan kurdlar sonining 70 ming boʻlishi taxmin qilingan edi. 620 nafar iroqlik dissidentdan iborat guruh Iroq janubiga ham joylashtirilgan[71].

Amerika Qoʻshma Shtatlari, janubda Quvaytdan foydalanib, Iroq shimoli uchun Turkiyadan foydalanmoqchi edi; Turkiya Buyuk Millat Majlisidagi katta munozaralar natijasida 1-mart qonuni qabul qilinmadi va NATO ittifoqchisi Turkiya bu bosqin uchun oʻz hududidan foydalanishdan bosh tortdi[72][73]. Turkiya Buyuk Millat Majlisining bu javobidan keyin Amerika Qoʻshma Shtatlari Shimoliy Iroqqa e'tibor bera boshladi. U yerga havo-desant brigadasidan bir necha ming desantchini qoʻndirish bilan kifoyalandi. Biroq, Qoʻshma Shtatlarning asosiy rejasi Shimoliy Iroqqa 15 mingdan ortiq piyoda askarlarini tushirish edi[74].

Iroq kuchlari

tahrir

Taxminlarga koʻra, Iroq armiyasi urushdan oldin yetarli kuchga ega emas edi. 1980-yilda sodir boʻlgan va 8 yil davom etgan Iroq-Eron urushi, keyin esa Koʻrfaz urushida Iroq ogʻir magʻlubiyatga uchragani Iroq armiyasini kuchsizlantirgandi. Koʻrfaz urushidan keyin Iroqqa qoʻyilgan embargolar armiyaga ham taʼsir qildi. 2002-yilda Iroqqa kirgan Markaziy razvedka boshqarmasi guruhining Iroq armiyasi zobitlari bilan aloqasi boshqa muammolarni keltirib chiqardi[75][76][77]. Xalqaro tashkilotlar maʼlumotlariga koʻra, Iroq armiyasi 538 ming askardan iborat edi. Armiyaning yonida "Fedayin Saddam" (Saddamning Fidoyilari)norasmiy militsiyasi bor edi. Bu militsiya 44 000 aʼzodan iborat deb hisoblangan. Bundan tashqari, 80 000 Iroq Respublika gvardiyasi va 650 ming askar zaxirada ekanligi taxmin qilingan. Ayrim manbalarga koʻra, Iroq Respublika gvardiyasi aʼzolari koʻproq boʻlgan. Uning 280 000 dan 350 000 gacha xodimlari borligi daʼvo qilingan[78].

Raqamlar shu bilan cheklanib qolmadi. AQShning Iroqqa aralashuvi boshlanganda Iroq kuchlari bilan birga jang qilmoqchi boʻlgan jangchilar oʻz ixtiyori bilan Suriya orqali Iroqqa oʻtdi va "Fedayin Saddam" (Saddamning Fidoyilari) militsiya safiga qoʻshilib, bosqinga qarshi kurashdi. Aslida, Amerika razvedkasi qarshilikda qatnashgan jangchilarni yarmi chet ellik deb hisoblagan[79][80].

Hujum

tahrir
 
20-28-mart kunlari Amerika bosqinining borishi

2003-yil 20-mart kuni ertalab soat 5.34 da (Vashington vaqti bilan 19-mart 9.34) Iroqqa harbiy bosqin boshlandi. Bosqin haqida AQSh armiyasi qoʻmondoni general Tommy Franks "Iroqni ozod qilish operatsiyasi" nomi bilan eʼlon qildi. Qirqga yaqin davlat ishgʻolni qoʻllab-quvvatladi. Bosqinning maqsadlari quyidagilardan iborat edi: Saddam Husayn rejimini tugatish, ommaviy qirgʻin qurollariga yoʻq qilish, mintaqadagi terrorchi guruhlarni yoʻq qilish, neft infratuzilmasini tiklash va Iroqni Yaqin Sharq mamlakatlari uchun namuna qilish.

Bosqinning birinchi hujumi 160-chi maxsus operatsiyalar aviatsiya polki tomonidan amalga oshirildi. AQSh harbiylari dastlabki yetti soat ichida yetmishdan ortiq nishonga zarba berdi. Urilgan nishonlar asosan tarmoq nishonlari boʻlib, Iroq armiyasining bir-biri bilan aloqa qilishiga toʻsqinlik qilindi. Iordaniya, Saudiya Arabistoni va Quvaytdagi koʻplab harbiy qismlar Iroqqa kira boshladi[81][82]. Bu orada Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush tomonidan Saddamga berilgan 48 soatlik muddat tugadi, hatto 90 daqiqa ham oʻtib ketdi. Qoʻshma Shtatlar havo kuchlari Bagʻdodga zarba bera boshladi. Bush ushbu hujumlar bilan bogʻliq savollarga „harbiy nishonlarga“ hujumlar uyushtirilganini eʼlon qildi. Bush bu bayonotni berar ekan, bu paytda AQSH qoʻshinlari Iroqqa quruqlik orqali kirgan edi[83].

Um Qasr jangi

tahrir

Um Qasr jangi Iroq urushidagi birinchi jangdir. Bosqinchi kuchlar Um Qasr bandargohini egallab, u yerdan taʼminot olmoqchi boʻldilar, shuning uchun u bosqinning birinchi nishoniga aylandi. AQSh dengiz kuchlarining 15-sonli polki, Britaniya dengiz flotining 3-diviziyasi va Polsha Qurolli Kuchlarining GROM maxsus kuchlari Um Qasrga tushirildi[84]. Amerika askarlari shaharga kirib kelgan shiddatli toʻqnashuvlardan soʻng Um Qasrda Iroq armiyasi qisman qarshilik koʻrsatdi. Port tomon oldinga siljish boshlandi. Toʻqnashuvlar chogʻida 200 nafar Iroq askari taslim boʻlib, asirga olingan. Toʻqnashuvlar davom etar ekan, AQSh harbiy-dengiz kuchlarining bir askari iroqlik snayperning oʻqidan halok boʻldi[85]. AQSh Mudofaa vaziri Donald Ramsfeld Um Qasr porti qoʻlga olinganini maʼlum qildi. Amerika askarlari shaharni tozalay boshladi[85].

23-mart kuni ertalab patrulda boʻlgan Amerika jangovar mashinasiga snayperdan oʻq uzildi. Iroq armiyasi shaharga yana kirgan deb taxmin qilindi. Amerika askarlari Iroq kuchlari tomonidan qattiq oʻqqa tutildi. Otishma ostidagi amerikalik askarlar havodan yordam soʻraganda, Britaniya havo kuchlarining 2 ta Harrier II samolyoti shaharni yana bombardimon qila boshladi. Bomba portlashdan keyin pulemyot va RPG hujumlari toʻxtagan boʻlsa ham, snayper otishmasi davom etdi. Amerika armiyasi va Iroq armiyasi oʻrtasidagi otishma tungacha davom etdi. Amerika Qoʻshma Shtatlari dengiz flotining yordamidan soʻng qarshilik keyinchalik toʻxtadi. Iroq armiyasi va iroqlik isyonchilar shaharni tark etdi.

