Vikipediya

Foydalanuvchi:Xumoyun Ergashev/Iroq urushi

Yana qarang: Koʻrfaz urushi
Iroq urushi

Chapdan o'ngga: AQSh 1-dengiz piyoda polkining dengiz piyodalari iroqlik harbiy asirlarni kuzatib bormoqda; qum bo'ronidagi AQSh harbiy mashinalari karvoni; AQSh askarlari Samavadagi dushman binosi yonayotganini kuzatmoqda ; Iroq aholisi Saddam Husayn haykali ag'darilganidan xursandchilik bilan qarshi olmoqda.
Sanalar 2003-yil 20-mart - 2003-yil 1-may

(1 oy-u 1 hafta va 4 kun)

Urush yeri IroqIroq
Natija Qo'shma Shtatlar boshchiligidagi koalitsiya g'alaba qozondi
  • Iroqning Baas hukumati ag'darildi
  • Iroq 2011-yilgacha amalda bosib olindi
  • Iroqda yangi hukumat tuzildi
Raqiblar
Koalitsiya:
  • Qoʻshma Shtatlar AQSH
  • Birlashgan Qirollik Buyuk Britaniya
  • Avstraliya Avstraliya
  • Polsha Polsha
Iroq Kurdistoni
  • Kurdiston Demokratik partiyasi
  • Kurdiston vatanparvarlari birlashmasi

Iroq Milliy Kongressi[4]

Qo'llab-quvvatlangan:
Italiya Italiya
Daniya Daniya
Niderlandiya Niderlandiya
Ispaniya Ispaniya 		Iroq Iroq
  • Iroq armiyasi
    • Respublika gvardiyasi
    • Fedayeen Saddam guruhi
  • Arab ko'ngillilari[5][6]

Eron mujohidlari[7]

Byara Islom amirligi

  • Ansar al-Islam
  • Kurdistan Islom guruhi[8][9]
Qoʻmondonlar
Qoʻshma Shtatlar George W. Bush
Qoʻshma Shtatlar Dick Cheney
Qoʻshma Shtatlar Donald Rumsfeld
Qoʻshma Shtatlar Tommy Franks
Birlashgan Qirollik Tony Blair
Birlashgan Qirollik Brian Burridge
Avstraliya John Howard
Avstraliya Peter Cosgrove
Polsha Aleksander Kwaśniewski
Masoud Barzani
Babakir Zebari
Jalal Talabani
Kosrat Rasul Ali
Ahmed Chalabi 		Iroq Saddom Husayn
Iroq Qusay Hussein †
Iroq Uday Hussein †
Iroq Abid Hamid Mahmud
Iroq Ali Hassan al-Majid
Iroq Barzan Ibrahim al-Tikriti
Iroq Izzat Ibrahim al-Douri
Iroq Ra'ad al-Hamdani
Iroq Taha Yassin Ramadan
Iroq Tariq Aziz
Massoud Rajavi
Maryam Rajavi
Abu Abdullah al-Shafi'i
Ali Bapir
Kuchlar
466,985 askar[10]
45,000 askar
2,000 askar
194 elita askarlari[11]
70,000 askar[12]
620 askar
Jami:
309,814 askar 		Iroq Qurolli Kuchlari: 538,000 askar
650,000 zaxiradagi askar[13][14]
2,000 tanklar
3,700 BTRlar and BMPlar
2,300 artilleriya
300 jangovar samalyotlar[15]
Respeblika maxsus gvardiyasi (RMG): 12,000
Respublika Gvardiyasi (RG): 70,000–75,000 askar
Fedayeen Saddam guruhi: 30,000 jangari
Arab ko'ngillilari: 6,000 jangari[16]
Jami:
1,306,000-1,311,000 askar

umumiy 800 jangari[17]

Yoʻqotishlar
Umumiy:
196+ halok bo'lgan, 551+ yaralangan
  • Koalitsiya: 172 halok bo'lgan(139 nafar AQSH, 33 nafar Buyuk Britaniya)[18]
    551 nafar jarohatlangan(AQSH)[19]
  • Iroq Kurdistoni:
    24+ halok bo'lgan[20]
 Umumiy: 7,600–45,000 halok bo'lgan
  • Iroq askarlarining taxminiy yo'qotishi: 30 000 nafar (General Tommy Franks bayonoti)
  • 7,600–11,000 nafar (6,370 qayd etilgan va tasdiqlangan) (Iroq Mudofaa vazirligi)[21][22]
Iroq fuqarolarining taxminiy qurbonlari:
  • 7,269 nafar (jasadlar soni)[23]
  • 3,200–4,300 bafar (Mudofaa vazirligi)[21]

200 halok bo'lgan
100 halok bo'lgan[17][24]

Iroq urushi 2003-yil 20-martda Amerika Qoʻshma Shtatlari va Birlashgan Qirollik boshchiligida tuzilgan Koʻp millatli koalitsiya kuchlari Iroqqa bostirib kirishi bilan boshlangan urushdir[25] [26]. Bu urush koalitsiya davlatlari tomonidan Ikkinchi Fors ko'rfazi urushi, Iroqqa hujum [27] va Iroq erkinligi operatsiyasi [28] deb ham ataladi. 2011-yil 21-oktabrda AQSh prezidenti Barak Obama mamlakatdagi AQSh qo‘shinlari 2011-yil 31-dekabrgacha olib chiqilishini e’lon qildi. [29] Urush rasman 2011-yil 15-dekabrda Bag‘doddagi AQSh bazasida oxirgi Amerika bayrog‘ining tushirilishi bilan yakunlandi[30]. AQSh Davlat kotibi Jon Kerri urushni jiddiy xato deb ta'kidladi[31].

Urushdan oldin Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taftish Komissiyasiga AQSh va Britaniya hukumatlari tomonidan Iroqda ommaviy qirg'in qurollari ishlab chiqilayotgani[32] va bu qurollar ko'plab koalitsiya mamlakatlari, xususan, AQSh xavfsizligiga jiddiy tahdid solayotgani haqida ma'lumot berilgan[33] [34], Ko'rfaz urushidan soʻng, AQSh-Iroq tadqiqot guruhlari Iroq 1991-yilda ommaviy qirgʻin qurollari dasturini tugatganini[35], ammo embargo bekor qilinmasa[36], uni qayta faollashtirishi mumkinligini taʼkidladi. [37] Polsha qurolli kuchlari va Amerika Qo'shma Shtatlari armiyasi Iroqda ommaviy qirg'in va kimyoviy qurollarni topdi[38] [39] [40]. Ba'zi amerikalik rasmiylar Saddam Husaynni Al-Qoidani qo'llab-quvvatlaganlik va panoh berganlikda aybladi[41], ammo bu ayblovlar hech qachon isbotlanmagan[42] [43]. Mish-mishlarga ko'ra, o'sha paytdagi AQSh prezidenti Jorj Bush Falastinlik amaldorga Xudo uni Saddamni ag'darish va Iroqni zulmdan qutqarish uchun ilhomlantirganini aytgan. Bosqinning boshqa sabablari Iroqning Falastinlik xudkush-terrorchilarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlashi,[44] Iroq hukumatining inson huquqlarini suiiste’mol qilishi[45] hamda mamlakat va mintaqada demokratiyaga xavf solishi[46] edi. Ba'zi rasmiylar, Iroqning neft zaxiralari bosqin qarorida eng muhim omil ekanini ta'kidlagan[46] [47], lekin bularAmerika Qoʻshma Shtatlari tomonidan rad etilgan[48] [49].

Iroqning muntazam armiyasi bosqin boshlanganidan ko‘p o‘tmay mag‘lubiyatga uchradi va natijada Saddam Husayn qo‘lga olinib, qatl etildi. AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Iroqda yangi demokratiya qurishga kirishdi. Ayrim mazhablar va boshqa turli qurolli guruhlardan iborat isyonchilar va koalitsiya kuchlari o'rtasida assimetrik urush boshlandi, shia va sunniy guruhlar o'rtasida muammolar yuzaga keldi va Iroqda Al-Qoida xurujlari boshlandi[50] [51]. 2007-yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, Iroqda taxminan 1.000.000 tinch aholi halok boʻlgan[52]. UNHCR 2008-yil aprel oyidagi ma'lumotlarga ko'ra, 4,7 million iroqlik (Iroq aholisining 16 foizi) o'z uyini tark etgan, shundan ikki millioni qo'shni mamlakatlardan boshpana topgan[53] 2008-yil mart oyida Qizil Xoch Iroqdagi gumanitar vaziyatni "jahondagi eng og'ir" darajada ekanligini ma'lum qildi. 2008-yil iyun oyida AQSh mudofaa rasmiylari xavfsizlik va iqtisodiy ko'rsatkichlarda yaxshilanish belgilari borligini e'lon qilishdi. 2008-yil avgust oyida Iroq va AQSh o'rtasida SOFA bitimi ishlab chiqildi. Bu kelishuvda AQSh 5 yil ichida Iroqdan butunlay chiqib ketishi va xavfsizlikni Iroq ma'muriyatiga topshirishi aytilgan edi. 2008-yil oxirida SOFA kuchga kirdi. Bu kelishuvga koʻra, 2009-yil 30-iyunda[54] AQSh askarlari oʻz jangovar kuchlarini Iroq shahar markazlaridan olib chiqib ketishdi va 30-iyun Iroqda dam olish kuni deb eʼlon qilindi. Biroq kelishuv doirasida 2009-yilning o‘rtalarida xalq referendumi o‘tkazildi. Bu kelishuv turli Iroq guruhlari tomonidan norozilik bilan qabul qilingan. Oyatulloh Ali Husayn as-Sistoniyning aytishicha, kelishuv xorijiy ishtirokni to'xtatishi kerak. Iroq parlamenti va AQSh o'rtasida Strategik asos kelishuvi imzolandi. Ushbu shartnoma, mamlakat ichidagi etnik guruhlar va siyosiy birliklar huquqlarini ta'minlash, talabalar almashinuvi; ta'lim, energetika sohalarini rivojlantirish, atrof-muhitni tozalash, sog'liqni saqlash, axborot texnologiyalari, aloqa va huquqni muhofaza qilish sohalarni qamrab oldi.

