Iroq Kurdistoni
Iroq Kurdistoni (Rasmiy nomi — Kurdiston Mintaqasi; kurd. ھەرێمی کوردستان, arab. إقليم كردستان), shuningdek Janubiy Kurdiston (kurd. باشووری کوردستان, arab. جنوب كردستان) — Iroq tarkibidagi muxtor mintaqa. Respublika Yaqin Sharqda, asosan Mesopotamiyaning shimoliy qismida va Zagros togʻlarida joylashgan.
Iroq Kurdistoni | |
|---|---|
 | |
| Poytaxt | Kirkuk (de-yure), Erbil (de-fakto) |
| Eng katta shahar | Erbil, Kirkuk, Sulaymoniya, Daxuk, Zaxu |
| Rasmiy til(lar) | kurdcha va arabcha |
| Hukumat | Parlamentar Respublika |
| Nechirvan Barzani | |
| Masrur Barzani | |
| Tashkil topgan (Iroqdan) | |
• sanasi |
1992-yil 19-may |
| Maydon | |
• Butun |
85 027 km2 |
| Aholi | |
• 2022-yilgi roʻyxat |
10 285 043 |
| Pul birligi | Iroq Dinori |
EtimologiyasiTahrirlash
"Kurdiston" nomi tom ma'noda "kurdlar mamlakati" degan ma'noni anglatadi, bu yerda "Kurdiston" so'zidagi -stan oxiri eron tillarida qo'llaniladigan qo'shimcha bo'lib, "mamlakat" degan ma'noni anglatadi.
Kurdlar bu hududni Buyuk Kurdiston (etnografik va tarixiy mintaqa) ichidagi janubiy geografik joylashuviga ko'ra "Basura Kurdistana" yoki "Başûri Kurdistana" ("Janubiy Kurdiston") deb ham atashadi. Iroq konstitutsiyasida u “Kurdiston” deb ataladi. Hukumatning nomi “Kurdiston mintaqaviy hukumati”, qisqartirilganda KMH deb yuritiladi.
1970-1980-yillarda Baʼs partiyasi hukmronligi davrida mintaqa “Kurd muhtor rayoni” deb atalgan.
TarixiTahrirlash
Ozod KurdistonTahrirlash
1987-yilda “Iroq Kurdistoni milliy fronti”da birlashgan kurd partiyalari 1990-1991-yillardagi Quvayt inqirozi boshlanishi bilan yana faollashdi. Saddamning Fors ko'rfazi urushidagi mag'lubiyati butun Iroq qo'zg'oloniga olib keldi. Kurdistonda ommaviy qoʻzgʻolon 5-martda boshlandi; 7-martda Sulaymoniya, 11-martda Erbil, 13-martda Dahuk ozod qilindi. Kirkukning ozod etilishi (20-mart) bilan Peshmerga allaqachon butun etnik Kurdistonni nazorat qilgan.
Biroq, o'sha paytga qadar koalitsiya bilan sulh tuzgan Saddam Husayn o'z kuchlarini qayta to'plashga muvaffaq bo'ldi, Respublika gvardiyasining elita bo'linmalarini shimolga o'tkazdi va kurdlar uchun kutilmaganda hujum boshladi. Iroqliklar yana kimyoviy qurol qo'llashi haqidagi mish-mishlar, ayniqsa, tashvishli ta'sir ko'rsatdi. 3-aprel kuni iroqliklar Sulaymoniyani egallab oldi, shundan so‘ng Saddam Husayn “qo‘zg‘olon bostirilganini” rasman e’lon qildi. Kurdlar yangi “anfol”dan qo‘rqib, Eron va Turkiya chegaralariga oshiqdilar. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibiga ko'ra, aprel oyi oxirida Eronga Iroqdan 1 millionga yaqin, Turkiyaga 416 mingga yaqin qochqin bo'lgan; 200 mingdan 400 ming kishi Iroqning baland tog'laridan boshpana izlagan. Aholining 70% i Kirkuk va Erbil tumanlaridan qochgan.
1991-yil 5-aprelda gumanitar falokat yuz berganda, BMT 688-sonli rezolyutsiyani qabul qilib, 36-paralleldan shimoldagi hududni “xavfsiz zona” deb e’lon qildi. Oktyabrga kelib, iroqliklar bu viloyatlarni butunlay tark etib, Sulaymoniyani artilleriya va havodan bombardimon qilidilar. Natijada, BMT mandati ostida avtonomiya hududida amalda mustaqil kurd davlati — “Ozod Kurdiston” vujudga keldi.