25-mart kuni ishgʻolchi kuchlar shaharni toʻliq nazoratga olgach, dengiz minalaridan tozalanib, Um Qasr portidan foydalanila boshlandi. Urush paytida Um Qasr porti asosiy taʼminot nuqtasi boʻlgan. Um Kasr jangida ishgʻolchi kuchlardan 14 nafar askar halok boʻldi. Iroq armiyasining yoʻqotishi 30-40 askar oʻlgan va 450 askar asirga olingani taxmin qilingan.[85]

Nosiriya jangi

tahrir

AQSh dengiz piyodalari korpusi dastlab Rumayla neft konlarida jangga kirishdi va oldinga siljishni boshladi. Tez orada urush Nosiriyaga koʻchdi. Shaharda asosan shialar yashagan. Shahar strategik jihatdan muhim joyda edi, chunki unda taʼminot uchun koʻplab yoʻnalishlar va aeroport mavjud edi. Bundan tashqari, bu shaharda Frot daryosi ustidagi muhim koʻpriklar boʻlgan. Iroq armiyasi va "Fedayin Saddam" (Saddamning Fidoyilari) Nosiriyaga kirgan amerikalik askarlarni kutib oldi. Shaharda shiddatli toʻqnashuvlar sodir boʻldi.

 
Jessica Linch qutqarilgandan soʻng

23-mart, Amerika Qoʻshma Shtatlari 2-piyodalar diviziyasining kolonnasi notoʻgʻri yoʻldan shaharga kirib pistirmaga tushdi. Diviziyada Jessica Linch, Shoshana Jonson va Lori Piesteva ismli ayol askarlar ham bor edi. Pistirmada 11 amerikalik askar halok boʻldi. Amerikaning yetti askari, jumladan Jessika Linch va Lori Piesteva asirga olindi[86]. Lori Piesteva jangda ogʻir yaralangan va jangdan koʻp oʻtmay vafot etgan. Boshqa asirlar, jumladan Jessica Linch, 2003-yil 1-aprelda shahar qulagandan keyin ozod qilindi. Amerika Qoʻshma Shtatlari rasmiylari Jessica Linch zoʻrlanganini aytishgan boʻlsa-da, u keyinchalik oʻzining tarjimai holi, I Am A Soldier Too: The Jessica Lynch Story (Men ham askarman: Jessica Linch hikoyasi)da bularning barchasini rad etdi. U Iroqdagi kasalxonada yomon davolanmaganini, aksincha, yaxshi muomala qilinganini maʼlum qilgan[87][88].

Shahardagi ikkita muhim koʻprik ustidan nazoratni oʻz qoʻliga olishga harakat qilgan AQSh dengiz piyodalari boʻlimi kuchli qarshilikka duch keldi va shiddatli toʻqnashuvlar oʻrtasida qolib ketdi. Ushbu toʻqnashuvlarda baʼzi amerikalik piyoda askarlari halok boʻldi. Koʻpriklardan tashqari Saddam kanali atrofida ham ogʻir toʻqnashuvlar sodir boʻldi. Saddam kanali atrofidagi janglarda 18 amerikalik askar halok boʻldi. Shahardagi tartibsizlikda Amerika havo kuchlarining A-10 Thunderbolt II samolyoti Amerika amfibiya harbiy mashinasini nishonga oldi. Avtomobil ichidagi Amerika askarlari do'stona otishma (friend fire)da halok boʻldi[89]. 23-mart oxirida Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi yoʻqotishlarga qaramay, Frot daryosi ustidagi koʻpriklarni egallab oldi.

24-mart kuni Iroq armiyasi Kut hududidan qoʻshimcha kuchlar bilan qarshi hujumga oʻtdi. Bir necha soat davom etgan toʻqnashuvlardan soʻng, Iroq armiyasi hujumini faqat 25-martning ilk soatlarida bostirildi. Qarshi hujumga oʻtgan Iroq armiyasi 200 dan 300 gacha talofat koʻrgan. Bir necha soat davom etgan jangda Qoʻshma Shtatlar armiyasi hech qanday talofat koʻrmadi. Shaharning barcha strategik mavqelarini egallab, Iroq armiyasining hujumlarini bostirgan Amerika Qoʻshma Shtatlari shaharni qoʻlga kiritdi, ammo "Fedayin Saddam" (Saddamning Fidoyilari) noanʼanaviy urushlar olib borib, mojaroni davom ettirdi. Amerika qoʻshini 29-mart kuni shaharni toʻliq nazoratga oldi va "Fedayin Saddam"ni shahardan haydab chiqardi va shahar ustidan qayta taʼminot oʻtkazib, Karbalo tomon yurishga yordam berdi. Nosiriya jangida jami 32 amerikalik askar halok boʻldi va shaharni kerakli tezlikda qoʻlga kiritish imkoni boʻlmadi. Shu sababli hujumga boshchilik qilgan polkovnik Jo Daudi lavozimidan chetlashtirildi. Iroq tomonida 400 dan ortiq qurbon boʻldi[90].

Bagʻdodning qulashi (2003-yil aprel)

tahrir

Bosqindan uch hafta oʻtgach, 3-armiyaning 1-dengiz diviziyasi Bagʻdodga tashlandi[91]. Iroq maxsus respublika gvardiyasi boʻlinmalari shahar mudofaasiga boshchilik qildi. Qolgan himoyachilar respublika gvardiyasi boʻlinmalari, muntazam armiya boʻlinmalari, "Fedayin Saddam" (Saddam Fidoyilari) va iroqlik boʻlmagan arab koʻngillilarining birlashmasi edi. Koalitsiya boʻlinmalarining dastlabki rejasi shaharni oʻrab olish va asta-sekin unga kirib borish, soʻngra Iroq zirhli va quruqlikdagi qoʻshinlarini shahar markaziga toʻplash, soʻngra Iroq kuchlariga havo va artilleriya bilan hujum qilish edi.

