Mafkura

Mafkura (arab. – fikrlar majmui. yoki ideologiya) – muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, millat, jamiyat, davlatning manfaatlari, orzulari, maqsadlari ifodalangan qarashlar va ularni amalga oshirish tizimi. Unda manfaatlari ifodalanayotgan guruh va qatlamlarning oʻtmishi, bugungi kuni va istiqboli oʻz ifodasini topadi. Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur. Insoniyat tarixida turli-tuman mafkuralar boʻlgan. Turli xalqlar va ijtimoiy kuchlarning gʻoyaviy rahnamolari, mutafakkir va arboblari oʻzlarining manfaat va maqsadlaridan kelib chiqib mafkuraviy taʼlimot va dasturlar ishlab chiqqanlar. Har qanday Mafkuraviy jamiyatda yangi paydo boʻlgan ijtimoiy-siyosiy kuchlarning talab-ehtiyojlari, maqsadlarini ifoda etuvchi yangi gʻoyaviy tizim sifatida vujudga keladi va, asosan, quyidagi vazifalarni oʻz oldiga qoʻyadi: muayyan gʻoyani odamlarning ongiga va ruhiyatiga singdirish; aholining turli guruhlarini birlashtirish; koʻzlangan maqsad va niyatlarga erishish uchun odamlarni safarbar etish; ularni maʼnaviyruhiy ragʻbatlantirish; aholini, ayniqsa, yosh avlodni gʻoyaviy tarbiyalash va mafkuraviy immunitetni shakllantirish; boshqa mafkuraviy va gʻoyaviy taʼsirlardan himoya qilish va shahrik. Mafkura muayyan falsafiy, diniy taʼlimotlar asosida yaratiladi, maʼlum ilmiy qarashlar, axloqiy tamoyillarga tayanadi. Mafkura oʻz mohiyati va taʼsir kuchiga koʻra, jamiyatni birlashtirishi yoki uni bir-biriga qarama-qarshi taraflarga boʻlib yuborishi, davlatning jahondagi obroʻ va mavqeini oshirishi yoki tushirishi, xalqlarni yuksaklikka koʻtarishi yoki tanazzulga duchor etishi mumkin. Yuksak maqsadlar, bunyodkor gʻoyalarga asoslangan mafkura ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga turtki boʻladi, maʼnaviyatni yuksaltiradi, insonlarni ulugʻvor ishlarga safarbar etadi. Ozodlik, erkinlik, mustaqillik, tinchlik, hamkorlik gʻoyalari asosida shakllangan, ezgu maqsadlarga xizmat qiladigan mafkura bunyodkorlik xususiyatiga ega boʻladi. Hukmronlik, mustabidlik, tajovuzkor, bosqinchilik, ekstremistik, aqidaparastlik gʻoyalari asosida shakllangan, millat va xalqlarni asoratga soladigan mafkura vayronkorlik xususiyatiga egadir.

Mafkuraning diniy, dunyoviy, milliy, siyosiy va boshqa koʻrinishlari bor. Aksariyat rivojlangan mamlakatlar xalqdari erkinlik, adolat, qonun, inson huquqlari, millatlararo hamjihatlik, diniy bagʻrikenglik kabi gʻoyalarga asoslangan mafkuraga tayanmoqda.

Mafkura tushunchasining kelib chiqishi

"Mafkura" soʻzi oʻzining zamonaviy shaklida Yevropada, ayniqsa, Fransiyada XVIII asrda shakllana boshlagan. Fransuz mutafakkiri Anton Destyut de Trasi (Antoine Destutt de Tracy) ilk bor “ideologiya” atamasini ilgari surib, uni inson fikrlashini oʻrganuvchi fandek tushuntirgan. Biroq, bu tushuncha keyinchalik siyosiy va ijtimoiy nazariya sifatida shakllanib, “mafkuraviy tizim” yoki “g‘oyalar tizimi” sifatida ko‘riladigan bo‘ldi.