Urushgacha bo'lgan davr

tahrir

Amerika Qo'shma Shtatlari 2003-yilda Iroqqa hujum uyushtirdi, ammo bu bosqin uchun zamin yaratgan ko'plab ketma-ket voqealar bo'ldi.

Iroq-Eron urushi

tahrir
Mazkur turkum uchun asosiy maqola mavjud emas — Iroq-Eron urushi. Siz uni yaratib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.

1980-yil 22-sentyabrda uzoq vaqt davom etgan Iroq va Eron oʻrtasida urush boshlandi. Yaqin Sharqni chuqur larzaga keltirgan bu urush 1988-yil 29-avgustgacha davom etdi. 1,5 milliondan ortiq odam halok bo'ldi. Iroqda ham, Eronda ham iqtisodiy inqiroz boshlandi[55]. Urush Fors ko’rfazida kechayotgan bir paytda butun dunyoning diqqati ikki davlatga qaratildi, urush boshida katta yutuqlarga erishgan Iroq urushning cho'zilishi fonida, o’z yutuqlarini yo’qotdi. Urush davom etar ekan, Shimoliy Iroqdagi qo'zg'olonlar va Iroq armiyasining bu qo'zg'olonlarga munosabati ham dunyo tomonidan diqqat bilan tekshirildi. Iroq armiyasi bu qoʻzgʻolonlarni Al-Anfol amaliyoti bilan bostirdi va qirgʻin qildi. Minglab odamlar halok bo'ldi. Iroqdagi iqtisodiy inqiroz Ko'rfaz urushiga olib keldi va qirg'inlar Shimoliy Iroq Ko'rfaz urushidan keyin parvozlar taqiqlangan hudud deb e'lon qilinishiga olib keladi.

Ko'rfaz urushi

tahrir
Bu turkum uchun asosiy maqola: Koʻrfaz urushi

Birinchi Fors ko'rfazi urushi Iroq armiyasining 1990-yil 2-avgustda Quvaytga bostirib kirishi bilan boshlandi va xalqaro hamjamiyat Iroq bosqinini qoraladi. Ko'pgina davlatlar bu bosqinga qarshi chiqdi va Iroqni Quvaytni imkon qadar tezroq tark etishi haqida ogohlantirdi[56]. Saddamning ogohlantirishlardan beparvoligi, Ko’rfazning jahon energiya iste’moli nuqtai nazaridan ahamiyati AQSh boshchiligida koalitsiya tuzilishiga olib keldi va bu koalitsiya urushga aralashib, Iroqni Quvaytdan qurol kuchi bilan quvib chiqardi.

Ko'rfaz urushidan keyin

tahrir
 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iroqdagi inspektori, 2002-yil

Urushda qaqshatqich mag'lubiyatga uchragan Iroq Quvaytdan katta talofatlar bilan chiqarib yuborildi. Saddam Husaynning hokimiyati so'roq ostida qoldi.Iroqning janubida shialar va shimolda kurdlar isyon ko'tarishdi. Saddam Husaynning bu isyonlarni bostirishga urinishlari yangi inqirozni yuzaga keltirdi. Turkiya va Eron chegarasiga 1,5 milliondan ortiq odam ko'chib o'tdi. Yangi qirg'inning oldini olish uchun Tinchlikni saqlash operatsiyasi boshlandi. Uchish taqiqlangan hudud e'lon qilindi[57]. Eron urushi davom etayotgan bir paytda, Anfal operatsiyalari natijasida koʻplab odamlarning qirgʻin qilinishi va Quvaytga bostirib kirishi kabi tajovuzkor harakatlar Iroqning xalqaro maydondagi obro'sini zaiflashtirdi va Iroqqa har tomondan sanksiyalar kiritildi. Eng muhimi, Iroq tahdid deb baholangan. Shunday bir paytda, Iroqda ommaviy qirg'in qurollari bor, degan da'vo yana bir inqirozni yuzaga keltirdi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Maxsus komissiyasi Iroqda yadroviy, kimyoviy va biologik qurollar bor-yo'qligi ustida ish boshladi. 1998-yilning avgustida Iroq bu komissiyaning a'zolari AQSh agentlari ekanligini da'vo qilib, barcha tekshiruvlarni to'xtatdi va kelishuvlarni tugatdi[58]. Keyinroq Iroqning gumonlari to‘g‘ri ekanligi, tergovchilarning Amerika razvedkasi bilan aloqadorligi isbotlandi[59].

1998-yil oktyabr oyida Iroqni ozod qilish to'g'risidagi qonun kuchga kirdi va bu qonun bilan AQShning tashqi siyosati ushbu qonun atrofida shakllana boshladi. Qonun Iroqqa demokratiya olib kelishi uchun Iroq muxolifatiga 97 million dollar ajratdi[60]. Qonun kuchga kirganidan atigi bir oy o'tgach, Amerika Qo'shma Shtatlari Harbiy-havo kuchlari va Buyuk Britaniya havo kuchlari birgalikda "Cho'l tulkisi" operatsiyasini amalga oshirdi. Iroqdagi ko'plab ob'ektlar "ommaviy qirg'in quroli" xavfi bilan yakson qilindi[61].

2000-yilgi Amerika Qo'shma Shtatlarida bo'lib o'tgan prezidentlik saylovlarida, Jorj Bushning prezident etib saylanishi bilan Qo'shma Shtatlarning Iroqqa qilgan bosimi ortdi. Respublikachilar Iroqda Saddamni ag'darishni to'liq harakatlarni qo'llab-quvvatlay boshladilar[62].

11-sentyabr voqealari

tahrir

2001-yil 11-sentabrda Al-Qoidaga aloqador 19 nafar bosqinchi o‘g‘irlab ketilgan samolyotlardan xudkushlik hujumi uchun foydalangan. Jahon savdo markazi va Pentagon nishonga olingan. Hujumlarda 2996 kishi, jumladan, 19 nafar al-Qoida jangarisi halok bo‘ldi va 10 milliard dollardan ortiq zarar yetkazildi.

11-sentyabr voqealaridan keyin

tahrir

11-sentabr teraktlari Qo'shma Shtatlarni larzaga soldi. 2001-yil 7-oktabrda, hujumlardan bir oy oʻtmay, Amerika Qoʻshma Shtatlarining Afgʻonistonga hujumi boshlandi. Iroq masalasida Bush ma'muriyati va AQSh Mudofaa vazirligi o'rtasida uchrashuvlar o'tkazila boshlandi. Uchrashuvlar mavzusi Iroqqa bostirib kirish edi[63]. 21-noyabr kuni Amerika Qoʻshma Shtatlari Prezidenti Bush va AQSh Mudofaa vaziri Ramsfeld oʻrtasidagi uchrashuvda Bush Ramsfelddan Iroqqa bostirib kirish uchun rejalashtirilgan OPLAN 1003 dasturini koʻrib chiqishni soʻradi. Shundan so‘ng, Donald Ramsfeld 27-noyabr kuni AQSh Markaziy qo‘mondonligi qo‘mondoni Tommy Franks bilan uchrashdi. Ikkalasi bosqinning qanday boshlanishi va bosqinning sabablarini muhokama qilishdi[64]. Afg'onistondan farqli o'laroq, Saddamning Al-Qoida bilan aloqasi borligi isbotlanmagan, bu esa ko'plab savollarga sabab bo'ldi[65].

2002-yilga kelib, Prezident Bush Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratishga kirishdi. U Iroqni "yovuzlik o'qi" ichida baholadi va Iroqda hech qachon ommaviy qirg'in quroli bo'lmasligi kerakligini va Qo'shma Shtatlar esa bunga yo'l qo'ymasligini ta'kidladi[66]. Hujumdan bir yil o'tgach, u 2002-yil 12-sentyabrda Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroqqa bostirib kirish haqida rasman gapira boshladi[67].

Bushning bayonotlaridan so'ng NATO ittifoqchilari o'rtasida kelishmovchilik yuzaga keldi. Birlashgan Qirollik Qo'shma Shtatlarni qo'llab-quvvatlagan bo'lsa, Fransiya va Germaniya hujumga qarshi edi; Ular diplomatik jarayonlar davom etishi kerakligini ta'kidladilar. Jiddiy munozaralardan so‘ng kelishuvga erishildi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi qabul qilindi. Ushbu qarordan oldin Iroq ommaviy qirg'in qurollari mavjudligini keskin rad etib, ekspertlar Iroqqa tekshiruv o'tkazishi mumkinligini ma'lum qildi. Qaror bilan tekshiruvlarning qayta boshlanishiga yo'l ochdi va Iroqqa hyjym uyushtirilsa, jiddiy oqibatlarga olib kelishi ta'kidlandi. Boshqa tomondan, Rossiya va Fransiya, agar Iroq qarorga rioya qilmagan taqdirda ham, bu qurolli aralashuv uchun yetarli emasligini ilgari surdi[68].