Iroq Respublika gvardiyasi texnikasining koʻp qismi yoʻq qilingani va shaharning janubiy chekkasidagi yoʻnalishlar allaqachon egallab olingani maʼlum boʻlgach, bu reja ortiqcha boʻldi. 5-aprel kuni AQSh armiyasining 3-armiyasi Piyoda askarlari diviziyasining 1-64 zirhli ishchi guruhi Iroqning qolgan mudofaasini sinab koʻrish uchun Bagʻdod aeroportiga 29 ta tank va 14 ta Bradley zirhli texnikasi bilan "Momaqaldiroq gumburlashishi" deb nomlangan hujum uyushtirdi. Ular jiddiy qarshilikka duch kelishgan boʻlsa-da, ular aeroportga yetib borishga muvaffaq boʻlishdi va ogʻir janglardan soʻng uni egallab olishdi.

 
Bagʻdodda Amerikaning yoʻq qilingan yagona M1 Abrams tanki

Ertasi kuni, 2-piyoda diviziyasining yana bir brigadasi Bagʻdod shahri markaziga hujum qilib, ogʻir janglardan soʻng Saddam Husayn saroylaridan birini egallab oldi. AQSh dengiz piyodalari daryo koʻprigidan oʻtishga urinayotganda Iroq artilleriyasi tomonidan kuchli oʻqqa tutildi, ammo daryodan oʻtish muvaffaqiyatli boʻldi. Iroqliklar AQSh kuchlarining aeroport yaqinidagi mudofaa pozitsiyalariga bir qancha talofatlar berishga muvaffaq boʻlishdi, biroq havodan bombardimon qilishdan oʻzlari ham jiddiy talofat koʻrdi. Saroy qoʻlga olinib, televideniye xabarlari Iroq boʻylab tarqalgach, bir necha soat oʻtgach, AQSh kuchlari Bagʻdoddagi Iroq kuchlariga taslim boʻlishni buyurdi, aks holda shahar keng koʻlamli hujumga duchor boʻlishini maʼlum qildi. 2003-yil 9-aprelda Bagʻdod rasman koalitsiya kuchlari tomonidan bosib olindi. Biroq Bagʻdodning katta qismi hali ham Amerika qoʻshinlari uchun xavfli edi va ishgʻol davrida shahar va uning mahallalarida janglar davom etdi. Saddam gʻoyib boʻlgan va uning qayerdaligi nomaʼlum edi.

Saddam Husayn 4 va 9-aprelda suratga olingan va Iroq televideniyesi tomonidan efirga uzatilgan Bagʻdodning vayron boʻlmagan Aʼzamiya tumanida oʻzining soʻnggi marta omma oldida chiqish qilgan va bu bilan dunyoga oʻlmaganligini koʻrsatdi. U oʻzining yaqin qoʻriqchilari va oʻgʻli Qusay bilan xalqning olqishlari ostida "Seni qonimiz va jonimiz bilan qutqaramiz, Saddam" shiori bilan harakat qilardi. Saddam nutqini Qur’on surasini bilan ochib, shunday dedi:

Hurmatli Bagʻdod ahli, qachonki amerikaliklar sizlarga yaqinlashsa, ularga qattiq zarba bering va qarshilik koʻrsating, chunki sizlar Allohning inoyatiga egasiz va oʻz nomingiz va eʼtiqodingiz uchun kurashmoqdasiz. Aziz Bagʻdod va Iroq xalqi, gʻalaba siz bilan. Dushman Allohning yordami bilan urushda magʻlub boʻlmoqda. Alloh Buyuk, gʻalaba Allohniki, gʻalaba Iroqniki, yashasin xalqimiz, yashasin Iroq, yashasin Falastin[92].

10-aprel kuni Saddam Husayn va uning yordamchilari Bagʻdodning Al-Az’Amiya tumanidagi masjidda boʻlgani haqida mish-mish tarqaldi. Uni qoʻlga olish uchun uchta harbiy-dengiz kuchlari yuborildi va ular granata, minomyot va avtomatlardan kuchli oʻqqa tutildi. Bir askar halok boʻldi, 20 nafari yaralandi, biroq Saddam yoki uning yordamchilaridan hech kim topilmadi. AQSh kuchlari minomyotlar, artilleriya va samolyotlar yordamida Saddam Husaynga sodiq qolgan Iroq kuchlariga hujum qilishda davom etdi. Qoʻllab-quvvatlash uchun uchayotgan AQSh samolyoti Iroq zenit oʻqiga duch keldi. 12-aprel kuni tushdan keyin barcha janglar tugadi. Jami 34 nafar amerikalik askar va 2320 nafar iroqlik jangari halok boʻldi.

Koʻpgina iroqliklar Saddamning qulashini uning koʻplab portretlari va haykallarini yoʻq qilish orqali nishonladilar. Eng mashhur voqea Bagʻdodning Firdavs maydonidagi katta Saddam haykalining agʻdarilishi boʻldi.

Bagʻdodning qulashi bilan Iroq qabilalari va shaharlari eski adovatlar tufayli bir-birlari bilan kurasha boshladilar, butun mamlakat boʻylab mintaqaviy, mazhablararo zoʻravonliklar avj oldi. Iroqning Al-Kut va Nosiriya shaharlari Bagʻdod agʻdarilganidan koʻp oʻtmay yangi mamlakatda hukmronlik oʻrnatish uchun bir-biriga hujum boshladi va AQSh boshchiligidagi koalitsiya tezda potensial fuqarolar urushiga aralashdi. AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Bagʻdod Iroqning yangi hukumati poytaxti boʻlib qolishini eʼlon qilib, shaharlarga zudlik bilan harbiy harakatlarni toʻxtatishni buyurdi. Nosiriya tezda orqaga chekindi; ammo Al-Kut shaharga olib boradigan asosiy yoʻllarga snayperlarni joylashtirdi, bosqinchi qoʻshinlar shaharga kira olmasligini maʼlum qildi. Bir nechta kichik toʻqnashuvlardan soʻng snayperlar olib tashlandi, ammo mintaqa, shahar, qabila va oilaviy guruhlar oʻrtasida keskinlik va zoʻravonlik saqlanib qoldi. Amerikalik general Tommy Franks koalitsiya ishgʻol kuchlarining bosh qoʻmondoni sifatida Iroq ustidan nazoratni oʻz qoʻliga oldi. Bagʻdod mudofaasi qulaganidan koʻp oʻtmay, Iroq va boshqa joylarda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy elitasi va Baʼs partiyasining asosiy aʼzolariga pora berish orqali kelishuvga erishgani haqida mish-mishlar tarqala boshladi. 2003-yil may oyida general Franks isteʼfoga chiqdi va intervyuda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy rahbarlariga pora berganini tasdiqladi. Pora miqdori va ularning urushga taʼsiri noaniq.