1992-yil 19-mayda Ozod Kurdistonda “Milliy Assambleya” (parlament)ga saylovlar boʻlib oʻtdi. Ikkala asosiy partiya ataylab kirish uchun yuqori to'siq qo'ydi (7%), bu kichik partiyalarni olib tashladi va amalda o'z faoliyatini to'xtatdi. Natijada Kurdiston Demokratik Partiyasiga 45,3%, Kurdiston Vatanparvarlik Ittifoqiga 43,8% ovoz berildi va parlament KDP (51 mandat) va PVI (105 mandatdan 49 tasi; 5 tasi nasroniylar vakillari uchun ajratilgan).
Parlamentning birinchi sessiyasida (4-iyun) rasmiy ravishda Kurdiston mintaqaviy hukumati (Hikumêta hêrema Kurdistanê; keng tarqalgan, jumladan, inglizcha qisqartma KRG) deb nomlangan hukumat tasdiqlandi. Uni 1991-yilgi janglarda mashhur bo'lgan Kosrat Rasul (KVI) boshqargan; KDP vakili doktor Rosh Shaves parlament raisi etib saylandi.
1992-yil 4-oktabrdagi ikkinchi sessiyada parlament “demokratik, erkin va birlashgan Iroq” doirasida poytaxti Kirkuk (aslida kurdlar tomonidan nazorat qilinmagan) boʻlgan federal kurd davlatini tuzish toʻgʻrisida deklaratsiya qabul qildi. Iroqni bo'lajak federallashtirish to'g'risidagi qaror shu oyda Erbilda bo'lib o'tgan butun Iroq muxolifati kongressida tasdiqlandi.
“Ozod Kurdiston”ning iqtisodiy ahvoli nihoyatda og‘ir edi. Iroqning bir qismi sifatida bu mamlakatga qarshi BMTning umumiy sanksiyalariga duchor bo'lgan; o'z navbatida Saddam Husayn unga blokada e'lon qildi, chegarani 550 km uzunlikdagi istehkomlar va minalangan maydonlar bilan o'rab oldi. Natijada, 1992 yilda ishsizlik 90%, 1998 yilda 70%, qora bozorda neft narxi Bag'dodnikidan 70 baravar yuqori bo'ldi. Vaziyat qochqinlarning ko'pligi va "Anfol" yillarida mamlakatning butunlay vayron bo'lishi bilan yanada og'irlashdi.
Ayni paytda Bag‘dod nazorati ostidagi hududlarda arablashtirish jarayoni davom etdi. Jami 1991-yildan 1998-yilgacha Kirkukdan 200 ming kurd va 5 ming turkman quvilgan; Ularning o'rniga 300 ming arab joylashtirildi. Bunday harakatlari bilan Saddam Husayn bir vaqtning o'zida ikkita maqsadga erishdi: arablashtirishning o'zi va qochqinlar massasi yordamida "Ozod Kurdiston" ga putur etkazish.
Kurd davlatchiligini shakllantirish jarayoni 1994-yilning yozida boshlangan KDP va KVI o'rtasidagi fuqarolar urushi tufayli to'xtab qoldi. KVI iqtisodiy xarakterdagi da'volar bilan chiqdi va KDPni o'zi nazorat qilayotgan Sulaymoniy hududiga nisbatan kamsitishda aybladi (xususan, KDP Turkiya chegarasidagi Zaxo shahridagi bojxona to'lovlarini o'z foydasiga aylantirgani da'vo qilingan - o'sha paytda ta'lim byudjeti uchun asosiy moliyaviy daromad manbai edi). KVI muxoliflarining fikriga ko'ra, bu da'volar faqat "orqaga qarab" ilgari surila boshlandi, ammo urushning asl foni Talabanining butun Kurdistonda hokimiyatni qo'lga kiritish uchun kutilmagan to'ntarishga umid qilish edi. Eron yordamiga tayangan Talabani katta muvaffaqiyatlarga erishdi va Barzaniyni Ozod Kurdiston hududining katta qismidan siqib chiqardi. Bunday vaziyatda Barzoniy yordam so‘rab Saddam Husaynga murojaat qildi. 1996-yil 9-sentyabrda Iroq qo'shinlari Erbilni egallab oldilar. Xuddi shu kuni KDP Peshmerga koʻp qon toʻkmasdan KVIning “poytaxti” Sulaymoniyani qoʻlga kiritdi. Peshmerga Talabani Eronga qochib ketdi. 1996-yil oktyabr oyi boshida AQSh bosimi ostida ikkala tomon sulh imzoladi va Iroq qo'shinlari Kurdistondan olib chiqildi. Tinchlik nihoyat 1998-yil 17-sentyabrda Vashingtonda yakunlandi. Urushning har ikki tomonida jami 3 ming kishi halok bo'ldi.
