Ikkinchi Panipat jangi

Ikkinchi Panipat jangi^[1] 1556-yil 5-noyabrda hindularning Dehli qiroli Xemu Chandra Vikramaditya va Akbar Jaloliddin Muhammad oʻrtasida boʻlib oʻtgan^[2]. Xemu bir necha hafta oldin Dehli jangida Tardi Beg Xon boshchiligidagi Boburiy qoʻshinlarini magʻlub etib, Dehli va Agrani zabt etgan hamda Dehlidagi Purana Quilada oʻziga Raja Vikramaditya tojini kiygan edi. Hududlarni yoʻqotishdan xabar topgan Akbar va uning yordamchisi Bayramxon oʻsha hududlarni qaytarib olish uchun yurish qilgan. Ikki qoʻshin 1526-yilgi Panipatning birinchi jangi boʻlgan joydan unchalik uzoq boʻlmagan Panipatda toʻqnashgan. Jang paytida Xemu oʻqdan yaralangan va hushidan ketgan. Qoʻshinlar qoʻmondonining axvolini koʻrib sarosimaga tushib qolgan. Xushsiz va deyarli oʻlgan Xemu qoʻlga olinadi va keyinchalik Bayramxon tomonidan boshini kesib tashladi. Jang Boburiylarning hal qiluvchi gʻalabasi bilan yakunlanadi.

Jangdan avval

Buyuk Akbar

1908-yillarda chizilgan Xemu tasviri

Hindistondagi Temuriylar imperiyasi davomchisi, Boburiylar imperiyasining asoschisi Boburning vorisi Humoyun 1540-yilda Sur imperiyasini barpo etgan Shershoh Suriy tomonidan Hindistondan quvib chiqarilganda merosidan mahrum boʻlgan. Dehli va Agra Shershoh qoʻliga oʻtib ketgan, ammo u koʻp oʻtmay 1545-yilda Kalinjarda vafot etgan. Uning oʻrniga qobiliyatli hukmdor boʻlgan kichik oʻgʻli Islom Shoh Suri oʻtiradi. Biroq, 1554-yilda uning oʻlimidan soʻng, Sur imperiyasi ketma-ket jangga kirishadi va qoʻzgʻolon va viloyatlarning boʻlinishi sababli qiyin axvolga tushib qoladi. Humoyun bu kelishmovchilikdan foydalanib, yoʻqolgan hududlarini qaytarib oladi va 1555-yil 23-iyulda Sikandarshoh Surini magʻlub etib, nihoyat Dehli va Agra ustidan nazoratni qayta tiklaydi^[3].

Islomshohning qonuniy vorisi, uning 12 yoshli oʻgʻli Firoz Xon Odilshoh Suriy taxtini egallagan amakisi tomonidan oʻldirilgan. Biroq, yangi hukmdor oʻz davlatining ishlaridan koʻra koʻproq kayf-safoga berilib ketadi.

Xemu Bengaliyadan tez yurish boshlaydi va Boburiylarni Bayana, Etava, Bharthana, Bidhuna, Lakhna, Sambhal, Kalpi va Narnauldan quvib chiqaradi. Agra hokimi Xemuning yaqinlashib kelayotgan bosqinini eshitib, shahar aholisini evakuatsiya qiladi va jangsiz qochib ketishadi. Hokimni quvib, Xemu Dehli yaqinidagi Tugʻloqobod qishlogʻiga yetib boradi va u yerda Dehlidagi Boburiylarning gubernatori Tardi begxon qoʻshinlariga duch keladi. Tugʻloqobod jangida boburiylar qoʻshinini magʻlub etadi^[4]. U 1556-yil 7-oktabrda bir kunlik jangdan soʻng Dehlini egallab oladi va Vikramaditya (yoki Bikramjit) unvonini olgan holda qirollik maqomiga ega boʻladi^[5].

Jangning boshlanishi

Humoyunning oʻgʻli Tugʻloqoboddan halokatli xabarni eshitgan 14 yoshli Akbar va uning yordamchisi Bayramxon tezda Dehliga yoʻl olishadi. 15 000 kishilik otliq qoʻshin bilan avvalroq joʻnatilgan Ali Quli Xon Shayboniy (keyinchalik Xon-Zamon) Xemu artilleriyasiga qarshi jang olib boradi. U qurollarini tashlab, qochib ketgan afgʻonlardan butun artilleriya karvonini osongina tortib olishga muvaffaq boʻladi. Bu Xemu uchun qimmat yoʻqotish boʻlgan.