AQSh boshchiligidagi koalitsiya qoʻshinlari darhol Saddam Husayn hukumatining asosiy aʼzolarini qidirishni boshladi. 2003-yil 22-iyul kuni AQSh 101-havo desant diviziyasi 6 soatlik mudofaadan soʻng Saddam Husaynning oʻgʻillari Uday, Qusay va uning nabiralaridan birini oʻldirdi. Saddam Husaynning oʻzi 2003-yil 13-dekabrda "Qizil shafaq" operatsiyasi chogʻida AQSh armiyasining 121-piyoda diviziyasi aʼzolari tomonidan asirga olingan.

Urushning qisqacha mazmuni

tahrir
 
2003-yil 14-aprelda Kaolitsiya kuchlarining Al-Udayd havo bazasidan (Qatar) koʻtarilib choʻl ustidan uchib oʻtmoqda. Samolyotlar orasida KC-135 Stratotanker, F-15E Strike Eagle, F-117 Nighthawk, F-16CJ Falcon, Britaniyada ishlab chiqarilgan GR-4 Tornado va Avstraliyaning F/A-18 Hornet bor.

AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari hukumatni agʻdarib, atigi 26 kun ichida buyuk davlatning yirik shaharlarini egallab oldi. Bosqin uchun 1991-yildagi Fors koʻrfazi urushidagi kabi katta armiya kerak boʻldi, biroq koʻpchilik qoʻshinlar jang qilishlari shart boʻlmagan va ishgʻol tugaganidan keyin koʻplari ortga qaytgan.

Asosan sobiq Sovet va Sharqiy Yevropada ishlab chiqarilgan texnika bilan qurollangan Iroq armiyasi[93], Amerika va Britaniya kuchlari bilan solishtirganda umuman deyarli ojiz edi. "Fedayin Saddam" deb nomlangan jangarilarning AQSh taʼminot yoʻllariga hujumlari qaytarildi. Iroq artilleriyasi deyarli samarasiz boʻldi va havo kuchlarini mudofaaga yordam uchun safarbar eta olmadi. Iroq armiyasidagi eng kuchli zirhli transport vositalari boʻlgan T-72 tanklari ham eskirgan edi va safarbar qilinganda, Koalitsiya havo ustunligi tufayli tezda yoʻq qilindi. AQSh havo kuchlari, dengiz piyodalari korpusi va dengiz aviatsiyasi hamda Britaniya qirollik havo kuchlari mamlakat boʻylab qarshilik nishonlarini aniqladilar va quruqlikdagi qoʻshinlar yetib kelguniga qadar havo-desant qoʻshinlari bilan ularni yoʻq qilishdi. AQSh va Britaniya kuchlarining asosiy jangovar tanklari, AQSh M1 Abrams va Britaniyaning Challenger 2 mamlakat boʻylab tez sur’atlar bilan oldinga siljishiga sabab boʻldi. Iroq kuchlari tomonidan bir nechta raketa hujumiga qaramay, AQSh va Buyuk Britaniyaning bir nechta tanklari yoʻq qilingan va hujumlarda 40 ga yaqin M1 Abrams shikastlangan boʻlsa-da, tank ekipajlari dushman oʻqidan halok boʻlmagan[94]. Britaniya armiyasining yagona tank yoʻqotishi Qirolicha qirollik gvardiyasining Challenger 2 boʻldi, u boshqa Challenger 2 tomonidan yoʻq qilingan, ikki ekipaj aʼzosi halok boʻlgan.

Iroq armiyasi, hatto Respublika gvardiyasining elitasi orasida ham ruhiy holat yomon edi. Kaolitsiya qoʻshinlari yaqinlashganda, barcha qoʻshinlar olomon orasiga tarqalib ketishdi yoki AQSh va Britaniya kuchlariga taslim boʻlishga harakat qilishdi. Koʻpgina Iroq qoʻmondonlari Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan pora olgan yoki taslim boʻlishga majburlangan. Xabarlarga koʻra, Bagʻdodni himoya qilish vazifasi yuklangan Qusay Husayn AQSh kuchlari kelishidan bir necha kun oldin Bagʻdodni qoʻriqlayotgan ikkita asosiy harbiy boʻlinmaning pozitsiyalarini sezilarli darajada oʻzgartirgan. Natijada, AQSh kuchlari hujum qilganda boʻlinmalar yoʻnalishini yoʻqotgan va yanada ruhiy tushkunlikka tushishgan. Aksariyat boʻlinmalar uyga tirik qaytish uchun tarqalib ketgan deb taxmin qilinadi.

Pentagon hisobotiga koʻra, „Saddam aralashuvining davom etishi Iroq harbiy kuchlarining toʻliq magʻlubiyatiga sabab boʻlgan asosiy omil boʻldi“. Amerika rasmiylariga Saddam va uning qoʻmondonlari bosqinga qanday tayyorgarlik koʻrganiga moʻljallangan hisobotda aytilishicha, Iroq hukumati oʻzi duch kelayotgan tahdidni koʻrmagan. BBC xabariga koʻra, hisobotda Saddam Husayn "haqiqatdan uzoqda, koʻproq ichki tahdidlarni bartaraf etish bilan shugʻullanib, Eron tahdidi bilan mashgʻul" sifatida tasvirlangan[95].

Qurbonlar

tahrir

Halok boʻlganlar

tahrir

Iroqda ishgʻol paytida halok boʻlganlar soni haqida maʼlumotlar xilma-xildir. Tinch aholi qurbonlari hisob-kitoblari harbiy xizmatchilarga qaraganda ancha farq qiladi. Iroqda Body Count maʼlumotlariga koʻra, tinch aholi qurbonlarini hisoblashda matbuot xabarlari, nodavlat tashkilotlarga asoslangan hisobotlar va rasmiy raqamlarga tayangan guruh bosqin bosqichida 7500 ga yaqin tinch aholi halok boʻlganini maʼlum qilgan[96]. Biroq ishgʻoldan soʻng va undan keyin boshlangan fuqarolar urushida tinch aholi qurbonlari va qochqinlar soni millionlarga yetgani taxmin qilinadi.

Tanqid

tahrir

Iroqqa harbiy intervensiyaga qarshi chiqqanlar Iroqqa bostirib kirish qarorini bir qancha sabablarga koʻra tanqid qilishdi, jumladan, insoniy yoʻqotishlar, urushni oqlash uchun foydalanilgan dalillarni shubha ostiga olish, diplomatik jarayonlar davom etishini himoya qilish va urushning qonuniyligiga qarshilik bildirish[97] sifatida eʼtirozlar bildirildi. Qoʻshma Shtatlar xavfsizligi uchun Iroqdan kattaroq tahdidlar bor edi (masalan, Afgʻoniston va Shimoliy Koreya) va ular Yaqin Sharq mintaqasini beqarorlashtirishini tanlashdi. 2010-yilda Gollandiya komissiyasi ishgʻol xalqaro huquqni buzgan degan xulosaga kelgan.