Barzoniy va Talabani o'rtasidagi tinchlikka BMTning oziq-ovqat uchun neft dasturining kuchga kirishi katta yordam berdi. Kurd rahbarlaridan dastur mablag'larini olish uchun hamkorlikni talab qilish; aynan shu dasturni amalga oshirish Vashingtondagi muzokaralarning asosiy mavzusi bo'ldi. Vashington kelishuvlari Ozod Kurdistonning yangi birlashishini nazarda tutgan boʻlsa ham, aslida, Erbil-Dahuk (KDP zonasi) va Sulaymoniya (KVI zonasi) hududlari o'zlarining parlamentlari va "mintaqaviy hukumatlari" bilan alohida davlat tuzilmalari bo'lib qoldilar. Biroq voqealarning yanada rivojlanishi kurd rahbarlaridan o‘z manfaatlari yo‘lida yaqin hamkorlikni talab qildi. 2002-yilda yagona parlament o‘z faoliyatini davom ettirdi.
Oziq-ovqat uchun neft dasturiga ko'ra, 2003-yilga kelib, Iroq neft daromadlarining 13% Kurdistonga yordam berish uchun ajratilgan. Kurdlar dastur doirasida 8,35 milliard dollar oldi (Kurdiston ehtiyojlari uchun ajratilgan yana 4 milliarddan ortiq mablagʻ Bagʻdod rasmiylarining sabotaji tufayli sarflanmagan va BMT hisoblariga “osilib qolgan”). Natijada Iroqning asosiy qismi qashshoqlikdan farqli o'laroq, Kurdiston iqtisodiyotida nisbiy yuksalish bo'ldi. Shunday qilib, agar 1996-yilda KDP zonasida 26 ta parrandachilik fermasi mavjud bo'lsa, 2006-yilda ularning soni 396 taga yetdi. 2004-yilga kelib, Kurdistonda turmush darajasi (Iroqning qolgan qismidan farqli o'laroq) 1991-yilga nisbatan yuqori bo'ldi va aholi jon boshiga daromad Iroqnikidan 25% ga yuqori edi.
"Ansor al-Islom" islomiy tashkiloti "Ozod Kurdiston"ga yangi muammoga aylandi. Tehron tomonidan qo'llab-quvvatlangan ushbu tashkilot, Bag'dod va Al-Qoida bilan bog'langan va Xalabja shahrini o'zining istehkomiga aylantirdi. 2001-yil fevralida terorchilar birinchi yirik teraktni amalga oshirib, KDPning taniqli yetakchisi Franso Haririyni (Erbil gubernatori, Xristianni) o‘ldirishdi. 2001-yilning kuzida Talabani ularga qarshi 12 ming peshmarga yubordi (Barzaniy ham o'z yordamini taklif qildi), ammo Eron aralashuvi guruhning yakuniy mag'lubiyatini oldini oldi. U faqat 2003-yil mart oyining oxirida amerikaliklar yordamida yakson qilindi. Biroq, teroristik yashirin tashkilot hali ham mavjud bo'lib, vaqti-vaqti bilan teraktlar uyushtirmoqda. Shunday qilib, 2003-yil sentabrida KDP shtab-kvartirasida ro‘y bergan yirik portlash paytida KDPning ikkinchi muhim shaxsi bo‘lgan Bosh vazir o‘rinbosari Sami Abdul-Rahmon halok bo‘ldi.