1556-yil 5-noyabrda Boburiylar qoʻshini Panipatning tarixiy jang maydonida Xemu qoʻshini bilan uchrashadi.

Jangning borishi

Boburiylar qoʻshinida Ali Qulixon Shayboniy oʻzining 15 minglik otliq qoʻshini bilan markazda, Iskandarxon Oʻzbek oʻngda, Abdullaxon Oʻzbek chap tomonda jang olib borgan. Avangardga Husayn Quli beg va Shohquli Mahram boshchilik qilgan va ularga Bayramxonning turklar otryadi qoʻshilgan.

Xemu armiyasi oʻz saflarida afgʻon otliqlari va 1000 nafar fildan iborat 50 000 kishilik otliq qoʻshinlari, hamda 51 ta artilleriya egaligi uchun ham raqiblaridan ustun edi. Har bir urush fili zirhlar bilan himoyalangan. Xemu oʻz armiyasini Gavay ismli fil tepasida jangga olib kirgan. Qoʻshinlarning chap qanotini singlisining oʻgʻli Ramya, oʻng qanotini Shodixon Kakkar boshqargan. Uning qoʻshinida tajribali va ishonchli askarlar koʻp edi va Xemu bu vaqtga qadar Bengaldan Panjobgacha boʻlgan 22 ta jangda gʻalaba qozonib kelgan. Ammo mazkur jangda Xemu magʻlubiyatga uchraydi^[6].

Jang

Ikki qoʻshin shunday toʻqnashdi
Ular suvdan olovga urildilar;
Havoda qip-qizil xanjarlar oʻynar edi,
Ularning poʻlatlari alvon yoqutga aylandi.

—Akbarnoma^[7]

Xemu hujumni oʻzi boshlaydi va fillarini Boburiylarning oʻng va chap qanotlari orasidan yoʻqotadi. Boburiy askarlari yon tomonlarga burilib, Xemu otliqlarining turli qanotlariga hujum qiladi va oʻzlarining oʻqlari bilan ularni oʻqqa tutishni boshlaydilar. Boburiylar markazi ham oldinga siljib, chuqur jar oldida mudofaa pozitsiyasini egalladi. Xemuning fili ham, uning ot boʻlinmalari ham raqiblariga yetib borish uchun jarlikdan oʻta olmaydilar. Boshqa tomondan oʻq otiladigan otishma qurollariga qarshi himoyasiz edilar. Bu orada, Boburiylarning otliqlari oʻzlarining chaqqon otlari bilan afgʻon saflariga yon qanotdan ham, orqa tomondan ham kirib kelishadi va fillarni nishonga ola boshlaydilar. Ular ulkan hayvonlarning oyoqlarini urib, yoki ularning chavandozlarini otib tushirishdi. Xemu fillarini orqaga tortishga majbur boʻladi va afgʻon hujumi sekinlashadi.

Afgʻonlarning hujumi susayganini koʻrgan Ali Qulixon otliq qoʻshinlarini tashqariga olib chiqib, aylanib oʻtadi va orqa tomondan afgʻon markaziga qarab harakat qiladi. Xemu, Gavay laqabli fil ustida jang maydonini kuzatib, darhol bu hujumga qarshi chiqishga shoshiladi. U fillariga qarshi chiqqan har qanday odamni bosib oʻtib, Boburiylarga qarshi qarshi hujumni davom ettiradi. Bu shiddatli kurashlarga boy jang boʻladi, ammo ustunlik Xemu foydasiga oʻzgarib ketadi^[3]. Boburiy armiyasining ikkala qanoti ham orqaga surildi va Xemu oʻzining jangovar fillari va otliq qoʻshinlarini ularning markazini tor-mor qilish uchun oldinga siljitadi. Aynan oʻsha paytda Xemu tasodifiy oʻq bilan yaralangan va hushidan ketgan holda yiqilib ketgan. Uning pastga tushayotganini koʻrib, qoʻshinida vahima qoʻzgʻaladi va tarkib buzilib ketadi. Bu orada koʻplab askarlar jang maydonidan qochib ketadi.