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 1441-rezolyutsiyasi Saddam tomonidan 2002-yil 13-noyabrda qabul qilingan. Bu voqealardan, tergovchilar tekshirish uchun Iroqqa qaytishdi. 2003-yilning fevraliga kelib, tergovchilar Iroqda yadroviy dastur mavjudligiga oid yetarlicha dalillar topolmadi[69]. Shunday paytda, 2003-yil 5 -fevralda AQSh Davlat kotibi Colin Pawel Birlashgan Millatlar Tashkilotidagi nutqida Iroq ommaviy qirg'in qurollarini yashirayotganini da'vo qildi. Pawellning nutqidagi ma'lumotlar Germaniyada yashovchi iroqlik muhojir, "Curveball" kod nomi bilan atalgan Ahmad Alvan al-Janabiyning da'volariga asoslangan. Keyinchalik bu ayblovlar asossiz bo'lib chiqdi[70]. Bugina emas, Powell Iroqning Al-Qoida bilan aloqasi borligini tasdiqlovchi dalillarni taqdim etdi. Ushbu dalillardan so'ng AQSh, Buyuk Britaniya, Polsha, Italiya, Daniya, Avstraliya, Yaponiya va Ispaniya Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatishni taklif qildi. Bu taklifga qarshi chiqqan davlatlar ham bor edi. Rossiya bilan birga ba'zi NATO davlatlari Kanada, Germaniya va Fransiya ham bu qarorga qarshi chiqdi va diplomatiya davom etishi kerakligini ilgari surdi[71] [72].

2003-yil mart oyida, ayniqsa Amerika Qo'shma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Polsha, Avstraliya, Ispaniya, Daniya va Italiya bosqinga harbiy tayyorgarlik ko'ra boshladi. Amerika Qo'shma Shtatlari Prezidenti Bush 2003-yil 17-martda jamoatchilik oldida qilgan nutqida Iroq haqida gapirdi. U Saddam Husayndan Bag‘dodni taslim bo'lishini, ikki o‘g‘lini (Uday va Qusay) olib, Iroqni tark etishni talab qildi. U bu talablarni bajarish uchun 48 soat vaqt berdi[73].

Bosqinga tayyorgarlik

tahrir

Amerika Markaziy razvedkasi (CIA) 2002-yil 10-iyulda Iroqqa maxsus harakat otryadlari guruhini yuborgandi. Keyinchalik bu jamoaga Amerika armiyasining elita askarlari qo'shildi[74]. Bu ikki jamoa Iroqqa kirgach, bosqinda foydalanish mumkin bo'lgan mahalliy kuchlarni tayyorlashga kirishdilar. Bu tayyorgarliklardan tashqari ba'zi Iroq askarlari bilan aloqaga chiqdilar. Ular ishg'ol paytida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan qarshilikni sindirish uchun bu askarlarni taslim bo'lishga ko'ndirishga harakat qildilar. Ular faqat bu bilan shug'ullanib qolmay, qolaversa, razvedka topshiriqlarini bajarib, bosqin paytida zarba berilishi kerak bo‘lgan nishonlarni aniqlashda, bosqin yo'nalishini shakllantirishda muhim rol o‘ynagan. Bu nishonlar koʻpincha iroqlik generallarni oʻz ichiga olgan va generallar hujumning dastlabki kunlarida oʻldirilmagan boʻlsa-da, bu nishonlarni belgilash ularning Iroqdagi nazoratni yoʻqotishida muhim rol oʻynagan[74].

Amerika razvedkasi Iroqda qo'llanilishi kerak bo'lgan mahalliy kuchlarga ahamiyat berishgan, shuning uchun ular bosqinning shimoliy frontni tashkil qilish uchun Shimoliy Iroqda Peshmergani tashkil qildilar. Ular Iroq shimolida joylashgan “Ansarul Islom” tashkilotini va mintaqadagi qudrati kundan-kunga pasayib borayotgan Iroq armiyasini quvib chiqarishdi[74].

Siyosiy tayyorgarlik 2002-yilda boshlangan. Bush o'zining ko'plab chiqishlarida Iroqqa bostirib kirish uchun zamin yaratgan bo'lsada, bu siyosiy nutqlarning harbiy ta'siri 2002-yilda ko'rina boshladi. 2002-yil noyabrida NATO sammitida qatnashgan Prezident Bush, agar Saddam qurolini tashlashni tanlamasa, xalqaro koalitsiya Saddamni qurollarini tashlashga majbur qilishini e’lon qildi[75].

 
Toni Bler (chapda) va Jorj Bush Kemp Devidda. 2003-yil mart

2003-yilga kelib Iroqqa aralashish uchun harbiy koalitsiya tuzila boshlandi. 2003-yil mart oyida koalitsiyada 49 davlat bor edi[76]. Ushbu koalitsiyaga kiruvchi oltita davlat bosqin paytida AQSh bilan birga Iroqqa qo'shin yubordi (Birlashgan Qirollik, Avstraliya, Polsha, Ispaniya, Portugaliya va Daniya), ba'zi davlatlar Bag'dod qo'lga kiritilgandan keyin Iroqqa qo'shin yuborish orqali koalitsiyani qo'llab-quvvatladi. Ushbu bosqin uchun Amerika Qo'shma Shtatlari jami 466 985 askarni, shu jumladan Quruqlikdagi kuchlardan 336 797 askarni (233 342 piyoda askar, 10 683 zaxira piyoda askarni; 8 866 milliy gvardiya; 74 405 dengiz piyodasi, 9 501 "dengiz mushugi") yubordi. Dastlab Quvaytga AQShdan 148 ming, Buyuk Britaniyadan 45 ming, Avstraliyadan 2 ming va Polshadan 194 nafar askar jo‘natildi. AQShning Iroq shimolidagi bosqinini qo'llab-quvvatlaydigan peshmergalar sonining 70 ming bo'lishi taxmin qilingan edi. 620 nafar iroqlik dissidentdan iborat guruh Iroq janubiga ham joylashtirilgan[77].

Amerika Qo'shma Shtatlari, janubda Quvaytdan foydalanib, Iroq shimoli uchun Turkiyadan foydalanmoqchi edi; Turkiya Buyuk Millat Majlisidagi katta munozaralar natijasida 1-mart qonuni qabul qilinmadi va NATO ittifoqchisi Turkiya bu bosqin uchun oʻz hududidan foydalanishdan bosh tortdi[78] [79] . Turkiya Buyuk Millat Majlisining bu javobidan keyin Amerika Qo'shma Shtatlari Shimoliy Iroqqa yo'l oldi. U havo-desant brigadasidan bir necha ming desantchini qo'ndirish bilan kifoyalandi. Biroq, Qo'shma Shtatlarning asosiy rejasi Shimoliy Iroqqa 15 mingdan ortiq piyoda askarlarini tushirish edi[80].

Iroq kuchlari

tahrir

Taxminlarga ko'ra, Iroq armiyasi urushdan oldin yetarli kuchga ega emas edi. 1980-yilda sodir boʻlgan va 8 yil davom etgan Iroq-Eron urushi, keyin esa Koʻrfaz urushida Iroq ogʻir magʻlubiyatga uchragani Iroq armiyasini kuchsizlantirgandi.Ko'rfaz urushidan keyin Iroqqa qo'yilgan embargolar armiyaga ham ta'sir qildi. 2002-yilda Iroqqa kirgan Markaziy razvedka boshqarmasi guruhining Iroq armiyasi zobitlari bilan aloqasi boshqa muammolarni keltirib chiqardi[81] [82] [83]. Xalqaro tashkilotlar ma’lumotlariga ko‘ra, Iroq armiyasi 538 ming askardan iborat edi. Armiyaning yonida "Saddamning Fidoyilari" norasmiy militsiyasi bor edi. Bu militsiya 44 000 a'zodan iborat deb hisoblangan. Bundan tashqari, 80 000 Iroq Respublika gvardiyasi va 650 ming askar zaxirada ekanligi taxmin qilingan. Ayrim manbalarga ko‘ra, Iroq Respublika gvardiyasi a'zolari ko‘proq bo‘lgan. Uning 280 000 dan 350 000 gacha xodimlari borligi da'vo qilingan[84].

Raqamlar shu bilan cheklanib qolmadi. AQShning Iroqqa aralashuvi boshlanganda Iroq kuchlari bilan birga jang qilmoqchi boʻlgan jangchilar oʻz ixtiyori bilan Suriya orqali Iroqqa oʻtdi va Saddamning Fidoyilari militsiya safiga qoʻshilib, bosqinga qarshi kurashdi. Aslida, Amerika razvedkasi qarshilikda qatnashgan jangchilarni yarmi chet ellik deb hisoblagan[85] [86].

Hujum

tahrir
 
20-28-mart kunlari Amerika bosqinining borishi

2003-yil 20-mart kuni ertalab soat 5.34 da (Vashington vaqti bilan 19-mart 9.34) Iroqqa harbiy bosqin boshlandi. Bosqin haqida AQSh armiyasi qo'mondoni general Tommy Franks "Iroqni ozod qilish operatsiyasi " nomi bilan e'lon qildi. Qirqga yaqin davlat ishg'olni qo'llab-quvvatladi. Bosqinning maqsadlari quyidagilardan iborat edi: Saddam Husayn rejimini tugatish, ommaviy qirg'in qurollariga yo'q qilish, mintaqadagi terrorchi guruhlarni yo'q qilish, neft infratuzilmasini ta'minlash va Iroqni Yaqin Sharq mamlakatlari uchun namuna qilish.

Bosqinning birinchi hujumi 160-chi maxsus operatsiyalar aviatsiya polki tomonidan amalga oshirildi. AQSh harbiylari dastlabki yetti soat ichida yetmishdan ortiq nishonga zarba berdi. Urilgan nishonlar asosan tarmoq nishonlari bo‘lib, Iroq armiyasining bir-biri bilan aloqa qilishiga to‘sqinlik qilindi. Iordaniya, Saudiya Arabistoni va Quvaytdagi ko'plab harbiy qismlar Iroqqa kira boshladi[87] [88]. Bu orada Amerika Qo'shma Shtatlari Prezidenti Bush tomonidan Saddamga berilgan 48 soatlik muddat tugadi, hatto 90 daqiqa ham o'tib ketdi. Qo'shma Shtatlar havo kuchlari Bag'dodga zarba bera boshladi. Bush ushbu hujumlar bilan bog'liq savollarga "harbiy nishonlarga" hujumlar uyushtirilganini e'lon qildi. Bush bu bayonotni berar ekan, bu paytda AQSH qo'shinlari Iroqqa quruqlik orqali kirgan edi[89].