Hozirgi VaqtTahrirlash
2003-yilda Iroq kurdlari o'zlarini AQShning faol ittifoqchilari sifatida ko'rsatdilar. Amerikaliklarning o'zlari dastlab Turkiyadan kuchli hujum boshlash umidida ularga o'z rejalarida katta rol o'ynamagan. Turkiyaning oxirgi lahzada (2003-yil mart) o‘z hududini berishdan bosh tortishi kurd omilining rolini keskin oshirdi. 173-havo desant brigadasi Kurdistonga joylashtirildi; 27-martga kelib, Kurdistonda allaqachon 1000 amerikalik askar bor edi. Kurdlarning faolligini faqat turklar ushlab turdi, agar kurdlar hujumga o'tib, Mosul va Kirkukni egallab olsa, qurolli intervensiya bilan tahdid qildi. Biroq Bag‘dod uchun janglarning boshlanishi shimoliy jabhada iroqliklarga qochish uchun signal bo‘lib xizmat qildi va kurdlar oldinga siljib, 10 aprelda Mosulni (KDP) va 11 aprelda Kirkukni (KVI) egallab oldilar. Bu voqealar “arablashtirish” jarayonida arablarning oʻzlariga koʻchirilgan uylardan ommaviy surgun qilinishi bilan birga boʻldi. Peshmerga amerikaliklar va turklar bosimi ostida Mosul va Kirkukni tezda tark etib, u yerda oʻz partiyalarining pozitsiyalarini imkon qadar mustahkamladi. Bosqinchilik ma'muriyatining yangi rahbari Pol Bremmer na arablarni, na turklarni g'azablantirmoqchi emas edi, kurdlarga nisbatan o'zini juda ehtiyotkor tutdi. Arablashtirish oqibatlarini bartaraf etish arablarga tovon toʻlash bilan bosqichma-bosqich va sud yoʻli bilan amalga oshirilishi eʼlon qilindi; "ozod qilingan" viloyatlarning ma'muriy mansubligi masalasi keyinchalik referendumda hal qilinishi kerak edi. Shunday qilib, "ozod qilingan" hududlar Kurd davlati tarkibiga kiritilmadi, garchi aslida u erda KDP (Sinjar va Maxmur) yoki KVI (Kirkuk-Xanakin tumanlari) a'zolaridan ma'muriyat tuzildi. Umuman olganda, bu hududlar, de-yure Erbilga bo'ysunmasa ham, amalda KRGga eng yaqin aloqada va qaramlikda.
Amerikaliklar dastlab Amerika chizig'i bo'ylab "ko'p millatli Iroq xalqi"ni yaratishni taklif qildilar, bunda sobiq viloyatlarga federal sub'ektlar maqomi berildi. Shu bilan birga, kurdlarning barcha hukumat organlari tarqatib yuborilishi taxmin qilingan edi. Biroq, 2003 yil oxirida Bremmerning Masud Barzaniyga qilgan tegishli taklifi amerikaliklar uchun kutilmagan qattiq qarshilikka uchradi: Barzoniy Iroqning yangi konstitutsiyasini imzolashdan bosh tortdi, agar unda kurdlar uchun eng keng avtonom huquqlar nazarda tutilmasa. Oxir-oqibat, kurdlar o'z yo'liga tushdi, Iroq konstitutsiyasi Kurdistonning eng keng huquqlarini, markaziy hukumat o'z majburiyatlarini buzgan taqdirda Iroqdan ajralib chiqish huquqini belgilab berdi. Kurd davlatining shakllanishini qonuniylashtirish jarayonining so'nggi nuqtasi 2005 yil oktyabr oyida Iroq konstitutsiyasining referendumda qabul qilinishi edi. Ayni paytda Kurdiston Bag‘dodning qudratini faqat o‘zi xohlagan darajada tan oladi.
2017-yilning yozida rasmiylar 25-sentabrda mintaqada mustaqillik bo‘yicha referendum o‘tkazilishini, natijada yangi davlat tashkil topishi mumkinligini ma’lum qilgan edi. Referendumga Turkiya, Eron, rasmiy Bag‘dod, shuningdek, G‘arb davlatlari qarshi chiqdi. Isroil to'liq qo'llab-quvvatladi.
2020-yil iyun oyida Turkiya Qurolli kuchlari tomonidan “Burgut panjasi” va “Yo‘lbars panjasi” quruqlik operatsiyasi boshlandi.
2022-yil 19-aprelda Turkiya qurolli kuchlari Janubiy Kurdistonga qarshi yangi harbiy operatsiya boshladi.
Ta'limiTahrirlash
Kurdiston viloyati hukumati tashkil etilishidan avval boshlangʻich va oʻrta taʼlim arab tilida olib borilgan. Oliy taʼlim hamisha arab tilida boʻlgan. Biroq, bu muxtor Kurdistonning tashkil etilishi bilan o'zgardi. Birinchi xalqaro maktab Choueifat xalqaro maktabi 2006-yilda Iroq Kurdistonida o‘z filialini ochgan. Mintaqada boshqa xalqaro maktablar doimiy ravishda ochilmoqda, Kurdistondagi Britaniya xalqaro maktabi 2011-yil sentabr oyida Sulaymoniyada ochilgan.