Soxta dalillarga asoslangan urushni oqlash

tahrir

Urushni boshlash uchun AQShning asosiy sababi shundaki, Saddam Husayn rejimni AQSh va jahon hamjamiyatiga "jiddiy va oʻsib borayotgan" tahdidga aylantirdi, chunki u yadroviy va biologik qurollarni ishlab chiqdi va Al-Qoida bilan aloqadorligini daʼvo qildi[98]. Urush va ishgʻol boshlanganidan soʻng, tanqidchilar bu sabablarni tasdiqlovchi dalillarga shubha qilishdi. Iroqning qurol-yarogʻ dasturlarini tanqid qilgan yetakchilardan biri 2002-yilda tekshiruvlar natijasida yadroviy va kimyoviy qurol dasturlari yoʻq qilingani va ularning qayta konfiguratsiyasi "razvedka xizmatlari tomonidan osonlik bilan aniqlanishi" haqida gapirgan sobiq AQSh qurol-yarogʻi tergovchisi Skott Ritter edi. Saddam Husayn MAGATE qurol inspektorlarini Iroqni tark etishga majbur qilgan deb hisoblansa-da, ular 1998-yilda Amerikaning "Choʻl tulkisi" operatsiyasini qoʻllashi bunga sabab boʻgan deb hisoblaniladi. AQSh qoʻshinlari qoʻshni davlatlarda toʻplangach, Saddam yana Xalqaro komissiya tergovchilarini qabul qildi va ularning talablari bilan toʻliq hamkorlik qilishga vaʼda berdi. Tajribali MAGATE inspektsiya guruhlari Iroqqa qaytib, ommaviy qirgʻin qurollarining turli shakllarini izlash boʻyicha oraliq hisobotlarni tayyorladilar[99][100][101][102][103]. Amerika diplomati Jozef C.Vilson Iroq Nigerda yadroviy qurol uchun uran izlayotgani haqidagi argumentni oʻrganib chiqdi va bu argumentning haqiqatga ega emasligini maʼlum qildi[104][105].

Birlashgan Millatlar Tashkilotining roli

tahrir

Urushdan oldingi asosiy savollardan biri Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi Iroqqa harbiy aralashuvga ruxsat beradimi yoki yoʻqmi degan savol edi. Buyuk Britaniya parlamenti Jamoatlar palatasi rahbari va sobiq tashqi ishlar vaziri Robin Kuk Buyuk Britaniyaning BMT rezolyutsiyasi ruxsatisiz bostirib kirish qaroriga norozilik bildirib, Toni Bler kabinetidan isteʼfoga chiqdi. Kuk oʻshanda shunday degan edi: "Men xalqaro qoʻllab-quvvatlashsiz harbiy harakatlarga kirishish notoʻgʻri, deb hisoblayman. Amalda, men bir tomonlama harbiy harakatlar uchun pretsedent yaratish Britaniya manfaatlariga zid deb hisoblayman"[106]. Bundan tashqari, hukumatning katta yuridik maslahatchisi Elizabeth Wilmshurst bosqin noqonuniy ekanligi haqidagi huquqiy fikrini aytib, isteʼfoga chiqdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Kofi Annan 2004-yil sentabrida BBCga bergan intervyusida: "Bizning nuqtai nazarimiz va nizomimiz boʻyicha [urush] noqonuniy edi", deb taʼkidlagan[107]. Bu AQSh tomonidan darhol tanqid qilindi[108]. AQSh tomonidan 2003-yil uchun Bosh Assambleyaga bergan yillik hisobotida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 1990-yilda Iroq Quvaytga bostirib kirganidan beri Iroq va Quvayt boʻyicha 60 ga yaqin rezolyutsiya qabul qilinganligi. Ushbu masalaga eng dolzarb boʻlgan 1990-yil 29-noyabrda 678-sonli qaror qabul qilinishi Quvayt hukumati bilan hamkorlik qilayotgan aʼzo davlatlarga barcha zarur vositalardan foydalanish huquqini berishini maʼlum qilgan.

Jamoatchilik fikri

tahrir

Bosqindan keyingi kun 2003-yil mart oyida oʻtkazilgan soʻrovda, amerikaliklar 76 % Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qoʻllab-quvvatlagan[109]. 2003-yil mart oyida YouGov soʻrovida britaniyaliklarning 54 foizi Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qoʻllab-quvvatlagan[110]. Oradan oʻn yil oʻtib, 2013-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, soʻrovda qatnashgan amerikaliklarning 53 foizi Iroq urushini xato deb hisoblashgan[111].

Bushning yangi Iroq strategiyasi

tahrir

AQSh prezidenti Jorj Bush 2007-yil 11-yanvar kuni AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasini eʼlon qildi. Bush AQSh va butun dunyo xalqlariga murojaatida Iroq urushida baʼzi xatolarga yoʻl qoʻyilganini tan oldi va "Qayerda xatolik boʻlsa, mas’uliyat menda", aybini tan oldi. Bush qarshiliklarga qarshi kurasha olmayotgani va mazhablararo mojarolarning oldini ololmayotganiga sabab sifatida avvalroq qoʻshinlar soni kamligini koʻrsatdi. Bush tan olganidan keyin eʼlon qilgan yangi Iroq strategiyasining asosiy elementi — qoʻshinlarni koʻpaytirish edi. Ushbu strategiya doirasida Iroqqa yana 21 500 amerikalik askarlar yuborilardi. Ulardan 17,5 ming nafari Bagʻdodga, 4000 nafari esa sunniy qarshilik kuchlari tayanchi boʻlgan Al-Anbor viloyatiga joylashtirilardi. Bu qoʻshinlar Iroqda qancha vaqt qolishi nomaʼlum. Bayonotga koʻra, birinchi boʻlinmalar 15-yanvardan borishi kerak edi. AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasi milliy murosaga erishish uchun Iroq hukumatiga koʻproq bosim oʻtkazishni oʻz ichiga oldi. Sunniylarning siyosiy jarayondagi ishtirokini oshirish uchun imkon qadar tezroq hukumat saylovlarini oʻtkazish, neft qonunini qabul qilish va sobiq Baʼschilarni taqiqlovchi qonunni yumshatish soʻraldi.