Um Qasr jangi

tahrir

Um Qasr jangi Iroq urushidagi birinchi jangdir. Bosqinchi kuchlar Um Qasr bandargohini egallab, u yerdan ta’minot olmoqchi bo‘ldilar, shuning uchun u bosqinning birinchi nishoniga aylandi. AQSh dengiz kuchlarining 15-sonli polki, Britaniya dengiz flotining 3-diviziyasi va Polsha Qurolli Kuchlarining GROM maxsus kuchlari Um Qasrga tushirildi[90] . Amerika askarlari shaharga kirib kelgan shiddatli to'qnashuvlardan so'ng Um Qasrda Iroq armiyasi qisman qarshilik ko'rsatdi. Port tomon oldinga siljish boshlandi. To‘qnashuvlar chog‘ida 200 nafar Iroq askari taslim bo‘lib, asirga olingan. To‘qnashuvlar davom etar ekan, AQSh harbiy-dengiz kuchlarining bir askari iroqlik snayperning o‘qidan halok bo‘ldi[91]. AQSh Mudofaa vaziri Donald Ramsfeld Um Qasr porti qo‘lga olinganini ma’lum qildi. Amerika askarlari shaharni tozalay boshladi[91].

23-mart kuni ertalab patrulda bo'lgan Amerika jangovar mashinasiga snayperdan o'q uzildi. Iroq armiyasi shaharga yana kirgan deb taxmin qilindi. Amerika askarlari Iroq kuchlari tomonidan qattiq o'qqa tutildi. Otishma ostidagi amerikalik askarlar havodan yordam so'ganda, Britaniya havo kuchlarining 2 ta Harrier II samolyoti shaharni yana bombardimon qila boshladi. Bomba portlashdan keyin pulemyot va RPG hujumlari to'xtagan bo'lsa ham, snayper otishmasi davom etdi. Amerika armiyasi va Iroq armiyasi o'rtasidagi otishma tungacha davom etdi. Amerika Qo'shma Shtatlari dengiz flotining yordamidan so'ng qarshilik keyinchalik to'xtadi. Iroq armiyasi va iroqlik isyonchilar shaharni tark etdi.

25-mart kuni ishg‘olchi kuchlar shaharni to‘liq nazoratga olgach, dengiz minalaridan tozalanib, Um Qasr portidan foydalanila boshlandi. Urush paytida Um Qasr porti asosiy ta'minot nuqtasi bo'lgan. Um Kasr jangida ishg‘olchi kuchlardan 14 nafar askar halok bo‘ldi. Iroq armiyasining yo'qolishi 30-40 askar o'lgan va 450 askar asirga olingani taxmin qilingan. [91]

Nosiriya jangi

tahrir

AQSh dengiz piyodalari korpusi dastlab Rumayla neft konlarida jangga kirishdi va oldinga siljishni boshladi. Tez orada urush Nosiriyaga ko'chdi. Shaharda asosan shialar yashagan. Shahar strategik jihatdan muhim joyda edi, chunki unda ta'minot uchun ko'plab yo'nalishlar va aeroport mavjud edi. Bundan tashqari, bu shaharda Frot daryosi ustidagi muhim ko'priklar bo'lgan. Iroq armiyasi va Saddamning Fidoyilari Nosiriyaga kirgan amerikalik askarlarni kutib oldi. Shaharda shiddatli to'qnashuvlar sodir bo'ldi.

 
Jessica Linch qutqarilgandan so'ng

23-mart, Amerika Qo'shma Shtatlari 2-piyodalar diviziyasining kolonnasi noto'g'ri yo'ldan shaharga kirib pistirmaga tushdi. Diviziyada Jessica Linch, Shoshana Jonson va Lori Piesteva ismli ayol askarlar ham bor edi. Pistirmada 11 amerikalik askar halok bo'ldi. Amerikaning yetti askari, jumladan Jessika Linch va Lori Piesteva asirga olindi[92]. Lori Piesteva jangda og'ir yaralangan va jangdan ko'p o'tmay vafot etgan. Boshqa asirlar, jumladan Jessica Linch, 2003-yil 1-aprelda shahar qulagandan keyin ozod qilindi. Amerika Qo'shma Shtatlari rasmiylari Jessica Linch zo'rlanganini aytishgan bo'lsa-da, u keyinchalik o'zining tarjimai holi, I Am A Soldier Too: The Jessica Lynch Story (Men ham askarman: Jessica Linch hikoyasi)da bularning barchasini rad etdi. U Iroqdagi kasalxonada yomon davolanmaganini, aksincha, yaxshi muomala qilinganini ma'lum qilgan[93] [94].

Shahardagi ikkita muhim ko'prik ustidan nazoratni o'z qo'liga olishga harakat qilgan AQSh dengiz piyodalari bo'limi kuchli qarshilikka duch keldi va shiddatli to'qnashuvlar o'rtasida qolib ketdi. Ushbu to'qnashuvlarda ba'zi amerikalik piyoda askarlari halok bo'ldi. Ko‘priklardan tashqari Saddam kanali atrofida ham og‘ir to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Saddam kanali atrofidagi janglarda 18 amerikalik askar halok bo'ldi. Shahardagi tartibsizlikda Amerika havo kuchlarining A-10 Thunderbolt II samolyoti Amerika amfibiya harbiy mashinasini nishonga oldi. Avtomobil ichidagi Amerika askarlari do'stona otishma (friend fire)da halok bo'ldi[95]. 23-mart oxirida Amerika Qoʻshma Shtatlari armiyasi yoʻqotishlarga qaramay, Frot daryosi ustidagi koʻpriklarni egallab oldi.

24-mart kuni Iroq armiyasi Kut hududidan qo‘shimcha kuchlar bilan qarshi hujumga o‘tdi. Bir necha soat davom etgan to'qnashuvlardan so'ng, Iroq armiyasi hujumini faqat 25-martning ilk soatlarida bostirildi. Qarshi hujumga o‘tgan Iroq armiyasi 200 dan 300 gacha talofat ko‘rgan. Bir necha soat davom etgan jangda Qo'shma Shtatlar armiyasi hech qanday talofat ko'rmadi. Shaharning barcha strategik mavqelarini egallab, Iroq armiyasining hujumlarini bostirgan Amerika Qoʻshma Shtatlari shaharni qoʻlga kiritdi, ammo Saddamning Fidoyilari noanʼanaviy urushlar olib borib, mojaroni davom ettirdi. Amerika qoʻshini 29-mart kuni shaharni toʻliq nazoratga oldi va Saddamning fidoyilarini shahardan haydab chiqardi va shahar ustidan qayta taʼminot oʻtkazib, Karbalo tomon yurishga yordam berdi. Nosiriya jangida jami 32 amerikalik askar halok boʻldi va shaharni kerakli tezlikda qoʻlga kiritish imkoni boʻlmadi. Shu sababli hujumga boshchilik qilgan askarlardan biri polkovnik Jo Daudi lavozimidan chetlashtirildi. Iroq tomoni ham 400 dan ortiq qurbon bo'ldi[96].

Bag'dodning qulashi (2003-yil aprel)

tahrir

Bosqindan uch hafta o'tgach, 3-armiyaning 1-dengiz diviziyasi Bag‘dodga tashlandi[97]. Iroq maxsus respublika gvardiyasi boʻlinmalari shahar mudofaasiga boshchilik qildi. Qolgan himoyachilar respublika gvardiyasi bo'linmalari, muntazam armiya bo'linmalari, Saddam Fidoyilari va iroqlik bo'lmagan arab ko'ngillilarining aralashmasi edi. Koalitsiya bo'linmalarining dastlabki rejasi shaharni o'rab olish va asta-sekin unga kirib borish, so'ngra Iroq zirhli va quruqlikdagi qo'shinlarini shahar markaziga to'plash, so'ngra Iroq kuchlariga havo va artilleriya bilan hujum qilish edi.

Iroq Respublika gvardiyasi texnikasining koʻp qismi yoʻq qilingani va shaharning janubiy chekkasidagi yoʻnalishlar allaqachon egallab olingani maʼlum boʻlgach, bu reja ortiqcha boʻldi. 5-aprel kuni AQSh armiyasining 3-armiyasi Piyoda askarlari diviziyasining 1-64 zirhli ishchi guruhi Iroqning qolgan mudofaasini sinab ko'rish uchun Bag'dod aeroportiga 29 ta tank va 14 ta Bradley zirhli texnikasi bilan "Momaqaldiroq gumburlashishi" deb nomlangan hujum uyushtirdi. Ular jiddiy qarshilikka duch kelishgan bo'lsa-da, ular aeroportga yetib borishga muvaffaq bo'lishdi va og'ir janglardan so'ng uni egallab olishdi.

 
Bag‘dodda Amerikaning yo‘q qilingan yagona M1 Abrams tanki

Ertasi kuni, 2-piyoda diviziyasining yana bir brigadasi Bag‘dod shahri markaziga hujum qilib, og‘ir janglardan so‘ng Saddam Husayn saroylaridan birini egallab oldi. AQSh dengiz piyodalari daryo ko'prigidan o'tishga urinayotganda Iroq artilleriyasi tomonidan kuchli o'qqa tutildi, ammo daryodan o'tish muvaffaqiyatli bo'ldi. Iroqliklar AQSh kuchlarining aeroport yaqinidagi mudofaa pozitsiyalariga bir qancha talofatlar berishga muvaffaq bo'lishdi, biroq havodan bombardimon qilishdan o'zlari ham jiddiy talofat ko'rdi. Saroy qo'lga olinib, televideniye xabarlari Iroq bo'ylab tarqalgach, bir necha soat o'tgach, AQSh kuchlari Bag'doddagi Iroq kuchlariga taslim bo'lishni buyurdi, aks holda shahar keng ko'lamli hujumga duchor bo'lishini ma'lum qildi. 2003-yil 9-aprelda Bag'dod rasman koalitsiya kuchlari tomonidan bosib olindi. Biroq Bag‘dodning katta qismi hali ham Amerika qo‘shinlari uchun xavfli edi va ishg‘ol davrida shahar va uning mahallalarida janglar davom etdi. Saddam g'oyib bo'lgan va uning qayerdaligi noma'lum edi.