Oqibatlari

Hushsiz va deyarli oʻlgan Xemuni koʻtargan fil bir necha soatlik jang tugaganidan soʻng qoʻlga olinadi va Boburiylar qarorgohiga olib boriladi. Bayramxon 13 yoshli Akbardan Xemuning boshini kesishni soʻraydi, lekin u qilichni oʻlik odamga tekkizishdan bosh tortadi. Akbarni Xemuning boshiga qilich bilan tegizishga koʻndiradilar, shundan soʻng Bayramxon uni qatl qiladi. Xemuning boshi osib qoʻyish uchun Kobulga yuborilgan, uning jasadi Purana Quila (Dehli) darvozasiga osib qoʻyilgan, u yerda 6-oktabr kuni toj kiyish marosimi boʻlib oʻtgan. Xemuning bir qancha tarafdorlari va qarindoshlarining boshi kesilib, keyinchalik minora^[4] yasalgan. Bu minoraning surati Akbarning „Akbarnoma“ asaridagi eng mashhur 56 ta rasmdan biridir. Panipatdagi Xemu boshi kesilgan joyga yodgorlik oʻrnatilgan.

Xemuning oʻlishi bilan Odilshohning taqdiri ham yomon tomonga oʻzgarib ketadi. U 1557-yil aprelida bengaliyalik Muhammad Xon Surning oʻgʻli Xizrxon tomonidan magʻlubiyatga uchratilgan va oʻldirilgan. Panipatdagi jangdan olingan oʻljalar orasida Xemuning 120 ta jangovar fillari ham boʻlgan. Ularning halokatli hujumlari Boburiylarni shu qadar hayratga solganki, tez orada Xemu qoʻshining harbiy strategiyalari boshqa janglarda ham oʻzlashtirola boshlangan^[8].

Yana qarang

Birinchi Panipat jangi

Manbalar

↑ Sarkar 1960, p. 68. . Govt of Panipat https://panipat.gov.in/second-battle/
↑ url=https://panipat.gov.in/second-battle/}}
↑ ^3,0 ^3,1 Sarkar 1960.
↑ ^4,0 ^4,1 Chandra 2004.
↑ Sarkar 1960, p. 66. ^ Qanungo 1965, p. 448. ^ Jump up to:^a ^b ^c Chandra 2004, p. 91. ^ Jump up to:^a ^b Sarkar 1960, p. 67. ^ Richards 1995. ^ Tripathi 1960, p. 175. ^ Jump up to:^a ^b Sarkar 1960, p. 69. ^ Roy 2004, p. 76.
↑ Sarkar 1960, pp. 68-69. ^ Sarkar 1960, p. 69: According to Sarkar, the battle was still evenly matched when the random arrow found Hemu. ^ Jump up to:^a ^b Tripathi 1960, p. 176. ^ Jump up to:^a ^b ^c ^d Chandra 2004, p. 93. ^ ^ „Places Of Interest / Hemu’s Samadhi Sthal“. panipat.gov.in. Retrieved 13 July 2016.
↑ „Vol II, Chapter XI“, Akbarnama. Qaraldi: 8-iyul 2016-yil.
↑ Tripathi 1960, p. 177. ^ Roy 2013, p. 47.

[1] Sarkar 1960, p. 68. . Govt of Panipat https://panipat.gov.in/second-battle/

[Panipat-2] url=https://panipat.gov.in/second-battle/}}

[FOOTNOTESarkar1960-3] 3,0 ^3,1 Sarkar 1960.

[FOOTNOTEChandra2004-4] 4,0 ^4,1 Chandra 2004.

[5] Sarkar 1960, p. 66. ^ Qanungo 1965, p. 448. ^ Jump up to:^a ^b ^c Chandra 2004, p. 91. ^ Jump up to:^a ^b Sarkar 1960, p. 67. ^ Richards 1995. ^ Tripathi 1960, p. 175. ^ Jump up to:^a ^b Sarkar 1960, p. 69. ^ Roy 2004, p. 76.

[6] Sarkar 1960, pp. 68-69. ^ Sarkar 1960, p. 69: According to Sarkar, the battle was still evenly matched when the random arrow found Hemu. ^ Jump up to:^a ^b Tripathi 1960, p. 176. ^ Jump up to:^a ^b ^c ^d Chandra 2004, p. 93. ^ ^ „Places Of Interest / Hemu’s Samadhi Sthal“. panipat.gov.in. Retrieved 13 July 2016.

[7] „Vol II, Chapter XI“, Akbarnama. Qaraldi: 8-iyul 2016-yil.

[8] Tripathi 1960, p. 177. ^ Roy 2013, p. 47.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]