Bush Iroq Bosh vaziri Nuri al-Malikiyni oʻz nutqida: "Agar Iroq hukumati vaʼdalarini bajarmasa, Amerika va Iroq xalqining qoʻllovidan mahrum boʻladi. Amerikaning Iroq oldida hech qanday majburiyati yoʻq", deb ogohlantirdi. Yangi strategiya doirasida Iroqqa 1,2 milliard dollarlik iqtisodiy yordam berilardi. Bush shuningdek, Iroq hukumati rivojlanish loyihalariga jami 10 milliard dollar ajratishga rozi boʻlganini eʼlon qildi. Bush yangi strategiyasini tushuntirar ekan, Suriya va Eronni ham qattiq aybladi. Eron Iroqdagi mazhablararo toʻqnashuvlarni avj oldirganini iddao qilgan Bush, Suriya ham chet el jangarilarining Iroqqa oʻtishiga ruxsat berganini maʼlum qildi. Bush, shuningdek, Saudiya Arabistoni, Iordaniya va Fors koʻrfazining boshqa davlatlarini Iroq hukumatini qoʻllab-quvvatlashga chaqirdi va "Bizning muvaffaqiyatsizligimiz siz uchun ham tahdiddir" deb ogohlantirdi. Bush nutqida PKK muammosiga toʻxtalib, chegara muammolarini hal qilish uchun Turkiya va Iroq bilan hamkorlikda ish olib borajaklarini aytdi, ammo tafsilotlarni ochiqlamadi. Biroq, PKKga qarshi kurashning kuchayishi ham AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasining bir qismi ekanligi taʼkidlandi[112].

Urush va atrof-muhit

tahrir
  • Birlashgan Millatlar Tashkilotining maʼlumotlariga koʻra, 'Havoning zaharlanishi, tuproqning zararlanishi, yer osti va yer usti suv resurslarining ifloslanishi, xavfli chiqindilar kabi ekologik muammolarning 34 foizi urushlar, yangi qurol tizimlarini ishlab chiqish va ularga sarflangan xarajatlar tufayli yuzaga keladi.
  • Hozirda 2 kun ichida qurollanish uchun sarflangan mablagʻ 5 milliard AQSH dollaridan oshadi. Bu dunyo mamlakatlarida choʻllanishning oldini olish dasturiga 20 yilda sarflangan mablagʻga teng.

Urushning atrof-muhitga taʼsiri

tahrir
  • Koʻrfaz urushi paytida Quvaytda yondirilgan neft quduqlari 600 million tonna neftni isrof qildi va havoda kuyikish, gazlar va xavfli kimyoviy moddalar qatlamini yaratdi.
  • Tutun quyosh nurlarini toʻsib qoʻydi; mintaqa mamlakatlarida harorat 10 °C ga yaqin pasaydi.
  • Neft tutunidagi   mintaqa mamlakatlarida issiqxona effekti va kislotali yomgʻirni keltirib chiqardi.
  • Bugungi kunda Bagʻdodda istiqomat qiluvchilarning koʻpchiligi Dajlaning ifloslangan suvlaridan ichishadi. kanalizatsiya chiqindilari, tozalash inshootlari vayron boʻlgani sababli ular nazoratsiz ravishda Dajlaga quyiladi.
  • Dajla daryosiga oqayotgan kanalizatsiya chiqindilarida Amerika armiyasining chiqindilari ham bor. Bu chiqindilarga oʻta xavfli ogʻir metallar ham kiradi.
  • Iroqlik mutaxassislarning qayd etishicha, Dajla suvlaridan ichimlik suvi sifatida foydalanilgan hududlarda asab tizimi kasalliklari, tugʻilish anomaliyalari va saraton kasalliklari koʻpaygan.

Infratuzilmaga taʼsiri

tahrir
  • Koʻrfaz urushi paytida Iroqning barcha infratuzilmasi, xususan, ichimlik suvi tizimlari, kanalizatsiya inshootlari va toʻgʻonlar bombardimon qilindi.
  • Koʻrfaz urushi paytida Bagʻdoddagi toza suv transporti kanallari 40 % dan ortigʻi vayron qilingan. Iroq urushida butun tizim yoʻq qilindi.
  • Iroqning toza suv va kanalizatsiya tizimlarini qayta qurish uchun taxminan 11 milliard AQSh dollari talab qilinadi.

Chilcot hisoboti

tahrir

Chilcot hisoboti Iroq urushidan keyin tayyorlangan eng keng qamrovli hisobotdir. Yetti yil davomida tayyorlangan va 2,6 million soʻzdan iborat boʻlgan ushbu 12 jildlik hisobot 2016-yilning 6-iyulida nafaqadagi Komissiya rahbari Jon Chilkot tomonidan Londonda nashr etilgan. Komissiya rahbari Jon Chilkot Buyuk Britaniya Bosh vaziri Toni Bleyrga nisbatan "Harbiy harakat oxirgi variant emas edi" degan iborani ishlatib, Saddam Husayn oʻsha paytda tahdid boʻlmaganini ochiq oydin aytgan[113].

Filmlar

tahrir
  • The Tiger and the Snow (2005-yil)
  • In the Valley of Elah (2007-yil)
  • Grace Is Gone (2007-yil)
  • The Hurt Locker (2008-yil)
  • Body of Lies (2008-yil)
  • Qashqirlar makoni: Iroq (2006-yil)