Saddam Husayn 4 va 9-aprelda suratga olingan va Iroq televideniyesi tomonidan efirga uzatilgan Bag‘dodning vayron bo‘lmagan A’zamiya tumanida o‘zining so‘nggi marta omma oldida chiqish qilgan va bu bilan dunyoga o‘lmaganligini ko‘rsatdi. U o‘zining yaqin qo‘riqchilari va o‘g‘li Qusay bilan xalqning olqishlari ostida “Seni qonimiz va jonimiz bilan qutqaramiz, Saddam” shiori bilan harakat qilardi. Saddam nutqini Qur’on surasini bilan ochib, shunday dedi:

Hurmatli Bag‘dod ahli, qachonki amerikaliklar sizlarga yaqinlashsa, ularga qattiq zarba bering va qarshilik ko‘rsating, chunki sizlar Allohning inoyatiga egasiz va o‘z nomingiz va e’tiqodingiz uchun kurashmoqdasiz. Aziz Bag‘dod va Iroq xalqi, g‘alaba siz bilan. Dushman Allohning yordami bilan urushda mag‘lub bo‘lmoqda. Alloh Buyuk, g'alaba Allohniki, g'alaba Iroqniki, yashasin xalqimiz, yashasin Iroq, yashasin Falastin[98].

10-aprel kuni Saddam Husayn va uning yordamchilari Bag‘dodning Al-Az’Amiya tumanidagi masjidda bo‘lgani haqida mish-mish tarqaldi. Uni qo'lga olish uchun uchta harbiy-dengiz kuchlari yuborildi va ular granata, minomyot va avtomatlardan kuchli o'qqa tutildi. Bir askar halok bo‘ldi, 20 nafari yaralandi, biroq Saddam yoki uning katta yordamchilaridan hech kim topilmadi. AQSh kuchlari minomyotlar, artilleriya va samolyotlar yordamida Saddam Husaynga sodiq qolgan Iroq kuchlariga hujum qilishda davom etdi. Qo'llab-quvvatlash uchun uchayotgan AQSh samolyoti Iroq zenit o'qiga duch keldi. 12-aprel kuni tushdan keyin barcha janglar tugadi. Jami 34 nafar amerikalik askari va 2320 nafar iroqlik jangari halok bo‘ldi.

Ko'pgina iroqliklar Saddamning qulashini uning ko'plab portretlari va haykallarini yo'q qilish orqali nishonladilar. Eng mashhur voqea Bag‘dodning Firdavs maydonidagi katta Saddam haykalining ag‘darilishi bo‘ldi.

Bag'dodning qulashi bilan Iroq qabilalari va shaharlari eski adovatlar tufayli bir-birlari bilan kurasha boshladilar, butun mamlakat bo'ylab mintaqaviy, mazhablararo zo'ravonliklar avj oldi. Iroqning Al-Kut va Nosiriya shaharlari Bag'dod ag'darilganidan ko'p o'tmay yangi mamlakatda hukmronlik o'rnatish uchun bir-biriga hujum boshladi va AQSh boshchiligidagi koalitsiya tezda potensial fuqarolar urushiga aralashdi. AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari Bag'dod Iroqning yangi hukumati poytaxti bo'lib qolishini e'lon qilib, shaharlarga zudlik bilan harbiy harakatlarni to'xtatishni buyurdi. Nosiriya tezda orqaga chekindi; ammo Al-Kut shaharga olib boradigan asosiy yo'llarga snayperlarni joylashtirdi, bosqinchi qo'shinlar shaharga kira olmasligini ma'lum qildi. Bir nechta kichik to'qnashuvlardan so'ng snayperlar olib tashlandi, ammo mintaqa, shahar, qabila va oilaviy guruhlar o'rtasida keskinlik va zo'ravonlik saqlanib qoldi. Amerikalik general Tommy Franks koalitsiya ishg'ol kuchlarining bosh qo'mondoni sifatida Iroq ustidan nazoratni o'z qo'liga oldi. Bag'dod mudofaasi qulaganidan ko'p o'tmay, Iroq va boshqa joylarda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy elitasi va Baas partiyasining asosiy a'zolariga pora berish orqali kelishuvga erishgani haqida mish-mishlar tarqala boshladi. 2003-yil may oyida general Franks iste'foga chiqdi va intervyuda AQSh boshchiligidagi koalitsiya Iroq harbiy rahbarlariga pora berganini tasdiqladi. Pora miqdori va ularning urushga ta'siri noaniq.

AQSh boshchiligidagi koalitsiya qo'shinlari darhol Saddam Husayn hukumatining asosiy a'zolarini qidirishni boshladi. 2003-yil 22-iyul kuni AQSh 101-havo desant diviziyasi 6 soatlik mudofaadan so'ng Saddam Husaynning o'g'illari Uday, Qusay va ularning nabiralaridan birini o'ldirdi. Saddam Husaynning o‘zi 2003-yil 13-dekabrda “Qizil tong” operatsiyasi chog‘ida AQSh armiyasining 121-piyoda diviziyasi a'zolari tomonidan asirga olingan.

Urushning qisqacha mazmuni

tahrir
 
2003-yil 14-aprelda Kaolitsiya kuchlarining Al-Udayd havo bazasidan (Qatar) ko'tarilib cho'l ustidan uchib o'tmoqda. Samolyotlar orasida KC-135 Stratotanker, F-15E Strike Eagle, F-117 Nighthawk, F-16CJ Falcon, Britaniyada ishlab chiqarilgan GR-4 Tornado va Avstraliyaning F/A-18 Hornet bor.

AQSh boshchiligidagi koalitsiya kuchlari hukumatni ag'darib, atigi 26 kun ichida buyuk davlatning yirik shaharlarini egallab oldi. Bosqin uchun 1991-yildagi Fors ko‘rfazi urushidagi kabi katta armiya kerak bo‘ldi, biroq ko‘pchilik qo‘shinlar jang qilishlari shart bo'lmagan va ishg‘ol tugaganidan keyin ko‘plari ortga qaytgan.

Asosan sobiq Sovet va Sharqiy Yevropada ishlab chiqarilgan texnika bilan qurollangan Iroq armiyasi[99], Amerika va Britaniya kuchlari bilan solishtirganda umuman deyarli ojiz edi. "Fedayin Saddam" deb nomlangan jangarilarning AQSh ta'minot yo'llariga hujumlari qaytarildi. Iroq artilleriyasi deyarli samarasiz bo'ldi va havo kuchlarini mudofaaga yordam uchun safarbar eta olmadi. Iroq armiyasidagi eng kuchli zirhli transport vositalari bo'lgan Iroq T-72 tanklari ham eskirgan edi va safarbar qilinganda, qisman Koalitsiya havo ustunligi tufayli tezda yo'q qilindi. AQSh havo kuchlari, dengiz piyodalari korpusi va dengiz aviatsiyasi hamda Britaniya qirollik havo kuchlari mamlakat boʻylab qarshilik nishonlarini aniqladilar va quruqlikdagi qoʻshinlar yetib kelguniga qadar havo-desant qoʻshinlari bilan ularni yoʻq qilishdi. AQSh va Britaniya kuchlarining asosiy jangovar tanklari, AQSh M1 Abrams va Britaniyaning Challenger 2 mamlakat bo'ylab tez sur'atlar bilan oldinga siljishiga sabab bo'ldi. Iroq kuchlari tomonidan bir nechta raketa hujumiga qaramay, AQSh va Buyuk Britaniyaning bir nechta tanklari yo'q qilingan va hujumlarda 40 ga yaqin M1 Abrams shikastlangan bo'lsa-da, tank ekipajlari dushman o'qidan halok bo'lmagan[100]. Britaniya armiyasining yagona tank yo‘qotishi Qirolicha qirollik gvardiyasining Challenger 2 bo‘ldi, u boshqa Challenger 2 tomonidan yo'q qilingan, ikki ekipaj a’zosi halok bo‘lgan.

Iroq armiyasi, hatto Respublika gvardiyasining elitasi orasida ham ruhiy holat yomon edi. Bosqinchi qo'shinlar yaqinlashganda, barcha qo'shinlar olomon orasiga tarqalib ketishdi yoki AQSh va Britaniya kuchlariga taslim bo'lishga harakat qilishdi. Ko'pgina Iroq qo'mondonlari Markaziy razvedka boshqarmasi tomonidan pora olgan yoki taslim bo'lishga majburlangan. Xabarlarga ko'ra, Bag'dodni himoya qilish vazifasi yuklangan Qusay Husayn AQSh kuchlari kelishidan bir necha kun oldin Bag'dodni qo'riqlayotgan ikkita asosiy harbiy bo'linmaning pozitsiyalarini sezilarli darajada o'zgartirgan. Natijada, AQSh kuchlari hujum qilganda bo'linmalar yo'nalishini yo'qotgan va yanada ruhiy tushkunlikka tushishgan. Aksariyat bo'linmalar uyga tirik qaytish uchun tarqalib ketgan deb taxmin qilinadi.

