Gol-Zarriun jangi

Gol-Zarriun jangi (baʼzi manbalarda toʻliq Battle of Gol-Zarriun nomi bilan tarjimasiz aytiladi) 484-yilda Peroz I, Xosrov I Anushirvonning bobosi (531-579), Hirot jangida (484) eftalitlar tomonidan oʻldirilgan va ularga Xurosonning katta qismini sosoniylardan qoʻshib olishga ruxsat bergan.

Gʻarbda vizantiyaliklar bilan barqaror tinchlik kelishuvidan soʻng Xusrav I oʻz eʼtiborini Sharqiy eftalitlarga qaratib, bobosining oʻlimi uchun qasos olishga muvaffaq boʻldi. Xusrav islohotlari ostida Sosoniylarning harbiy qudrati oshgan taqdirda ham, sosoniylar eftalitlarga yakka oʻzi hujum qilishdan xavotirda edilar va ittifoqchilar qidirdilar. Ularning javobi Göktürklarning Oʻrta Osiyoga bostirib kirishi shaklida boʻldi. Turkiy xalqlarning Oʻrta Osiyoga koʻchishi ularni tezda eftaliylarga tabiiy dushman va raqobatchiga aylantirdi.

Eftalitlar harbiy qudratga ega edilar, ammo ularda koʻp jabhalarda jang qilish uchun tashkilot yoʻq edi. Firdavsiyning „Shohnoma“dagi maʼlumotlariga koʻra, eftalitlarga Balx, Shugʻnon, Amol, Zamm, Xuttal, Termiz va Vashgird qoʻshinlari yordam bergan. Sosoniylar va turklar ittifoq tuzib, eftaliylarning tartibsizligi va tarqoqligidan foydalanib, ularga qarshi ikki tarafdan hujumga kirishdilar. Natijada turklar Oks daryosining shimolidagi hududni, sosoniylar esa daryoning janubidagi yerlarni qoʻshib oldilar.

Oqibatlari

Jangdan soʻng Eftalitlar imperiyasi vayron boʻldi va bir qancha kichik saltanatlarga boʻlinib ketdi, masalan, Chagʻoniyonda Eftalit shahzodasi Fagʻoniy hukmronlik qilgan. Gʻadfar va uning odamlari janubga qarab Sosoniylar hududiga qochib ketishdi va u yerda panoh topishdi. Bu orada turk xoqoni Sinjibu eftaliy zodagonlari bilan kelishuvga erishdi va Fagʻoniyni yangi eftaliylar podshosi etib tayinladi.

Bu Xusrav I ga yoqmadi, u turkiylarning eftaliylar bilan hamkorligini sharqdagi hukmronligi uchun xavf tugʻdiradi, deb hisobladi va shu tariqa Gurgandagi sosoniy -turkiy chegarasi tomon yurdi. U yerga yetib borgach, uni Sinjibu turkiy delegati kutib oldi va unga sovgʻalar taqdim etdi. U yerda Xusrav oʻzining obroʻ-eʼtibori va harbiy qudratini tasdiqladi va turklarni u bilan ittifoq tuzishga koʻndiradi. Ittifoq Fagʻoniyni Ktesifondagi Sosoniylar saroyiga yuborishni va Eftalitlar shohi boʻlganligi uchun Xusravning roziligini olishini shart qilib qoʻygan shartnomani oʻz ichiga olgan. Fagʻoniy va uning Chagʻoniyon saltanati shu tariqa Oxusni sosoniylar va turklarning sharqiy chegarasi qilib belgilagan Sosoniylar imperiyasining vassaliga aylandi. Biroq bundan keyin turklar va sosoniylar oʻrtasidagi doʻstona munosabatlar tezda buzildi. Turklar ham, sosoniylar ham Ipak yoʻlida, gʻarb va uzoq sharq oʻrtasidagi savdoda hukmronlik qilishni xohladilar. 568-yilda Vizantiya imperiyasiga ittifoq tuzish va Sosoniylar imperiyasiga ikki tomonlama hujum qilishni taklif qilish uchun turk elchisi yuborilgan, ammo bundan hech narsa chiqmagan.