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Kim Ghattas.. „Syrians join Iraq 'jihad'“. BBC News (14-aprel 2003-yil). 21-sentabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-oktabr 2011-yil.
  2. ↑ „Arab volunteers to Iraq: 'token' act or the makings of another Afghan jihad?“. 27-noyabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29-oktabr 2011-yil.
  3. ↑ ; Muhammad SuwaedThe A to Z of Middle Eastern Intelligence. Scarecrow Press, 2009 — 208-bet. ISBN 978-0-8108-7070-3. 
  4. ↑ „BBC NEWS | World | Middle East | Mullah denies Iraq al-Qaeda link“ (2003-yil 31-yanvar). 29-sentabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.
  5. ↑ Hawramy, Fazel. „Komal should ʻshed’ Islamic label: party leader“. Rudaw Media Network (3-sentabr 2020-yil).
  6. ↑ Carter, Linwood B. „Iraq: Summary of U.S. Forces“ (28-noyabr 2005-yil). 11-may 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-iyul 2009-yil.
  7. ↑ „Archived copy“. 7-avgust 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-iyul 2011-yil.
  8. ↑ Toby Dodge. „Iraqi army is tougher than US believes“. The Guardian (16-noyabr 2002-yil). 5-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-noyabr 2012-yil.
  9. ↑ „IRAQ: Iraq's Prewar Military Capabilities“. Council on Foreign Relations. 14-dekabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-dekabr 2018-yil.
  10. ↑ „Foreign Irregulars in Iraq“. washingtoninstitute.org (10-aprel 2003-yil). 3-aprel 2019-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-aprel 2019-yil.
  11. ↑ 11,0 11,1 „The rise and fall of Ansar al-Islam“. Christian Science Monitor. 16-oktabr 2003-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  12. ↑ „Iraq Coalition Casualties: Fatalities by Year and Month“ (Wayback Machine saytida 6-fevral 2016-yil sanasida arxivlangan) iCasualties.org. Andoza:Retrieved
  13. ↑ icasualties Iraq Coalition Casualties: U.S. Wounded Totals (Wayback Machine saytida 24-dekabr 2011-yil sanasida arxivlangan)
  14. ↑ Willing to face Death: A History of Kurdish Military Forces — the Peshmerga — from the Ottoman Empire to Present-Day Iraq (page 67) (Wayback Machine saytida 29-oktabr 2013-yil sanasida arxivlangan), Michael G. Lortz
  15. ↑ 15,0 15,1 „The Wages of War: Iraqi Combatant and Noncombatant Fatalities in the 2003 Conflict“. Commonwealth Institute of Cambridge. 2-sentabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-sentabr 2009-yil.
  16. ↑ „Wages of War – Appendix 1. Survey of reported Iraqi combatant fatalities in the 2003 war“. Commonwealth Institute of Cambridge. 2-sentabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-sentabr 2009-yil.
  17. ↑ Iraq Body Count project (Wayback Machine saytida 9-noyabr 2009-yil sanasida arxivlangan). Source of IBC quote on undercounting by media is Press Release 15 :: Iraq Body Count.
  18. ↑ „Iraqi political groupings and individuals“. 5-mart 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.
  19. ↑ „BBC“. 26 şubat 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  20. ↑ „Fox News: 6 Yıl Sonra Irak Savaşı: Başarıldı Fakat Zafer Yok“. 22 mayıs 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  21. ↑ "Las Vegas Sun: Biden visits Iraq, as bombs highlight ongoing war". 8 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2009
  22. ↑ „ABD Personel Müdürlüğü Bürosu“. 2012-yil 18-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-iyun.
  23. ↑ Hürriyet gazetesi, „Bir dönemin sonu“
  24. ↑ Milliyet gazetesi, „Irak’ta bir dönem resmen son buldu!“ (Wayback Machine saytida 2013-11-09 sanasida arxivlangan)
  25. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 8 eylül 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8 eylül 2014.
  26. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.
  27. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.
  28. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 13 ocak 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  29. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 17 temmuz 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  30. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 18 nisan 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  31. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  32. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 25 ağustos 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  33. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 19 eylül 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  34. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  35. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 7 ekim 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  36. ↑ „"Saddam and Terrorism: Emerging Insights from Captured Iraqi Documents," vol. 1“. 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  37. ↑ "Intelligence and Analysis on Iraq: Issues for the Intelligence Community, " Institute for Defense Analyses IDA Paper P-4287, pp. ES-1
  38. ↑ „"White House spells out case against Iraq"“. 7 haziran 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  39. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 3 aralık 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  40. ↑ 40,0 40,1 „Arşivlenmiş kopya“. 8 ekim 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  41. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 4 ekim 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ekim 2015.
  42. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 haziran 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  43. ↑ http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000087&sid=ahJS35XsmXGg&refer=to
  44. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 30 kasım 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  45. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 5 şubat 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  46. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 1 şubat 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 aralık 2008.
  47. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 5 eylül 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  48. ↑ ABD askerleri şehirlerden tamamen çekildi. ntvmsnbc.com, 30-06-2009, Salı
  49. ↑ „İran-Irak savaşının üzerinden 38 yıl geçti“. Anadolu Ajansı. 23 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  50. ↑ „World Acts Against Iraqi Invasion of Kuwait“. GlobalSecurity.org.. 25 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  51. ↑ „The Iraqi no-fly zones“. BBC. 26 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  52. ↑ The great war for civilisation : the conquest of the Middle East. Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-307-42871-4. Qaraldi: 18 ocak 2020. 
  53. ↑ „Washingtonpost.com: U.S. Spied on Iraq Via U.N.“. www.washingtonpost.com. 30 eylül 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  54. ↑ „Search Results - THOMAS (Library of Congress)“ (11 temmuz 2008). 2019-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  55. ↑ „Washingtonpost.com: Desert Fox Special Report“. washingtonpost.com (9 eylül 2006). 2006-yil 9-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  56. ↑ „CNN/AllPolitics.com - Election 2000 - The Republican National Convention“. web.archive.org (21 nisan 2006). 2019-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  57. ↑ „Plans For Iraq Attack Began On 9/11“. www.cbsnews.com. 5 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  58. ↑ „'Building momentum for regime change': Rumsfeld's secret memos“. MSNBC (16 şubat 2013). 18 temmuz 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  59. ↑ „Hussein's Prewar Ties To Al-Qaeda Discounted“. www.washingtonpost.com (6 nisan 2007). 25 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  60. ↑ „No, really, George W. Bush lied about WMDs“ (İngilizce). www.vox.com. 10 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  61. ↑ „President's Remarks at the United Nations General Assembly“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 28 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  62. ↑ „France threatens rival UN Iraq draft“. news.bbc.co.uk (26 ekim 2002). 21 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  63. ↑ „The Status of Nuclear Inspections in Iraq: An Update“ (İngilizce). www.iaea.org (8-mart). 17 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  64. ↑ „Iraqi Defector 'Curveball' Admits WMD Lies, Is Proud of Tricking U.S.“ (İngilizce). ABC News. 13 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  65. ↑ „US, Britain and Spain Abandon Resolution“. www.globalpolicy.org. 7 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  66. ↑ „CNN.com - Bush: Iraq is playing 'willful charade' - Mar. 7, 2003“. CNN. 4 ekim 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  67. ↑ „President Says Saddam Hussein Must Leave Iraq Within 48 Hours“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 6 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Plan of attack. Simon & Schuster, 2004. ISBN 978-0743255486. Qaraldi: 19 ocak 2020. 
  69. ↑ „CNN.com - Bush: Join 'coalition of willing' - Nov. 20, 2002“. CNN. 9 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  70. ↑ „Coalition Members“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 11 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  71. ↑ „usnews.com: Conflict With Iraq: Deploying the "Free Iraqi Forces" (4/7/03)“. web.archive.org (4 şubat 2004). 2019-yil 4-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  72. ↑ „1 Mart tezkeresinin reddedilişinin 16. yıl dönümü“ (Türkçe). İstanbul Gerçeği. 23 nisan 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  73. ↑ „[ Yeni Safak Online - Politika - 26.2.2003 “]. Yeni Şafak (29 aralık 2016). 2016-yil 29-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  74. ↑ „A weak northern front could lengthen Iraq war“. Christian Science Monitor (3 nisan 2003). 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  75. ↑ „Saddam's Last Line Of Defense“. www.cbsnews.com. 5 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  76. ↑ „Saddam counts on Republican Guard as last chance for defending Baghdad“. www.globalsecurity.org. 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  77. ↑ „friendly printed version:CDI Primer: Iraqi Military Effectiveness“. web.archive.org (30 kasım 2005). 2005-yil 30-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  78. ↑ „Iraqi Ground Forces Organization“. www.globalsecurity.org. 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  79. ↑ Generation kill : Devil Dogs, Iceman, Captain America, and the new face of American war. G.P. Putnam's Sons, 2004. ISBN 978-0-399-15193-4. Qaraldi: 21 ocak 2020. 
  80. ↑ Thunder run : the armored strike to capture Baghdad. Grove Press, 2004. ISBN 978-0-8021-4179-8. Qaraldi: 21 ocak 2020. 
  81. ↑ The SAS 1983-2014. ISBN 978-1472814036. 
  82. ↑ Special Forces in the War on Terror. ISBN 978-1-4728-0790-8. 
  83. ↑ „President Bush Addresses the Nation“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 29 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  84. ↑ „The Battle for Umm Qasr“. www.hartford-hwp.com. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 ocak 2020.
  85. ↑ 85,0 85,1 85,2 Target Basra. Corgi, 2009. ISBN 0552157007. Qaraldi: 22 ocak 2020. 
  86. ↑ „Attack on the 507th Maintenance Company“. web.archive.org (10 ağustos 2009). 2009-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  87. ↑ „CNN.com - Lynch: Military played up rescue too much - Nov. 7, 2003“. edition.cnn.com. 11 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  88. ↑ The terror dream : fear and fantasy in post-9/11 America. Metropolitan Books. ISBN 9780805086928. 
  89. ↑ „Stopping Blue-on-Blue“. web.archive.org (23 ekim 2006). 2006-yil 23-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  90. ↑ „Key Marine Commander Is Removed; No Explanation Given for Decision“. www.globalsecurity.org. 26 nisan 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  91. ↑ „U.S. Forces Enter the Heart of Baghdad“. Washington Post (5 nisan 2003). 21 ağustos 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 kasım 2006.
  92. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 3 aralık 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 nisan 2020.
  93. ↑ The Routledge Handbook of Civil-Military Relations. Routledge, 12 Kasım 2012 — 139-140-bet. ISBN 978-1-136-25320-1. Qaraldi: 16 haziran 2015. 
  94. ↑ "During Operation Iraqi Freedom, as many as 40 Abrams tanks were damaged by RPGs. Most were repaired." Battle Tanks: Power in the Field, Page 33, Enslow Publishers, 2006
  95. ↑ „Russia denies Iraq secrets claim“. BBC News (26-mart). 23 aralık 2006da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 ağustos 2006.
  96. ↑ „Iraq Body Count: A Dossier of Civilian Casualties in Iraq, 2003–2005.“. 9 kasım 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2007.
  97. ↑ . doi:10.2190/6PXW-LQ3B-DWN6-XD97. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); Missing or empty |title= (yordam)
  98. ↑ „President's Remarks at the United Nations General Assembly, 12 September 2002“. 26 ekim 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  99. ↑ „Mission Possible: Nuclear Weapons Inspections in Iraq“. IAEA (8-mart). 3 ağustos 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 temmuz 2009.
  100. ↑ „The Status of Nuclear Inspections in Iraq: 14 February 2003 Update“. IAEA (14 şubat 2003). 20 kasım 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  101. ↑ „Transcript of Hans Blix Feb. 9, 2003, press conference“. IAEA (9 şubat 2003). 7 kasım 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  102. ↑ „IAEA Media Advisory 2003/1003“. IAEA (11-mart). 23 aralık 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  103. ↑ „Media Miss War Dissent in Congress“. The Capital Times (6 şubat 2003), s. 12A. 28 ocak 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 temmuz 2009.
  104. ↑ Pitt, William R. War On Iraq: What Team Bush Doesnʼt Want You to Know. 2002, Context Books, New York. ISBN 978-1-893956-38-4.
  105. ↑ „What I Didn't Find in Africa“. The New York Times (6 temmuz 2003). 7 haziran 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 nisan 2007.
  106. ↑ „Cook resigns from cabinet over Iraq“ (İngilizce). the Guardian (18-mart). 26 ağustos 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  107. ↑ „Excerpts: Annan interview“ (en-GB) (16 eylül 2004). 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  108. ↑ „U.S., Allies Dispute Annan on Iraq War (washingtonpost.com)“. www.washingtonpost.com. 8 ağustos 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  109. ↑ „Seventy-Two Percent of Americans Support War Against Iraq“. Gallup (25-mart). 23 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 temmuz 2018.
  110. ↑ „Surveys reveal how we remember opposing the Iraq war – but at the time we supported it“. The Independent (5 haziran 2015). 23 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 temmuz 2018.
  111. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 7 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 nisan 2020.
  112. ↑ „CNN International- Bush: 'We need to change our strategy in Iraq'“. 12 ocak 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 ocak 2007.
  113. ↑ „Chilcot raporunda Blair'e sert eleştiriler“. BBC Türkçe. 7 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 temmuz 2016.