Pentagon hisobotiga ko'ra, "Saddam aralashuvining davom etishi Iroq harbiy kuchlarining to'liq mag'lubiyatiga sabab bo'lgan asosiy omil bo'ldi". Amerika rasmiylariga Saddam va uning qoʻmondonlari bosqinga qanday tayyorgarlik koʻrganiga moʻljallangan hisobotda aytilishicha, Iroq hukumati oʻzi duch kelayotgan tahdidni koʻrmagan. BBC xabariga ko‘ra, hisobotda Saddam Husayn “haqiqatdan uzoqda, ko‘proq ichki tahdidlarni bartaraf etish bilan shug‘ullanib, Eron tahdidi bilan mashg‘ul” sifatida tasvirlangan[101].

Qurbonlar

tahrir

Halok bo'lganlar

tahrir

Iroqda ishg'ol paytida halok bo'lganlar soni haqida ma'lumotlar xilma-xildir. Tinch aholi qurbonlari hisob-kitoblari harbiy xizmatchilarga qaraganda ancha farq farq qiladi. Iroq Body Count ma'lumotlariga ko'ra, tinch aholi qurbonlarini hisoblashda matbuot xabarlari, nodavlat tashkilotlarga asoslangan hisobotlar va rasmiy raqamlarga tayangan guruh bosqin bosqichida 7500 ga yaqin tinch aholi halok bo'lganini ma'lum qilgan[102]. Biroq ishg‘oldan so'ng va undan keyin boshlangan fuqarolar urushida tinch aholi qurbonlari va qochqinlar soni millionlarga yetgani taxmin qilinadi.

Tanqid

tahrir

Iroqqa harbiy intervensiyaga qarshi chiqqanlar Iroqqa bostirib kirish qarorini bir qancha sabablarga ko‘ra tanqid qilishdi, jumladan, insoniy yo‘qotishlar, urushni oqlash uchun foydalanilgan dalillarni shubha ostiga olish, diplomatik davom etishini davom etishini himoya qilish va urushning qonuniyligiga e’tiroz bildirish[103] sifatida e'tirozlar bildirildi. Qo'shma Shtatlar xavfsizligi uchun Iroqdan kattaroq tahdidlar bor edi (masalan, Afg'oniston va Shimoliy Koreya) va ular urush Yaqin Sharq mintaqasini beqarorlashtirishini tanlashdi. 2010-yilda Gollandiya komissiyasi ishg'ol xalqaro huquqni buzgan degan xulosaga kelgan.

Soxta dalillarga asoslangan urushni oqlash

tahrir

Urushni boshlash uchun AQShning asosiy sababi shundaki, Saddam Husayn rejimni AQSh va jahon hamjamiyatiga "jiddiy va o'sib borayotgan" tahdidga aylantirdi, chunki u yadroviy va biologik qurollarni ishlab chiqdi va Al-Qoida bilan aloqadorligini da'vo qildi[104]. Urush va ishg'ol boshlanganidan so'ng, tanqidchilar bu sabablarni tasdiqlovchi dalillarga shubha qilishdi. Iroqning qurol-yarogʻ dasturlarini tanqid qilgan yetakchilardan biri 2002-yilda tekshiruvlar natijasida yadroviy va kimyoviy qurol dasturlari yoʻq qilingani va ularning qayta konfiguratsiyasi "razvedka xizmatlari tomonidan osonlik bilan aniqlanishi" haqida gapirgan sobiq AQSh qurol-yarogʻi tergovchisi Skott Ritter edi. Saddam Husayn MAGATE qurol inspektorlarini Iroqni tark etishga majbur qilgan deb hisoblansa-da, ular 1998-yilda Amerikaning "Cho'l tulkisi" operatsiyasini qo'llashi bunga sabab bo'gan deb hisoblaniladi. AQSh qo'shinlari qo'shni davlatlarda to'plangach, Saddam yana Xalqaro komissiya tergovchilarini qabul qildi va ularning talablari bilan to'liq hamkorlik qilishga va'da berdi. Tajribali MAGATE inspektsiya guruhlari Iroqqa qaytib, ommaviy qirg‘in qurollarining turli shakllarini izlash bo‘yicha oraliq hisobotlarni tayyorladilar[105] [106] [107] [108] [109]. Amerika diplomati Jozef C.Vilson Iroq Nigerda yadroviy qurol uchun uran izlayotgani haqidagi argumentni o'rganib chiqdi va bu argumentning haqiqatga ega emasligini ma'lum qildi[110] [111].

Birlashgan Millatlar Tashkilotining roli

tahrir

Urushdan oldingi asosiy savollardan biri Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi Iroqqa harbiy aralashuvga ruxsat beradimi yoki yo'qmi degan savol edi. Buyuk Britaniya parlamenti Jamoatlar palatasi rahbari va sobiq tashqi ishlar vaziri Robin Kuk Buyuk Britaniyaning BMT rezolyutsiyasi ruxsatisiz bostirib kirish qaroriga norozilik bildirib, Toni Bler kabinetidan iste’foga chiqdi. Kuk o‘shanda shunday degan edi: “Men xalqaro qo‘llab-quvvatlashsiz harbiy harakatlarga kirishish noto‘g‘ri, deb hisoblayman. Amalda, men bir tomonlama harbiy harakatlar uchun pretsedent yaratish Britaniya manfaatlariga zid deb hisoblayman” [112]. Bundan tashqari, hukumatning katta yuridik maslahatchisi Elizabeth Wilmshurst bosqin noqonuniy ekanligi haqidagi huquqiy fikrini aytib, iste'foga chiqdi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Kofi Annan 2004-yil sentabrida BBCga bergan intervyusida: “Bizning nuqtai nazarimiz va nizomimiz boʻyicha [urush] noqonuniy edi”, deb ta'kidlagan[113]. Bu AQSh tomonidan darhol tanqid qilindi [114]. AQSh tomonidan 2003-yil uchun Bosh Assambleyaga bergan yillik hisobotida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 1990-yilda Iroq Quvaytga bostirib kirganidan beri Iroq va Quvayt boʻyicha 60 ga yaqin rezolyutsiya qabul qilinganligi. Ushbu masalaga eng dolzarb bo'lgan 1990-yil 29-noyabrda 678-sonli qaror qabul qilinishi Quvayt hukumati bilan hamkorlik qilayotgan a'zo davlatlarga barcha zarur vositalardan foydalanish huquqini berishini ma'lum qilgan.

Jamoatchilik fikri

tahrir

Bosqindan keyingi kun 2003-yil mart oyida o'tkazilgan so'rovda, amerikaliklar 76% Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qo'llab-quvvatlagan[115]. 2003-yil mart oyida YouGov so'rovida britaniyaliklarning 54 foizi Iroqqa qarshi harbiy harakatlarni qo'llab-quvvatlagan[116]. Oradan oʻn yil oʻtib, 2013-yilda oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, soʻrovda qatnashgan amerikaliklarning 53 foizi Iroq urushini xato deb hisoblashgan[117].

Bushning yangi Iroq strategiyasi

tahrir

AQSh prezidenti Jorj Bush 2007-yil 11-yanvar kuni AQShning Iroq boʻyicha yangi strategiyasini eʼlon qildi. Bush AQSh va butun dunyo xalqlariga murojaatida Iroq urushida ba'zi xatolarga yo'l qo'yilganini tan oldi va "Qayerda xatolik bo'lsa, mas'uliyat menda", aybini tan oldi. Bush qarshiliklarga qarshi kurasha olmayotgani va mazhablararo mojarolarning oldini ololmayotganiga sabab sifatida avvalroq qo'shinlar soni kamligini ko'rsatdi. Bush tan olganidan keyin e'lon qilgan yangi Iroq strategiyasining asosiy elementi - qo'shinlarni ko'paytirish edi. Ushbu strategiya doirasida Iroqqa yana 21 500 amerikalik askarlar yuborilardi. Ulardan 17,5 ming nafari Bag‘dodga, 4000 nafari esa sunniy qarshilik kuchlari tayanchi bo‘lgan Al-Anbar viloyatiga joylashtirilardi. Bu qo‘shinlar Iroqda qancha vaqt qolishi noma’lum. Bayonotga ko'ra, birinchi bo'linmalar 15-yanvardan borishi kerak edi. AQShning Iroq bo'yicha yangi strategiyasi milliy murosaga erishish uchun Iroq hukumatiga ko'proq bosim o'tkazishni o'z ichiga oldi. Sunniylarning siyosiy jarayondagi ishtirokini oshirish uchun imkon qadar tezroq hukumat saylovlarini o'tkazish, neft qonunini qabul qilish va sobiq Baaschilarni taqiqlovchi qonunni yumshatish so'raldi.

Bush Iroq Bosh vaziri Nuri al-Malikiyni o'z nutqida: "Agar Iroq hukumati va'dalarini bajarmasa, Amerika va Iroq xalqining qo'llovidan mahrum bo'ladi. Amerikaning Iroq oldida hech qanday majburiyati yo'q", deb ogohlantirdi. Yangi strategiya doirasida Iroqqa 1,2 milliard dollarlik iqtisodiy yordam berilardi. Bush shuningdek, Iroq hukumati rivojlanish loyihalariga jami 10 milliard dollar ajratishga rozi bo'lganini e'lon qildi. Bush yangi strategiyasini tushuntirar ekan, Suriya va Eronni ham qattiq aybladi. Eron Iroqdagi mazhablararo to'qnashuvlarni avj oldirganini iddao qilgan Bush, Suriya ham chet el jangarilarining Iroqqa o'tishiga ruxsat berganini ma'lum qildi. Bush, shuningdek, Saudiya Arabistoni, Iordaniya va Fors ko'rfazining boshqa davlatlarini Iroq hukumatini qo'llab-quvvatlashga chaqirdi va "Bizning muvaffaqiyatsizligimiz siz uchun ham tahdiddir" deb ogohlantirdi. Bush nutqida PKK muammosiga to'xtalib, chegara muammolarini hal qilish uchun Turkiya va Iroq bilan hamkorlikda ish olib borajaklarini aytdi, ammo tafsilotlarni ochiqlamadi. Biroq, PKKga qarshi kurashning kuchayishi ham AQShning Iroq bo'yicha yangi strategiyasining bir qismi ekanligi ta'kidlandi[118].