Mafkura turlari

Mafkurani o‘z ichiga oluvchi turlar va yo‘nalishlar ko‘plab jihatlarda turlicha shakllangan. Quyida asosiy mafkura turlaridan ba’zilarini sanab o‘tamiz:

1. Siyosiy mafkura

- Siyosiy mafkura davlat boshqaruvi, qonunlar va jamiyatdagi ijtimoiy tartib haqida qarashlarni ifodalaydi.

- Asosiy yo‘nalishlari:

- Liberalizm: Erkinlik va shaxsiy huquqlarga asoslangan mafkura.

- Konservatizm: An’anaviy qadriyatlarni saqlash va o‘zgarmas tartibni qo‘llab-quvvatlash.

- Sotsializm: Ijtimoiy adolat, tenglik va mulkning umumiy nazoratiga urg‘u beradi.

- Kommunizm: To‘liq tenglik, mulkchilikning yo‘qligi va jamiyatdagi barcha resurslarning birgalikda foydalanilishini ta’minlash.

- Millatchilik (natsionalizm): Milliy o‘zlikni, milliy qadriyatlarni va madaniyatni himoya qilishga asoslangan.

2. Diniy mafkura

- Diniy mafkura turli dinlarning asosiy g‘oyalari, ta’limotlari va axloqiy qadriyatlariga asoslanadi. Bu qarashlar kishilarning axloqiy hayotiga, jamiyatda o‘zini tutishiga va boshqalar bilan munosabatiga ta’sir etadi.

- Misollar:

- Islomiy mafkura: Islom ta’limotiga asoslanib, Qur’on va hadislar yo‘nalishida shakllangan.

- Xristianlik mafkurasi: Xristianlik diniga asoslangan bo‘lib, Injil va cherkov ta’limotlarini o‘z ichiga oladi.

- Buddist mafkura: Buddizm g‘oyalariga asoslangan bo‘lib, ichki tinchlik va yuksak axloqiy qadriyatlarga urg‘u beradi.

3. Iqtisodiy mafkura

- Iqtisodiy mafkura iqtisodiy faoliyat, mulkchilik, resurslarni taqsimlash kabi masalalarda qarashlarni ifodalaydi.

- Turlar:

- Kapitalizm: Shaxsiy mulkchilikka asoslangan bo‘lib, erkin bozor va raqobatni qo‘llab-quvvatlaydi.

- Ijtimoiy iqtisodiyot: Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashni ko‘zlaydi.

- Aralash iqtisodiyot: Davlat va xususiy sektor birgalikda iqtisodiy faoliyatni boshqarishi nazarda tutiladi.

4. Madaniy mafkura

- Madaniy mafkura bir xalqning, millatning yoki jamiyatning urf-odatlari, qadriyatlari va madaniyatiga asoslanadi. Bu mafkura san’at, adabiyot, til va turmush tarzida namoyon bo‘ladi.

5. Ekologik mafkura

- Ekologik mafkura tabiatni asrash, atrof-muhitni muhofaza qilish va insonning tabiat bilan aloqasini tartibga solish g‘oyalariga asoslanadi.

- Misollar:

- Yashil mafkura: Tabiatni himoya qilish, barqaror rivojlanish, global isish va ekologik muammolarni hal etishga qaratilgan.

6. Falsafiy mafkura

- Bu mafkura falsafiy qarashlar, inson va koinot o‘rtasidagi aloqalarni tushuntiradi.

- Turlar:

- Egzistensializm: Inson erkinligi, javobgarlik va mavjudlik mazmuniga e’tibor qaratadi.

- Materializm: Asosiy e’tiborni moddiy olamga qaratadi va ruhiylikni ikkinchi darajaga tushiradi.

Mafkuraning ta’siri va amaliyotda qo‘llanilishi

Mafkuralar turli davrlarda va joylarda jamiyat hayotining turli sohalariga ta’sir ko‘rsatgan. Siyosat, iqtisodiyot, san’at, ta’lim va boshqa sohalarda mafkuralar muhim rol o‘ynagan. Masalan, siyosiy mafkuralar davlat boshqaruvi va qonunlarni shakllantirgan, iqtisodiy mafkuralar jamiyatda mulkchilik shakllarini belgilagan va diniy mafkuralar odamlarning axloqiy qadriyatlarini belgilashda ishtirok etgan.