Adabiyotlar

tahrir
  • Spring 2007 Dissent, "Exporting Democracy: Lessons from Iraq, " a symposium featuring Paul Berman, Mitchell Cohen, Seyla Benhabib and others.
  • Google Print*Masters of Chaos: The Secret History of the Special Forces by Linda Robinson
  • Heavy Metal a Tank Company’s Battle to Baghdad by Captain Jason Conroy and Ron Martz
  • Cobra II: The Inside Story of the Invasion and Occupation of Iraq by Michael R. Gordon and Bernard E. Trainor
  • Iraq and the Evolution of American Strategy by Steven Metz. ISBN 978-1-59797-196-6
  • The Iraq War by Williamson Murray and Robert H. Scales, Jr.
  • The Iraq War by John Keegan
  • Hans Köchler, The Iraq Crisis and the United Nations. Power Politics vs. the International Rule of Law. Studies in International Relations, XXVIII. Vienna: I.P.O., 2004, ISBN 978-3-900704-22-3, Google Print
  • Bibliography: The Second U.S.-Iraq War (2003-) by Edwin Moise
  • Williams, C (2011). "Learning to redress preemptive deceit: The „Iraq Dossier“. SAGE Open. 1 (3). doi:10.1177/2158244011427060. Based on analysis submitted to the Iraq Inquiry. See: Jones, Brian (2009) 'Dossier d

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Iroq_urushi&oldid=5230864" dan olindi