Urush va atrof-muhit

tahrir
  • Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 'Havoning zaharlanishi, tuproqning zararlanishi, yer osti va yer usti suv resurslarining ifloslanishi, xavfli chiqindilar kabi ekologik muammolarning 34 foizi urushlar, yangi qurol tizimlarini ishlab chiqish va ularga sarflangan xarajatlar tufayli yuzaga keladi.
  • Hozirda 2 kun ichida qurollanish uchun sarflangan mablag‘ 5 milliard AQSH dollaridan oshadi. Bu dunyo mamlakatlarida cho‘llanishning oldini olish dasturiga 20 yilda sarflangan mablag‘ga teng.

Urushning atrof-muhitga ta'siri

tahrir
  • Ko'rfaz urushi paytida Quvaytda yondirilgan neft quduqlari 600 million tonna neftni isrof qildi va havoda kuyikish, gazlar va xavfli kimyoviy moddalar qatlamini yaratdi.
  • Tutun quyosh nurlarini to'sib qo'ydi; mintaqa mamlakatlarida harorat 10 °C ga yaqin pasaydi.
  • Neft tutunidagi   mintaqa mamlakatlarida issiqxona effekti va kislotali yomg'irni keltirib chiqardi.
  • Bugungi kunda Bag‘dodda istiqomat qiluvchilarning ko‘pchiligi Dajlaning ifloslangan suvlaridan ichishadi. kanalizatsiya chiqindilari, tozalash inshootlari vayron bo'lganligi sababli ular nazoratsiz ravishda Dajlaga quyiladi.
  • Dajla daryosiga oqayotgan kanalizatsiya chiqindilarida Amerika armiyasining chiqindilari ham bor. Bu chiqindilarga oʻta xavfli ogʻir metallar ham kiradi.
  • Iroqlik mutaxassislarning qayd etishicha, Dajla suvlaridan ichimlik suvi sifatida foydalanilgan hududlarda asab tizimi kasalliklari, tug'ilish anomaliyalari va saraton kasalliklari ko'paygan.

Infratuzilmaga ta'siri

tahrir
  • Ko'rfaz urushi paytida Iroqning barcha infratuzilmasi, xususan, ichimlik suvi tizimlari, kanalizatsiya inshootlari va to'g'onlar bombardimon qilindi.
  • Ko'rfaz urushi paytida Bag'doddagi toza suv transporti kanallari 40% dan ortig'i vayron qilingan. Iroq urushida butun tizim yo'q qilindi.
  • Iroqning toza suv va kanalizatsiya tizimlarini qayta qurish uchun taxminan 11 milliard AQSh dollari talab qilinadi.

Chilcot hisoboti

tahrir

Chilcot hisoboti Iroq urushidan keyin tayyorlangan eng keng qamrovli hisobotdir. Yetti yil davomida tayyorlangan va 2,6 million so'zdan iborat bo'lgan ushbu 12 jildlik hisobot 2016-yilning 6-iyulida nafaqadagi Komissiya rahbari Jon Chilkot tomonidan Londonda nashr etilgan. Komissiya rahbari Jon Chilkot Buyuk Britaniya Bosh vaziri Toni Bleyrga nisbatan “Harbiy harakat oxirgi variant emas edi” degan iborani ishlatib, Saddam Husayn o‘sha paytda tahdid bo‘lmaganini ochiq oydin aytgan[119].

Filmlar

tahrir
  • The Tiger and the Snow (2005-yil)
  • In the Valley of Elah (2007-yil)
  • Grace Is Gone (2007-yil)
  • The Hurt Locker (2008-yil)
  • Body of Lies (2008-yil)
  • Qashqirlar makoni: Iroq (2006-yil)

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Graham, Bradley. „U.S. Airlifts Iraqi Exile Force For Duties Near Nasiriyah“ (2003-yil 7-aprel). 2007-yil 8-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr.
  2. ↑ John Pike. „Free Iraqi Forces Committed to Democracy, Rule of Law – DefenseLink“. Globalsecurity.org (2003-yil 14-mart). 2009-yil 10-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr.
  3. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named USNewsandworldreport
  4. ↑ [1][2][3]
  5. ↑ Kim Ghattas.. „Syrians join Iraq 'jihad'“. BBC News (2003-yil 14-aprel). 2011-yil 21-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-oktyabr.
  6. ↑ „Arab volunteers to Iraq: 'token' act or the makings of another Afghan jihad?“. 2011-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 29-oktyabr.
  7. ↑ ; Muhammad SuwaedThe A to Z of Middle Eastern Intelligence. Scarecrow Press, 2009 — 208-bet. ISBN 978-0-8108-7070-3. 
  8. ↑ „BBC NEWS | World | Middle East | Mullah denies Iraq al-Qaeda link“ (2003-yil 31-yanvar). 2007-yil 29-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.
  9. ↑ Hawramy, Fazel. „Komal should ‘shed’ Islamic label: party leader“. Rudaw Media Network (2020-yil 3-sentyabr).
  10. ↑ Carter, Linwood B. „Iraq: Summary of U.S. Forces“ (2005-yil 28-noyabr). 2009-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 19-iyul.
  11. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named PolishSpecialForces
  12. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named MajPeltier
  13. ↑ „Archived copy“. 2011-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 18-iyul.
  14. ↑ Toby Dodge. „Iraqi army is tougher than US believes“. The Guardian (2002-yil 16-noyabr). 2017-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 10-noyabr.
  15. ↑ „IRAQ: Iraq's Prewar Military Capabilities“. Council on Foreign Relations. 2018-yil 14-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 14-dekabr.
  16. ↑ „Foreign Irregulars in Iraq“. washingtoninstitute.org (2003-yil 10-aprel). 2019-yil 3-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 3-aprel.
  17. ↑ 17,0 17,1 "The rise and fall of Ansar al-Islam". Christian Science Monitor. 16 October 2003. https://www.csmonitor.com/2003/1016/p12s01-woiq.html. 
  18. ↑ "Iraq Coalition Casualties: Fatalities by Year and Month" (Wayback Machine saytida 6 February 2016 sanasida arxivlangan) iCasualties.org. Andoza:Retrieved
  19. ↑ icasualties Iraq Coalition Casualties: U.S. Wounded Totals (Wayback Machine saytida 24 December 2011 sanasida arxivlangan)
  20. ↑ Willing to face Death: A History of Kurdish Military Forces – the Peshmerga – from the Ottoman Empire to Present-Day Iraq (page 67) (Wayback Machine saytida 29 October 2013 sanasida arxivlangan), Michael G. Lortz
  21. ↑ 21,0 21,1 „The Wages of War: Iraqi Combatant and Noncombatant Fatalities in the 2003 Conflict“. Commonwealth Institute of Cambridge. 2009-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr.
  22. ↑ „Wages of War – Appendix 1. Survey of reported Iraqi combatant fatalities in the 2003 war“. Commonwealth Institute of Cambridge. 2009-yil 2-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 13-sentyabr.
  23. ↑ Iraq Body Count project (Wayback Machine saytida 9 November 2009 sanasida arxivlangan). Source of IBC quote on undercounting by media is Press Release 15 :: Iraq Body Count.
  24. ↑ „Iraqi political groupings and individuals“. 2007-yil 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-aprel.
  25. ↑ „BBC“. 26 şubat 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  26. ↑ „Fox News: 6 Yıl Sonra Irak Savaşı: Başarıldı Fakat Zafer Yok“. 22 mayıs 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  27. ↑ "Las Vegas Sun: Biden visits Iraq, as bombs highlight ongoing war". 8 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2009
  28. ↑ ABD Personel Müdürlüğü Bürosu
  29. ↑ Hürriyet gazetesi, "Bir dönemin sonu"
  30. ↑ Milliyet gazetesi, "Irak'ta bir dönem resmen son buldu!"
  31. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 8 eylül 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8 eylül 2014.
  32. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.
  33. ↑ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Eylül 2016.
  34. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 13 ocak 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  35. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 17 temmuz 2014da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  36. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 18 nisan 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  37. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  38. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 25 ağustos 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  39. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 19 eylül 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  40. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 11-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 eylül 2016.
  41. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 7 ekim 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  42. ↑ „"Saddam and Terrorism: Emerging Insights from Captured Iraqi Documents," vol. 1“. 26-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  43. ↑ "Intelligence and Analysis on Iraq: Issues for the Intelligence Community," Institute for Defense Analyses IDA Paper P-4287, pp. ES-1
  44. ↑ „"White House spells out case against Iraq"“. 7 haziran 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  45. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 3 aralık 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  46. ↑ 46,0 46,1 „Arşivlenmiş kopya“. 8 ekim 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  47. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 4 ekim 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4 ekim 2015.
  48. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 20 haziran 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  49. ↑ http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=10000087&sid=ahJS35XsmXGg&refer=to
  50. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 30 kasım 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  51. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 5 şubat 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  52. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 1 şubat 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 aralık 2008.
  53. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 5 eylül 2008da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 haziran 2009.
  54. ↑ ABD askerleri şehirlerden tamamen çekildi. ntvmsnbc.com, 30-06-2009, Salı
  55. ↑ „İran-Irak savaşının üzerinden 38 yıl geçti“. Anadolu Ajansı. 23 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  56. ↑ „World Acts Against Iraqi Invasion of Kuwait“. GlobalSecurity.org.. 25 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  57. ↑ „The Iraqi no-fly zones“. BBC. 26 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  58. ↑ The great war for civilisation : the conquest of the Middle East. Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-307-42871-4. Qaraldi: 18 ocak 2020. 
  59. ↑ „Washingtonpost.com: U.S. Spied on Iraq Via U.N.“. www.washingtonpost.com. 30 eylül 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  60. ↑ „Search Results - THOMAS (Library of Congress)“ (11 temmuz 2008). 23 kasım 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  61. ↑ „Washingtonpost.com: Desert Fox Special Report“. washingtonpost.com (9 eylül 2006). Qaraldi: 18 ocak 2020.
  62. ↑ „CNN/AllPolitics.com - Election 2000 - The Republican National Convention“. web.archive.org (21 nisan 2006). 13 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  63. ↑ „Plans For Iraq Attack Began On 9/11“. www.cbsnews.com. 5 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  64. ↑ „'Building momentum for regime change': Rumsfeld's secret memos“. MSNBC (16 şubat 2013). 18 temmuz 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  65. ↑ „Hussein's Prewar Ties To Al-Qaeda Discounted“. www.washingtonpost.com (6 nisan 2007). 25 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  66. ↑ „No, really, George W. Bush lied about WMDs“ (İngilizce). www.vox.com. 10 ekim 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  67. ↑ „President's Remarks at the United Nations General Assembly“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 28 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  68. ↑ „France threatens rival UN Iraq draft“. news.bbc.co.uk (26 ekim 2002). 21 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  69. ↑ „The Status of Nuclear Inspections in Iraq: An Update“ (İngilizce). www.iaea.org (8-mart). 17 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  70. ↑ „Iraqi Defector 'Curveball' Admits WMD Lies, Is Proud of Tricking U.S.“ (İngilizce). ABC News. 13 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  71. ↑ „US, Britain and Spain Abandon Resolution“. www.globalpolicy.org. 7 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  72. ↑ „CNN.com - Bush: Iraq is playing 'willful charade' - Mar. 7, 2003“. CNN. 4 ekim 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  73. ↑ „President Says Saddam Hussein Must Leave Iraq Within 48 Hours“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 6 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18 ocak 2020.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Plan of attack. Simon & Schuster, 2004. ISBN 978-0743255486. Qaraldi: 19 ocak 2020. 
  75. ↑ „CNN.com - Bush: Join 'coalition of willing' - Nov. 20, 2002“. CNN. 9 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  76. ↑ „Coalition Members“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 11 ocak 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  77. ↑ „usnews.com: Conflict With Iraq: Deploying the "Free Iraqi Forces" (4/7/03)“. web.archive.org (4 şubat 2004). 4 kasım 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  78. ↑ „1 Mart tezkeresinin reddedilişinin 16. yıl dönümü“ (Türkçe). İstanbul Gerçeği. 23 nisan 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  79. ↑ „[ Yeni Safak Online - Politika - 26.2.2003 “]. Yeni Şafak (29 aralık 2016). 29 aralık 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  80. ↑ „A weak northern front could lengthen Iraq war“. Christian Science Monitor (3 nisan 2003). 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 ocak 2020.
  81. ↑ „Saddam's Last Line Of Defense“. www.cbsnews.com. 5 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  82. ↑ „Saddam counts on Republican Guard as last chance for defending Baghdad“. www.globalsecurity.org. 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  83. ↑ „friendly printed version:CDI Primer: Iraqi Military Effectiveness“. web.archive.org (30 kasım 2005). Qaraldi: 21 ocak 2020.
  84. ↑ „Iraqi Ground Forces Organization“. www.globalsecurity.org. 4 nisan 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  85. ↑ Generation kill : Devil Dogs, Iceman, Captain America, and the new face of American war. G.P. Putnam's Sons, 2004. ISBN 978-0-399-15193-4. Qaraldi: 21 ocak 2020. 
  86. ↑ Thunder run : the armored strike to capture Baghdad. Grove Press, 2004. ISBN 978-0-8021-4179-8. Qaraldi: 21 ocak 2020. 
  87. ↑ The SAS 1983-2014. ISBN 978-1472814036. 
  88. ↑ Special Forces in the War on Terror. ISBN 978-1-4728-0790-8. 
  89. ↑ „President Bush Addresses the Nation“. georgewbush-whitehouse.archives.gov. 29 haziran 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  90. ↑ „The Battle for Umm Qasr“. www.hartford-hwp.com. 5-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 22 ocak 2020.
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 Target Basra. Corgi, 2009. ISBN 0552157007. Qaraldi: 22 ocak 2020. 
  92. ↑ „Attack on the 507th Maintenance Company“. web.archive.org (10 ağustos 2009). Qaraldi: 21 ocak 2020.
  93. ↑ „CNN.com - Lynch: Military played up rescue too much - Nov. 7, 2003“. edition.cnn.com. 11 aralık 2019da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  94. ↑ The terror dream : fear and fantasy in post-9/11 America. Metropolitan Books. ISBN 9780805086928. 
  95. ↑ „Stopping Blue-on-Blue“. web.archive.org (23 ekim 2006). Qaraldi: 21 ocak 2020.
  96. ↑ „Key Marine Commander Is Removed; No Explanation Given for Decision“. www.globalsecurity.org. 26 nisan 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 21 ocak 2020.
  97. ↑ „U.S. Forces Enter the Heart of Baghdad“. Washington Post (5 nisan 2003). 21 ağustos 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 kasım 2006.
  98. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 3 aralık 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 nisan 2020.
  99. ↑ The Routledge Handbook of Civil-Military Relations. Routledge, 12 Kasım 2012 — 139-140-bet. ISBN 978-1-136-25320-1. Qaraldi: 16 haziran 2015. 
  100. ↑ "During Operation Iraqi Freedom, as many as 40 Abrams tanks were damaged by RPGs. Most were repaired." Battle Tanks: Power in the Field, Page 33, Enslow Publishers, 2006
  101. ↑ „Russia denies Iraq secrets claim“. BBC News (26-mart). 23 aralık 2006da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 ağustos 2006.
  102. ↑ „Iraq Body Count: A Dossier of Civilian Casualties in Iraq, 2003–2005.“. 9 kasım 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2007.
  103. ↑ . doi:10.2190/6PXW-LQ3B-DWN6-XD97. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); Missing or empty |title= (yordam)
  104. ↑ „President's Remarks at the United Nations General Assembly, 12 September 2002“. 26 ekim 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  105. ↑ „Mission Possible: Nuclear Weapons Inspections in Iraq“. IAEA (8-mart). 3 ağustos 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 temmuz 2009.
  106. ↑ „The Status of Nuclear Inspections in Iraq: 14 February 2003 Update“. IAEA (14 şubat 2003). 20 kasım 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  107. ↑ „Transcript of Hans Blix Feb. 9, 2003, press conference“. IAEA (9 şubat 2003). 7 kasım 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  108. ↑ „IAEA Media Advisory 2003/1003“. IAEA (11-mart). 23 aralık 2011da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 29 ekim 2011.
  109. ↑ „Media Miss War Dissent in Congress“. The Capital Times (6 şubat 2003), s. 12A. 28 ocak 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19 temmuz 2009.
  110. ↑ Pitt, William R. War On Iraq: What Team Bush Doesn't Want You to Know. 2002, Context Books, New York. ISBN 978-1-893956-38-4.
  111. ↑ „What I Didn't Find in Africa“. The New York Times (6 temmuz 2003). 7 haziran 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 nisan 2007.
  112. ↑ „Cook resigns from cabinet over Iraq“ (İngilizce). the Guardian (18-mart). 26 ağustos 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  113. ↑ „Excerpts: Annan interview“ (en-GB) (16 eylül 2004). 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  114. ↑ „U.S., Allies Dispute Annan on Iraq War (washingtonpost.com)“. www.washingtonpost.com. 8 ağustos 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 mayıs 2022.
  115. ↑ „Seventy-Two Percent of Americans Support War Against Iraq“. Gallup (25-mart). 23 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 temmuz 2018.
  116. ↑ „Surveys reveal how we remember opposing the Iraq war – but at the time we supported it“. The Independent (5 haziran 2015). 23 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23 temmuz 2018.
  117. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 7 nisan 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2 nisan 2020.
  118. ↑ „CNN International- Bush: 'We need to change our strategy in Iraq'“. 12 ocak 2007da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11 ocak 2007.
  119. ↑ „Chilcot raporunda Blair'e sert eleştiriler“. BBC Türkçe. 7 temmuz 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 temmuz 2016.

Adabiyot

tahrir
  • Spring 2007 Dissent, "Exporting Democracy: Lessons from Iraq," a symposium featuring Paul Berman, Mitchell Cohen, Seyla Benhabib and others.
  • Google Print*Masters of Chaos: The Secret History of the Special Forces by Linda Robinson
  • Heavy Metal a Tank Company's Battle to Baghdad by Captain Jason Conroy and Ron Martz
  • Cobra II : The Inside Story of the Invasion and Occupation of Iraq by Michael R. Gordon and Bernard E. Trainor
  • Iraq and the Evolution of American Strategy by Steven Metz. ISBN 978-1-59797-196-6
  • The Iraq War by Williamson Murray and Robert H. Scales, Jr.
  • The Iraq War by John Keegan
  • Hans Köchler, The Iraq Crisis and the United Nations. Power Politics vs. the International Rule of Law. Studies in International Relations, XXVIII. Vienna: I.P.O., 2004, ISBN 978-3-900704-22-3, Google Print
  • Bibliography: The Second U.S.–Iraq War (2003–) by Edwin Moise
  • Williams, C (2011). "Learning to redress preemptive deceit: The "Iraq Dossier". SAGE Open. 1 (3). doi:10.1177/2158244011427060. Based on analysis submitted to the Iraq Inquiry. See: Jones, Brian (2009) 'Dossier d

Qo'shimcha o'qish uchun

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Foydalanuvchi:Xumoyun_Ergashev/Iroq_urushi&oldid=4374030" dan olindi